نویسنده : دکتر علی اکبر ولایتی
ابن ابی اصیبعه فهرست کاملی از آثار حنین در اختیار نهاده که شامل حدود 90 کتاب می شود و لکلرک و گابریلی آنها را طبقه بندی کرده اند. ما مهم ترین این آثار را نام می آوریم.
پزشکی عام و برخی موارد دیگر:
کتاب معروف او در قرون وسطی، که بسیار شهرت داشت، مقدمه ی او بر تفسیر کتاب الصناعة الصغیره ی جالینوس به نام المدخل، (ابن ابی اصیبعه، ص478)، که تحت عنوان Isagoge Iobannitii به لاتین ترجمه شد و در لایپزیک 1497 م و سپس در استراسبورگ 1534 م چاپ شد.کتاب المسائل فی الطب به صورت پرسش و پاسخ، مقدمه گونه ای بر علم طب است که مولف نتوانست آن را تمام کند و نوه ی دختری اش، حبیش، آن را به پایان رساند. در دوره های مختلف شروح و تفاسیر بسیاری بر این اثر نگاشته شد که نسخه های خطی بسیاری از آنها در کتابخانه های اروپا موجود است. این کتاب با تصحیح محمد علی ابوریان، جلال موسی، مرسی عرب در 1978 در اسکندریه منتشر شده است. کتاب عشر مقالات فی العین او نیز، که از آثار مهم درباره ی چشم پزشکی، تخصص اصلی حنین، است به کوشش مایرهوف در 1928 در قاهره منتشر شده است. حنین، همچنین، کتاب های دیگری درباره ی غذای بیماران در حال نقاهت، درمان های گوناگون، مبحث نبض، دام پزشکی و جز آنها دارد. همچنین است دو اثر درباره ی فلاسفه و پزشکان متقدم، که به سبک آثار رجالی تالیف شده است. کتابی در منطق و علم نحو، کتابی در علم تاریخ، کتابی هم درباره ی محنت ها و دشواری های زندگی خود نوشته است. در این میان، از فهرست حنین از تراجم کتب جالینوس و نیز ماتر که جالینوس فی فهرسه سه نسخه در کتابخانه ی ایاصوفیه موجود است(ص34). درادامه، دیگر تالیفات منسوب به حنین در قالب فهرستی برگرفته از عیون الانباء ابن ابی اصیبعه عرضه می شود.
1. کتاب فی العین؛
2. اختصار ستة عشر کتاباً لجالینوس؛
3. کتاب التریاق؛
4. اختصار کتاب جالینوس فی الادویة المفردة؛
5. مقالة فی ذکر ما ترجم من کتب جالینوس و بعض ما لم یترجم؛
6. مقالة فی ثبت الکتب التی لم یذکرها جالینوس فی فهرست کتبه؛
7. مقالة فی اعتذاره لجالینوس فیما قاله من المقالة السابعة من کتاب آرا، ابقراط و افلاطون؛
8. مقالة جالینوس فی اصناف اللفظ الخارج عن الطبیعة علی طریق المسأله و الجواب؛
9. جوامع کتب جالینوس فی الذبول؛
10. جوامع کتب المنی لجالینوس؛
11. ثمار تفسیر جالینوس لکتاب الفصول لا بقراط؛
12. رسالة فی قرص العود؛
13. رسالة إلی الطیفوری فی قرص الورد؛
14. کتاب إلی المعتمد فیما سأله عنه فی الفرق بین الغذاء و الدواء المسهل؛
15. کتاب قوی الاغذیة؛
16. کتاب فی کیفیة ادراک الدیانة؛
17. مسائل استخرجها من کتب المنطق لاربعه؛
18. مقالة فی الدلائل التی نستدل بها علی معرفة کل واحد من الامراض؛
19. کتاب فی النبض؛
20. کتاب فی الحمیات؛
21. کتاب فی البول الستخرج من کلام ابقراط و جالینوس؛
22. کتب فی معرفة اوجاع المعدة و علاجها؛
