رابطه ی تکنولوژی و جامعه شناسی

هر کاری به شرایط فنی بستگی دارد. هر کارگری که ماشینی را در کارگاه ساخت و پرداختهای مکانیکی به حرکت در می آورد، دارای پست کاری است که شامل نوعی چرخ است که با سرعت معینی کار می کند و همراه با حرکت ابزارهایی است که مستلزم برخی حرکات جسمانی و پاره ای تعادلها یا خم و راست کردن اعضاست. هر کاری- از کار صنعتگر دوران پارینه سنگی که نوک سنگ آتش زنه را تیز می کرد گرفته تا کار برنامه ریزان دستگاههای الکترونیک- مجموعه ی کم و بیش پیچیده ای از وضعیتهای فنی معنی را در یک پست کار ایجاب می کند.
کارمندی که در دفتر کار پشت میز می نشیند یک پست کار را در اختیار دارد که ممکن است کم و بیش مکانیزه باشد و به نحوی به تلفن داخلی یا خارجی، ماشین تحریر و ماشینهای ثبت و ماشینهای حساب و غیره مجهز باشد. آرایشگر و دندانساز نیز دارای پست کار هستند. مطالعه وسایل و دستگاههایی که پست کار را تشکیل می دهند در اینجا «تکنولوژی» خوانده می شود. پس جامعه شناسی کار با تکنولوژی ارتباط نزدیک دارد. در جوامع صنعتی توجه به انطباق پست کار با انجام دهنده ی کار، خود زمینه ی فکری جدیدی را پدید آورده است. این موضوع به تدریج به دلایل فیزیولوژیک (سلامتی)، روان شناسی (انتخاب و رضایت) و اقتصادی (مقدار و کیفیت تولید) که متقابلاً بر یکدیگر اثر می گذارند، در قالب اجتماعی سندیکایی و خواسته های کارگری تحمیل می شود.