23. کتاب فی حالات الاعضاء؛
24. کتب فی البقول؛
25. کتاب فی الیبس؛
26. کتاب فی حفظ الاسنان و اللثة؛
27. کتاب فیمن یولد لثمانیة اشهر؛
28. کتاب فی امتحان الاطباء؛
29. کتاب فی طبایع الاغذیة و تدبیر الابدان؛
30. کتاب فی اسماء الادویة المفردة علی حروف المعجم؛
31. کتاب فی تسمیة الاعضاء علی مارتبها جالینوس؛
32. کتاب فی ترکیبة العین؛
33. مقالة فی المد و الجزر؛
34. کتاب فی افعال الشمس و القمر؛
35. کتاب فی تدبیر السوداویین؛
36. کتاب فی تدبیر الصحاء بالمطعم و المشرب؛
37. کتاب فی اللبن؛
38. کتاب فی تدبیر المستسقین؛
39. کتاب فی اسرار الادویة المرکبة؛
40. کتاب فی اسرار الفلاسفة؛
41. جوامع کتاب السماء و العالم؛
42. کتاب فی النحو؛
43. مقالة فی خلق الانسان؛
44. کتاب فیما یقرأ قبل کتاب افلاطن؛
45. مقالة فی تولد النار من الحجرین؛
46. کتاب الفوائد؛
47. مقالة فی الحمام؛
48. مقالة الآجال؛
49. مقالة فی ادغدغة،
50. مقالة فی ضیق النفس؛
51. کتاب فی اختلاف الطعوم؛
52. کتاب فی تفسیر آلات التشریح؛
53. کتاب النفخ لا بقراط؛
54. تفسیر کتاب حفظ الصحة لروفس؛
55. تفسیر کتاب الادویة المکتوبة لجالینوس؛
56. رسالة فی دلالة القدر علی التوحید؛
57. رسالة إلی سلمویة ابن بنان عما سأله من ترجمة مقالة جالینوس فی العادات؛
58. کتاب فی احکام الاعراب علی مذهب الیونانیین؛
59. مقالتان، یکی در چرایی شوری آب دری و دیگری در مفهوم رنگ ها؛
60. کتاب قاطیغوریاس علی رأی تامسطیوس؛
61. مقالة فی تولد الحصاة؛
62. مقالة فی اختبار الادویة المحرقة؛
63. کتاب فی میاة الحمات؛
64. کتاب نوادر الفلاسفة و الحکماء و آداب المعلمین القدماء؛
65. کتاب اختصره من کتاب بولس؛
66. مقالة فی تفاسیم علل العین؛
67. کتاب اختیار الادویة علل العین؛
68. مقالة فی الصرع؛
69. کتاب الفلاحة؛
70. مقالة فی الترکیب مما وافق علیه الفاضلان ابقراط و جالینوس؛
71. مقالة تتعلق بحفظ الصحة و غیرها؛
72. کلم فی الآثار العلویة؛
73. مقالة فی قوس و قزح؛
74. کتاب تاریخ العالم و المبدأ و الانبیاء و الملوک و الامم و الخلفاء و الملوک فی الاسلام؛
75. فی بعض شکوک جاسیوس الاسکندرانی علی کتاب الاعضاء الآلمة لجالینوس؛
76. رسالة فیما اصابه من المحن و الشدائد؛
77. کتاب إلی علی بن یحیی جواب کتابه فیما دعاه الیه من دین الاسلام؛
78. جوامع ما فی مقالة الاولی و الثانیة و الثالثة من کتاب ابیذیمیا لابقراط؛
79. مقالة فی کون الجنین مما جمع من اقاویل جالینوس و ابقراط؛
80. جوامع تفسیر القدما، الیونانیین لکتاب فرفوریوس المعروف بالمدخل؛
81. کتاب دفع مضار الاغذیة؛
82. کتاب الزینة؛
83. کتاب خواص الاحجار؛
84. کتاب البیطرة؛
85. کتاب حفظ الاسنان؛
86کتاب فی ادراک حقیقة الادیان؛
الف)فهرست ترجمه ها
در اینجا، فهرستی از ترجمه های حنین، به ترتیب اهمیت آنها، آورده می شود:1. فنیکس یا فهرست در دو مقالة. نخست در طب و دومین در منطق، فلسفه و علوم نحو و بلاغت.
2. کتاب فی مراتب قراءة کتبه (منظور کتب جالینوس است)، در این اثر، کیفیت و چگونگی و ترتیب خواندن آثار جالینوس آمده است.
3. کتاب الفِرق، کتابی در اختلاف میان فرقه های سه گانه در جنس است.
4. کتاب الصناعة الصغیرة، مقالاتی است که جالینوس در آن به اختصار مواردی از دیگر آثار خود را آورده است.
5. کتاب النبض الصغیر؛ کتابی آموزشی از جالینوس درباره ی انواع و گونه های نبض و اثر آن در تشخیص بیماری. این اثر یکی از کتاب های آموزشی در محافل پزشکی اسکندریه بوده است.
6. کتاب جالینوس الی اغلوقن؛ اثری خطاب به اغلوقن(=زردفام)در بررسی انواع تب.
7. کتاب فی العظام؛ اثری مَدرَسی و آموزشی در علم تشریح و بررسی استخوان در بدن.
8. کتاب فی العضل؛ در بررسی عضلات آناتومی انسان.
9. کتاب فی العصب؛ در بررسی چندگونگی عصب از دماغ و نخاع و توجه به تقسیمات آنها.
10. کتاب فی العروق؛ اثری در بررسی رگ ها، برای دانشجویان.
11. کتاب الاسطقسات؛ اثری در بیان اینکه پایه و اساس ابدان آدمی مبتنی بر ارکان چهارگانه ی خاک، آب، هوا و آتش است.
12. کتاب المزاج؛ در تبیین اختلاف مزاج در انواع جانداران.
13. کتاب القوی الطبیعیة، او در این اثر قوای بدن را به سه بخش تقسیم کرده و هر یک را توضیح می دهد.
14. کتاب العلل و الاعراض؛ در بررسی بیماری ها و عوارض آنها.
15. کتاب التعرف علی علل الاعضاء الباطنة، در بررسی علل بیماری های پنهان.
16. کتاب النبض الکبیر؛ یکی از مهم ترین ترجمه های حنین است و به شانزده مقاله و هر مقاله به چهار جز، تقسیم شده است. کسان دیگری نیز این کتاب را ترجمه کرده اند از جمله سرجیس هفت مقاله ی اول آن را به سریانی ترجمه کرده؛ حنین به درخواست یوحنا بن ماسویه آن را یک بار به سریانی ترجمه کرده. همو مقاله ی اول آن را برای محمد بن موسی به عربی برگردانده است.
17. کتاب اصناف الحُمیات؛ در اقسام تب که، به جز ترجمه ی اصلی حنین، ترجمه های دیگری هم از آن هست و اول بار سرجیس آن را به سریانی برگرداند.
در اوایل کار حنین بود که جبرئیل بن بختیشوع از حنین درخواست کرد که آن را به سریانی برگرداند و او چنین کرد. و این اولین اثر جالینوس بود که حنین به سریانی برگرداند. پس از ترجمه ی نخست، حنین متوجه معایبی در ترجمه ی خود شد که دوباره خود آن را اصلاح و به پسرش، اسحاق، اهدا کرد. حنین همچنین این کتاب را برای ابوالحسن احمد بن موسی به عربی ترجمه کرد.
18. کتاب البحران، اثری در بررسی چگونگی توان دریافت و پیش بینی بیماری در اشخاص.
19. کتاب ایام البحران؛ در بیان اینکه روزهای مختلف حالات متفاوت را موجب می شوند. پیش از حنین، سرجیس این کتاب را به سریانی ترجمه کرده بود و حنین ترجمه ی او را اصلاح کرد. همچنین آن را بنا به خواست محمد بن موسی به عربی برگرداند.
20. کتاب حلیة البرء؛ کتابی در چاره ی بیماری ها. پیش از حنین، سرجیس شش مقاله ی اول کتاب را به سریانی برگرداند و چون از نخستین ترجمه های او بود نتیجه ترجمه ای ضعیف بود. سرجیس پس از یافتن مهارت بیشتر، بار دیگر به این کتاب روی آورد و هشت مقاله ی باقی مانده را با دقت ترجمه کرد. سلمویه از حنین خواست که به اصلاح ترجمه ی مقالات هشت گانه بپردازد. حنین بار دیگر برای بختیشوع بن جبرئیل هشت مقاله ی آخر کتاب را ترجمه کرد. حبیش نیز کل کتاب را از نسخه های سریانی ای که حنین داشت ترجمه کرد.