روابط تکنولوژی و جامعه شناسی

در مطالعه ی کار از شناخت عمیق شرایط فنی آن نمی توان صرف نظر کرد. کار از خاستگاه نخستین خود و در خلال همه ی مراحل تطور (دگرگونی) آن تا اتوماسیون - که کار را از اشکال سنتی خود خارج می کند- بر شالوده ی ابزارآلات یا ماشین استوار شده است. کیفیت کار در دوره های پیش از تاریخ یا دوره های تاریخی که درباره ی آنها اسناد و مدارکی نداریم به یاری کشف وسایل کار یا ابزارها روشن می شود. بنابراین، موضوع تکنولوژی مطالعه ی ابزار و نحوه ی به کار بردن آن در برداشت یگانه و یکپارچه است؛ پس تکنولوژی در حد اعلای وسعت خود یک علم اجتماعی است.
اگر از بیرون به کار نظر کنیم یا به کار همچون شیئی برخورد کنیم، رهیافت جامعه شناسی کلاسیک را در سنت دورکیمی آن به کار برده ایم. اگر شناخت خود را از بازار یا ماشین یا روشهای ساختن با متفرعات مردم شناسی ای که از زمینه ی فرهنگی کار به ودیعت گرفته شده غنی سازیم، ما را در فهم ضرورتی که اشکال کار و در مواردی تنوع آن را مشخص می سازد کمک خواهد کرد. به همین ترتیب هیچ فنی از آغاز پیدایش بدون در نظر گرفتن بعد اجتماعی آن قابل تصور نیست.
ساده ترین ابزار و ابتدایی ترین روشها جز در دست گروههایی که آنها را به کار می بندند معنی و مفهوم نخواهد داشت. چنان که خواهید دید این موضوع وظایفی برای کار معین می کند که مؤثر بودن آن با تشریفات و مراسم و حتی جادوگریها، در هم می آمیزد. البته شدت و نسبت تأثیر این عوامل با توجه به میزان سنتی بودن جوامع، فرق می کند.
اضافه کنیم که ابزار و روش جز در بعضی اوضاع اجتماعی که گذر از مفهوم نظری را به جنبه های عملی ممکن می سازد، نمی تواند تحقق یابد. چنان که گاه ابزار و روش در نبود این وضعیت قرنها در انتظار می مانند. این همان پدیده ای است که به عنوان فاصله ی اجتماعی فنون مشخص شده است. این پدیده یادآور این نکته است که ابعاد اجتماعی فن در عین حال ابعاد زمانی و تاریخی آن نیز به شمار می رود.
اثر متقابل میان فنون و عوامل اجتماعی روابط متعددی را بین تکنولوژی، تاریخ و فنون از یک طرف و جامعه شناسی کار از طرف دیگر، برقرار می کند. از زمان ارسطو که بردگی به این بهانه توجیه می شد که حرکت کشتیهای کوچک بدون کار بردگان امری محال است تاکنون، مؤلفان متعدد و از جمله متفکران مارکسیست با دقت خاصی اثر توسعه ی فنون را بر ساخت جوامع، مورد تأکید قرار داده اند. در یکی از صفحات کتاب معروف فقر فلسفه که نخستین مرحله ی تفکر مکانیکی مارکس را نشان می دهد، وی تأکید می کند که «آسیاب دوستی» جامعه ی فئودالی و «آسیاب بخار» جامعه صنعتی را می سازد. (1) سایر نویسندگان مارکسیست، تعبیر و تفسیر روابط پیشرفت فنی و تطور اجتماعی را به میزان قابل ملاحظه ای تغییر داده اند. امروزه به کمک «تاریخ فن شناسی»(2) که در ربع دوم قرن کنونی به تدریج خود را به عنوان یکی از رشته های بدیع تاریخ جدید قبولانده و بحثهای بسیار ثمربخشی نیز برانگیخته است، دید روشن تری در این مسائل پیدا کرده ایم.
به نظر «لوفبر دونوئت» (3) اختراعات فنی و در رأس آنها اختراع افسار اسب درشکه، استفاده از نیروی محرک انسانی را کاهش داد و به پس زدن نظام بردگی کمک کرد. این تبیین به علت سادگی مورد انتقاد واقع شده است و رابطه ی علت و معلولی مخالف آن را «مارک بلوخ» (4) بیان کرده است.
در بسیاری از موارد جستجوی فنون جانشین، خود ناشی از فرسودگی روابط اجتماعی است، در حالی که به موازات آن سهولت استفاده از برخی اشکال و فنون سنتی کار در جامعه غالباً مانع تکمیل فنون و به کار بردن آن می شود. مارک بلوخ این روابط ظریف متقابل را در کتاب معروف خود درباره ی آسیاب آبی- که از آغاز عصر مسیحیت، در مدیترانه ی شرقی شناخته شده بود ولی در اروپا به دلیل پایین بودن ارزش نیروی حیوانی و انسانی بسیار آهسته گسترش پیدا می کرد- روشن ساخت است. هنوز هم بخشی از صنعت دوزندگی لباسهای زنانه در پاریس به دلیل آنکه نیروی انسانی بیشتری در این زمینه موجود است، کم تر مکانیزه شده و با چنین وضعی روبه روست(5).
فاصله ی بین اختراعات فنی که به لحاظ نظری مهیا شده ولی کاربرد آنها به علل اجتماعی به تأخیر افتاده است، یکی از مثالهای کاملاً نمایان دخالت عوامل اجتماعی در تاریخ فنون است. از آغاز عصر باستان استفاده از بعضی ماشینها به دلایل اجتماعی مردود شناخته شد. (6) در قرن هجدهم در رساله ای در اخلاق سیاسی نوشته کشیش دوگه (7) به شاهزاده توصیه می شود که «با هر نوع اختراعی که موجب شود یک نفر جای چند نفر را بگیرد و در نتیجه وسیله کار و زندگانی از آنان سلب شود، مخالفت کند. او باید به این اکتفا کند که از فکر مخترع تمجید کند و جداً هر چه را که فقط موجب افزایش گدایان و اشخاص تن پرور می شود ممنوع سازد».
در آن زمان نیروی محرک حرارت (ترمودینامیک) از نظر تئوری بسیار پیشرفت کرده بود. به وجود این معلوم است که در آن شرایط اجتماعی، پس از دوران «دنیس پاین» (8)، «ساوری» (9) و «رامسی» (10) باید بیش از یک قرن بگذرد تا ماشین بخار بر صنعت مغرب زمین چیره شود. این در حالی است که در همه ی نقاط، پایه های رژیم فئودالی کهن کم و بیش فرو می ریزد. امروزه به نظر می رسد که فنون خودکار (اتوماتیک) غالباً نسبت به فنون موجود در مؤسسات اقتصادی و سیاسی و سندیکایی جلوترند.
در جوامع صنعتی، به ویژه از آغاز انقلاب دوم صنعتی، اهمیت و نحوه ی توزیع فنون و آهنگ تغییرات- خاصه فنونی که به تولیدات زیاد و زنجیره ای بستگی دارند - آثار متعددی بر ساخت، حجم، تراکم مجامع کار مانند کارخانه ها، کارگاهها، ادارات (دفاتر) و همچنین بر توزیع گروههای شغلی و ترکیب جمعیت فعال باقی گذارد. جامعه شناسی کار با هر نوع مسئله ای که درگیر باشد نمی تواند از تحول فنون جدا بماند. در اینجا برای نمونه تأثیر تکنولوژی اطلاعات را که یکی از ابداعات تعیین کننده ی عصر جدید است بررسی می کنیم و مختصراً به اثرات احتمالی این تغییرات فنی عصر جدید که بر سطح اشتغال و بر سطح مهارتها و رضایت و میزان عادی شدن وظایف وابسته به این مشاغل تأثیر می گذارد، می پردازیم.