21. کتاب علاج التشریح؛ مؤلف در این اثر به بررسی قسمت های گوناگون بدن انسان پرداخته است.
22. کتاب فیما وقع من الاختلاف بین القدماء فی التشریح؛ چنانکه از نام اثر بر می آید در تبیین اختلاف نظر متقدمان درباره ی تشریح است. ایوب رهاوی نیز این کتاب را به سریانی ترجمه کرد که دارای اشکالات بود. حنین تلاش کرد این ترجمه ی ایوب را اصلاح کند ولی اشکالاتش بسیار زیاد بود و عملاً اصلاح ممکن نشد. برای همین، حنین دوباره کتاب را برای یوحنا بن ماسویه به سریانی ترجمه کرد. حبیش اعسم نیز کل کتاب را برای محمد بن موسی به عربی برگرداند.
23. کتاب تشریح الاموات؛ مقاله ای در تشریح بدن حیوان مرده. ایوب رهاوی نیز این کتاب را به سریانی ترجمه کرده است. حبیش نیز آن را برای محمد بن موسی به عربی ترجمه کرد.
24. کتاب تشریح الاحیاء؛ دو مقاله در تشریح بدن حیوان زنده. پیش از حنین، ایوب رهاوی این کتاب را به سریانی ترجمه کرده ست. حبیش به درخواست محمد بن موسی آن را به عربی ترجمه کرده است.
25. کتاب فی علم ابقراط بالتشریح؛ در بیان مهارت و توانمندی بقراط در علم تشریح. این کتاب را نیز ایوب رهاوی بیش از حنین به سریانی ترجمه کرده بود. حنین این کتاب را همراه با تشریح الاحیاء دوباره به سریانی ترجمه کرد. حبیش آن را برای محمد بن موسی به سریانی ترجمه کرده است.
26. کتاب فی آراء اراسطراطس بالتشریح؛ بررسی و تبیین روح و توصیفات از اراسطراطس درمبحث تشریح.
27. کتاب فی تشریح الَرحِم؛ بیان آنچه درباره ی رحم و نوزاد گفتنی است.
28. کتاب فی حرکه ی الصدر و الرئة؛ بیان برخی آموخته های جالینوس از استادش، پس از بازگشت از روم. اصطفن بن سبیل (سویل)اولین کسی بود که این اثر را به درخواست محمد بن موسی به عربی برگرداند. حنین ترجمه عربی اصطفان را اصلاح کرد. حبیش آن را بری یوحنا بن ماسویه از عربی به سریانی ترجمه کرد.
29. کتاب فی علل النفس؛ در بیان اینکه با چه اندام هایی آرام و راحت و با چه اندام هایی به سختی می توان نفس کشید.
30. کتاب فی الصوت؛ چگونگی به وجود آمدن اصوات و اندام های دخیل در آن.
31. کتاب فی حرکة العضل؛ در بیان چگونگی حرکت اندام ها. این کتاب را اصطفن به عربی ترجمه کرده بود. حنین، به درخواست محمد بن موسی، ترجمه ی اصطفان را با یونانی مقابله و اصلاح و کتاب را به سریانی ترجمه کرد.
32. مقالة فی مناقضة الخطأ الذی اعتقد من تمییز البول من الدم.
33. مقالة فی الحاجة الی النبض. بیان منافع نبض. حنین همین کتاب را برای سلمویه بن بنان به سریانی ترجمه کرده است. حبیش بن اعسم نیز آن را در ضمن کتاب النبض الکبیر به عربی ترجمه کرده است.
34. مقالة فی الحاجة الی التنفس؛ در بررسی منافع و اساس نیاز به تنفس. ترجمه های دیگر: حنین این کتاب را به درخواست محمد بن موسی به عربی ترجمه کرده است. همچنین برای شاگردش، عیسی، آن را به سریانی ترجمه کرده است. اصطفن همین کتاب را به عربی ترجمه کرده است.
35. مقالة فی العروق الضوارب هل یجری فیها الدم بالطبع ام لا؟ بررسی و تلاش برای یافتن این پرسش که آیا در رگ های زننده خون جریان دارد یا نه. حنین در اوایل جوانی به درخواست جبرئیل این کتاب را به سریانی نیز ترجمه کرد. عیسی بن یحیی نیز آن را به عربی ترجمه کرده است.
36. کتاب فی قوی الادویة المسهلة؛ در بیان عملکرد داروهای مسهل، همین کتاب را ایوب رهاوی به سریانی ترجمه کرده است. پس از او، حنین بار دیگر آن را به سریانی ترجمه کرد. عیسی بن یحیی نیز آن را به عربی ترجمه کرده است.
37. کتاب فی العادات؛ اینکه عادت، خود، عارضه ای شایان توجه است. حنین این کتاب را برای سلمویه به سریانی و برای احمد بن موسی به عربی ترجمه کرده است.
38. کتاب فی آراء ابقراط و فلاطن؛ در بیان اینکه افلاطون در بیشتر آراء، خود موافق نظر بقراط بوده است. ایوب رهاوی و حنین آن را به سریانی نیز برگردانده اند. حبیش آن را برای محمد بن موسی به عربی ترجمه کرده است.
39. کتاب فی الحرکه المعتاصة المجهولة؛ بیان آنچه پیشینیان او نمی دانستة اند و او آن را شناخته و فراگرفته است. ترجمه ی عربی این کتاب را حنین به درخواست محمد بن موسی به انجام رسانده است. هم او و هم ایوب آن را به سریانی ترجمه کرده اند.
40. کتاب فی آلة الشم؛ در بررسی و بیان اندام های بویایی. او همین کتاب را به سریانی ترجمه کرده است. اسحاق بن حنین این کتاب را به عربی ترجمه کرده است.
41. کتاب منافع الاعضاء؛ درباره ی خلقت انسان و اعضاء بدن. اول بار سرجیس آن را به سریانی ترجمه کرده است. سپس، حنین به درخواست سلمویه آن را به سریانی برگردانده است. حبیش آن را به عربی ترجمه کرده است.
42. مقالة فی افضل هیئات البدن؛ در ادامه کتاب مزاج درباره ی اندام ها. حنین این کتاب را به سریانی و به درخواست ابوالحسن علی بن یحیی، به عربی ترجمه کرده است.
43. مقالة فی خصب البدن؛ حبیش بن اعسم نیز آن را برای محمد بن موسی به عربی ترجمه کرده است.
44. مقالة فی سوء المزاج المختلف؛ در بیان و بررسی مزاج بد بدن. ایوب رهاوی نیز آن را به عربی ترجمه کرده است. حنین نیز آن را برای ابوالحسن احمد بن موسی به عربی ترجمه کرده است.
45. کتاب الادویة المفردة؛ از مهم ترین آثار جالینوس در یازده مقاله، که در آن به بررسی آثار داروها، پرداخته است. نسخه خطی این اثر در کتابخانه ی احمد ثالث که امروزه به توپکاپی سرای ملحق شده، موجود است.
یوسف الخوری پنج مقاله ی اول را به سریانی برگردانده که بسیار پراشکال بود. ایوب رهاوی به فکر افتاد که کار یوسف خوری را اصلاح کند که موفق به اتمام آن نشد. سپس، حنین پنج مقاله اول را به درخواست سلمویه به سریانی برگرداند و پس از آن سرجیس شش مقاله ی باقی را به سریانی برگرداند. حنین با مقابله ی ترجمه ی سرجیس با اصل یونانی آن را اصلاح کرد. حنین همچنین آن را به سریانی تلخیص کرد. حبیش آن را به عربی ترجمه کرد.
46. مقالة فی دلائل علل العین؛ در بررسی بیماری های چشم. سرجیس نیز آن را به سریانی ترجمه کرده است.
47. مقالة فی اوصاف الامراض؛ بررسی زمان های چهارگانه ی بیماری، یعنی آغاز بیماری، فزونی یافتن، کاهش، و پایان آن. ایوب رهاوی و حنین هر یک جداگانه آن را به سریانی ترجمه کرده اند. عیسی بن علی آن را به عربی ترجمه کرده است.