تأثیر تکنولوژی اطلاعات(11) بر اشتغال

ابتدا لازم است بین ابداعات و فرایندهای آن تفاوت قائل شویم. منظور از تولید ابداعات، انبوه تولیدات جدید و پیشرفته مانند کلمه پردازها(12) و بازیهای کامپیوتری است که از طریق به کارگیری تکنولوژی اطلاعات در دسترس همگان قرار می گیرد و به اثرات تکنولوژی اطلاعات در ابداع راههای تازه ای برای عرضه تولیدات و یا خدمات ارجاع می شود. فرایند ابداع و نوآوریها معمولاً به کاهش میزان بیکاری و سطح مهارتها منجر می شود.
اما تعمیم آثار تکنولوژی جدید بر سطح اشتغال امر دشواری است. به نظر وال (13) از یک سو، صنایع جدیدی که به سرعت رشد می کند بر محور صنایع الکترونیکی استوار است- که ظاهراً اشتغالهای تازه ای ایجاد می کند و درآمد را افزایش می دهد. از سوی دیگر به نظر می رسد در بسیاری از موارد، استفاده از تکنولوژی اطلاعات در جهت جانشین ساختن سرمایه به جای کار است.
در گزارشی از بانک تجارت آلمان، تخمین زده اند هر رُبوتی (آدم مصنوعی) که در صنعت به کار افتد به طور متوسط جای سه نفر کارگر را می گیرد و در دهه ی جاری، نسل دوم ربوتهای «هوشمند» با قدرت حسی بسیار بالا خواهند توانست در بعضی مشاغل جای 5 تا 10 کارگر را بگیرند. در بخش خدمات نیز از دست رفتن مشاغل کارگری بسیار جدی است.
مسلم است که در تکنولوژی جدید یکی از بزرگ ترین مسائل غامض، اتحادیه های کارگری و رضایت کارگران است که از دهه ی 1980 به بعد بسیار جدی شده است. این مشکل وقتی مطرح شد که عدم اشتغال افزایش یافت و به دنبال آن عضویت در اتحادیه به سرعت رو به سقوط رفت. امروزه امکان آنکه مانند گذشته افزایش میزان رشد اقتصادی بتواند فرصتهای شغلی تازه ای ایجاد کند بسیار کم است و بدین سان آینده ی کار دورنمای مبهمی دارد.

پی نوشت ها :

1. Marx, K.; Misere de la philosophie; Chap. II, p. 156, Parisa: V, Giard et Briere, 1908.
2. History of Technology
3. Lefebuer Des Noettes; L'attelage et le cheval de sell a travers les agesi…; Paris: A. Picard 2 Vol./ 1931.
4. Marc-Bloch; “Technique et evolution sociale”; Rew, Synth hist. tx1, 1926.
5. Guilbert et Isambert-Jamati(V).; Travail feminin et travail a domicile; Paris: 1956.
6. برحسب گزارش سوئتون، وسپاسین، امپراطور روم، به مخترعین پاداش می داد ولی از به کار بردن ماشینها امتناع می کرد و می گفت: «بگذارید من زندگی مردم فقیر را تأمین کنم (Suetone Viede Cesars. 1,18)
7. Duguet, Abbe; Traite de morale politique; Paris: 1739.
8. Denis Papin
9. Savery
10. Ramsay
11. Information technology
12. Word-processors
13. Wall

منبع مقاله :
توسلی، غلامعباس؛ (1375)، جامعه شناسی کار و شغل[ویراست 2]، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، مرکز تحقیق و توسعه ی علوم انسانی، چاپ دهم.