48. کتاب الامتلاء؛ در بررسی اخلاط و انواع آن. حنین دو ترجمه از اثر به سریانی دارد که به درخواست بختیشوع انجام داد و ترجمه عربی آن از اصطفن است.
49. مقالة فی الاورام؛ در بیان انواع تورم های بیرونی و دلایل آنها. ابراهیم بن صلت نیز آن را به عربی ترجمه کرده است.
50. مقالة من الاسباب الابادیه؛ در تورم های خارجی. ایوب رهاوی نیز این کتاب را ترجمه کرده است.
51. مقالة فی الاسباب المتصلة بالامراض؛ ایوب رهاوی هم این کتاب را ترجمه کرده است.
52. مقالة فی الرعشة و النافض و الاختلاج و التشنج؛ در تشنج. حبیش بن اعسم نیز آن را به عربی ترجمه کرده است.
53. مقالة فی اجزاء الطب؛ در تبویب و تقسیم علوم پزشکی. حنین همین کتاب را برای شخصی از فَیّوم به سریانی نیز ترجمه کرده است.
54. کتاب المنی؛ ردی بر نظر ارسطو در چیستی تولد. حنین ین کتاب را برای سلمویه به سریانی و برای احمد بن موسی به عربی نیز ترجمه کرده است.
55. مقالة فی تولد الجنین؛ بیان تولد نوزاد هفت ماهه. حنین این کتاب را به سریانی و عربی ترجمه کرده است.
56. مقالة فی المرة السوداء؛ بیان سودا در بدن و انواع آن. ایوب رهاوی نیز آن را برای بختیشوع ترجمه کرده است. اصطفن نیز این کتاب را به عربی برای محمد بن موسی ترجمه کرده است. ترجمه ی حنین نیز به عربی است.
57. کتاب ادوار الحمیات و تراکیبها؛ در بررسی و تبیین دوره های تب و انواع آن.
58. اختصار کتاب المعروف بالنبض الکبیر.
59. کتاب فی النبض.
60. کتاب فی رداءة التنفس؛ بررسی انواع تنفس درست و نادرست. ایوب رهاوی این کتاب را به سریانی ترجمه کرده است و حنین با مقابله با اصل یونانی این ترجمه را تصحیح کرده است. همچنین آن را برای محمد بن موسی به عربی ترجمه کرده است.
61. کتاب نوادر تقدمة المعرفة؛ در شناخت بیماری ها. هم ایوب رهاوی و هم حنین بن اسحاق این کتاب را به سریانی ترجمه کرده اند. عیسی بن یحیی آن را به عربی ترجمه کرده است.
62. اختصار کتابه فی حیلة البرء. ابراهیم بن صلت نیز همین کتاب را به سریانی ترجمه کرده است.
63. کتاب المفید؛ در توجیه صحت عمل خون گیری و نقد و رد نظر اراسطراطس که آن را بی اثر می دانست. نخستین بار، سرجیس این کتاب را به سریانی ترجمه کرد. اصطفن و نیز حنین مقاله ی دوم آن را به سریانی ترجمه کرده اند. همین مقاله ی دوم را عیسی بن یحیی به عربی ترجمه کرده است.
64. کتاب البول؛ در بیان طبیعت این نوع بیماری ها. عیسی بن یحیی دو بار این کتاب را به عربی ترجمه کرده است. اصطفن نیز آن را به عربی ترجمه کرده است و حنین ترجمه او را اصلاح کرده است. حنین همین کتاب را به سریانی نیز ترجمه کرده است.
65. مقالة فی صفات لصبی یصرع؛ در بررسی بیماری صرع در کودکان. ابراهیم بن صلت نیز همین کتاب را به عربی و سریانی ترجمه کرده است.
66. کتاب قوی الاغذیة؛ در اثر بخشی اطعمه و اشربه در سلامت بدن نسخه ی خطی آن در دارالکتب مصری موجود است. علاوه بر حنین، سرجیس و ایوب رهاوی آن را به سریانی ترجمه کرده اند. حنین و حبیش این کتاب را به عربی ترجمه کرده اند. ترجمه ی حنین به درخواست ابراهیم طاهری بوده است.
67. کتاب التدبیر الملطف؛ حنین این کتاب را برای یوحنا و ماسویه به سریانی و برای اسحاق بن سلیمان به عربی ترجمه کرده است.
69. کتاب الکیموس الجید و الردی ء؛ در بررسی آثار تغذیه. ترجمه های بسیار دیگر از این کتاب موجود است، از جمله ترجمه ی سرجیس، ثابت بن قره، و حبیش.
70. کتاب فی افکار اراسطراطس فی مداواة الامراض بیان و بررسی شیوه های درمان بیماری از نظر اراسطراطس. حنین این کتاب را برای بختیشوع به سریانی نیز ترجمه کرده است.
71. کتاب تدبیر الامراض الحادة علی رأی ابقراط؛ شیوه ی درمان بیماری های سخت از دید بقراط. حنین به خواست بختیشوع این کتاب را به سریانی ترجمه کرده سپس ترجمه ای دیگر از آن به عربی برای محمد بن موسی فراهم کرده است.
72. کتاب ترکیب الادویة جعله فی سبع عشرة مقالة؛ در علم داروسازی.
73. کتاب الادویة التی یسهل وجودها.
74. کتاب الادویة المقابلة للادواء، در بررسی و شناخت تریاق و انواع دیگر داروها و معجون ها. یوحنا بن بختیشوع نیز به کمک حنین این کتاب را به سریانی ترجمه کرده است. عیسی بن یحیی بر اساس ترجمه ی یوحنا آن را به عربی ترجمه کرده است.
75. کتاب التریاق الی مغیلیانوس.
76. کتاب التریاق الی قیصر. علاوه بر حنین، ایوب رهاوی آن را به سریانی و یحیی بن بطریق آن را به عربی ترجمه کرده اند.
77. کتاب الحیلة لحفظ الصحة؛ شیوه های حفظ سلامت. حنین این کتاب را به سریانی و حبیش نیز به عربی ترجمه کرده اند.
78. کتاب الی السبولوس؛ در بیان ین امر که حفظ سلامت به پزشکی ارتباط دارد یا به ورزش و تدبیر ابدان. حنین همین کتاب را به سریانی و حبیش به عربی ترجمه کرده است.
79. کتاب الریاضة بالکرة الصغیرة؛ در بیان اثر ورزش بر سلامت. حنین این کتاب را به سریانی ترجمه کرده است. پس از حنین، حبیش آن را به عربی ترجمه کرده است.
80. تفسیر کتاب العهد لابقراط. حنین این کتاب را با برخی ایضاحات و بررسی ها به سریانی نیز ترجمه کرده است. حبیش نیز آن را به عربی ترجمه کرده است.
81. تفسیر کتاب الفصول لابقراط. ایوب ترجمه ای با برخی اشکالات از آن عرضه کرد. جبرئیل بن بختیشوع در پی اصلاح این ترجمه بر آمد. سپس، حنین مقالة ای از آن را به عربی برگرداند و سپس ترجمه ای کامل از آن به عربی برای محمد بن موسی فراهم کرد.
82. تفسیر کتاب الکسر لابقراط؛ حنین این اثر را به سریانی نیز ترجمه کرد.
83. تفسیر کتاب رد الخلع لابقراط؛ حنین این اثر را به سریانی نیز ترجمه کرد.
84. تفسیر کتاب تقدمه المعرفة لابقراط؛ گویا ماهر عبدالقادر محمد بن تحقیق و نشر این اثر پرداخته است.
سرجیس و حنین هر کدام جداگانه این اثر را به سریانی نیز ترجمه کرده اند.
85. تفسیر کتاب تدبیر الامراض الحادة لابقراط؛ در تفسیر آراء بقراط در درمان بیماری های سخت.
86. تفسیر کتاب القروح لابقراط؛ حنین این اثر را به سریانی نیز ترجمه کرد.
87. تفسیر کتاب جراحات الرأس لابقراط؛ در تفسیر کتاب بقراط در زمینه ی درمان جراحات عارض بر سر. هم ایوب رهاوی و هم حنین این کتاب را به سریانی ترجمه کرده اند.
88. تفسیر کتاب ابیذیمیا لابقراط.
89. تفسیر کتاب الاخلاط لابقراط.
90. تفسیر کتاب تقدمة الانذار لا بقراط.
91. تفسیر کتاب قاطیطریون لا بقراط؛ حنین همین کتاب را به سریانی و حبیش نیز آن را به عربی ترجمه کرده اند.
92. تفسیر کتاب الهواء و الماء و المساکن لابقراط؛ حنین همین کتاب را به سریانی و حبیش به عربی ترجمه کرده اند.
93. تفسیر کتاب الغذاء لا بقراط.
94. تفسیر کتاب طبیعة الجنین لابقراط. حنین بخشی از این اثر را در زمان خلافت المعتز بالله به عربی ترجمه کرد.
95. تفسیر کتاب طبیعة النسان لابقراط.
96. کتاب فی أن رأی ابقراط من کتاب طبیعة الانسان.
97. کتاب فی أن الطبیب الفاضل یجب أن یکون فیلسوفاً.
98. کتاب فی کتب ابقراط الصحیحة و غیر الصحیحة.
99. کتاب فی التجربة الطبیعیة.
100. کتاب فی البحث علی تعلم الطب. حنین همین کتاب را به درخواست بختیشوع به سریانی و به درخواست محمد بن موسی به عربی ترجمه کرده است.
101. کتاب فی جمل التجربة.
102. کتاب فی محنة افضل الاطباء. حنین همین کتاب را به درخواست بختیشوع به سریانی و به درخواست محمد بن موسی به عربی ترجمه کرده است.
103. کتاب فی الاسماء الطبیة؛ در بیان آن اسامی که پزشکان برای بیماری ها و موارد دیگر استفاده می کنند.
104. کتاب البرهان؛ مقالات پانزده گانه ای در بیان ملزوماتی که باید در موارد ضروری دانست. یازدهمین مقاله ی آن را عیسی بن یحیی به عربی و حنین بار دیگر مقالات یازدهم تا پانزدهم را به عربی ترجمه کرده است.
105. کتاب الاخلاق؛ در بیان صفات اخلاقی و اسباب و دلایل آنها. حنین به درخواست محمد بن موسی آن را به عربی و حبیش بر اساس همین ترجمه ی حنین، به درخواست یوحنا بن ماسویه، به سریانی ترجمه کرده است.
107. کتاب فیما ذکره افلاطون فی کتابه المعروف بطیماؤس من علم الطب؛ در چهار مقالة. حنین این چهار مقاله را به سریانی نیز ترجمه کرده است. بار دیگر، مقاله ی اول آن را به عربی ترجمه کرده است. سه مقاله ی آخر آن را اسحاق بن حنین به عربی ترجمه کرده است.
108. کتاب فی أن قوی النفس تابعة من لمزاج البدن. ایوب نیز این کتاب را به سریانی و محمد بن موسی به عربی ترجمه کرده اند.
109. کتاب جوامع افلاطون.
110. کتاب فی أن المحرک الاول لایتحرک؛ از این کتاب بسیار مهم ترجمه های بسیاری صورت گرفته از جمله: به عربی از حنین به خواست محمد بن موسی؛ به سریانی از حنین؛ به عربی از عیسی بن یحیی.
111. کتاب لمدخل الی المنطق. حنین همین کتاب را به سریانی هم ترجمه کرده است. حبیش نیز آن را به عربی ترجمه کرده است.
112. مقالة فی عدد المقاییس. حنین این کتاب را به سریانی ترجمه کرد.
به جز آثاری که یاد شد در برخی از مجموعه های کتاب شناختی از ترجمه های دیگری هم یاد شده که صحت انتساب آنها به حنین مشکوک است. در واقع، این نسبت ها به نام های گوناگون یک اثر مربوط می شود که مکرراً به حنین نسبت داده شده است. (برای توضیح بیشتر ـــــ عبدالقادر محمد، ص114-118).
منبع مقاله :
ولایتی، علی اکبر؛ (1389)، حنین بن اسحاق، (آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران/19)، تهران: نشر امیر کبیر؛ چاپ اول 1390.
