زیر نظر: علیرضا مختارپور قهرودی
«العَصَبِیه تُعْمِی الأعْینَ البَواصِر و تُصِمُّ الآذان السّوامِعَ و تَدعُو اِلی ارتِکاب مَا لا تُسامِح باعِتقَادِه العقول. (1)
تعصب چشم های بینا را کور و گوش های شنوا را کرد می کند و انسان را به کارهایی وامی دارد که خرد و دانش آنها را روا نمی شمارند».
سیمای ابوریحان در آیینه ی سخنان خود او
ابوریحان به رغم همه ی زحماتی که در کسب دانش کشیده، همه جا خود را خادم علم می داند و به ویژه از اینکه «توانسته است از روزگار کودکی به خدمت علم درآید» از بخت خود سپاسگزار است. (2) اما برترین جنبه ی شخصیت او، دیدگاهش نسبت به کسب دانش است که در دو اثرش مقاله فی سَیر سَهْمَی السَّعاده و الغَیبِ، و پاتنجلی آمده. به نظر بیرونی، هر دانشی به ذات خویش نیکوست و جوینده را لذتی پیوسته و بی پایان عطا می دارد. دانشمند تنها به هنگام جستجوی حقیقت از کار خود لذت می برد و چون به حقیقت دست یافت و بر آن احاطه پیدا کرد دیگر لذتی در این دانایی وجود ندارد. به عبارت دقیق تر دانشمند از جستجو لذت می برد نه از دانستن. و اگر به هنگام دانستن چیزی، لذتی برای جوینده حاصل می شود بدان سبب است که یافتن حقیقت نشانه ی جستجوی درست و کامل است!طبیعی است که چنین فردی دانسته های خود را مایه ی فخر فروشی به دیگران نخواهد دانست. زیرا به نظر او مهم پرسیدن و جستجو کردن است نه دانستن!وی پیوسته کسانی را که در مورد تحقیقات علمی تنها به این نکته که «در آن چه سود است؟» توجه دارند به باد استهزاء می گیرد (3) و بر آن است که انسان نباید با گفتن «الله اعلم» (= خدا می داند) نادانی خود را توجیه کند. (4) دلبستگی بیرونی به پژوهش چندان است که فعالیت های سیاسی خود در روزگار خوارزم شاهان آل مأمون را «مایه ی رشک نادانان و دلسوزی خردمندان» برمی شمرد.
شهرزوری در وارستگی ابوریحان و بی توجهی او به کسب مال و ثروت و توجه صرف وی به کسب علم و دانش این حکایت شنیدنی را آورده است:
«آنگاه که بیرونی قانون مسعودی را تصنیف کرد، سلطان مسعود او را پیلواری نقره جایزه فرستاد. اما وی آن هدیه را به خزانه بازگردانید و گفت من از آن بی نیازم. چه عمری در قناعت گذرانده ام و دیگر بار ترک خوی و عادت سزاوار نیست... دست و چشم و فکر او هیچگاه از عمل بازنماند و دائم در کار بود مگر به روز نوروز و مهرگان یا برای تهیه ی احتیاجات معاش». (5)
دیدگاه های پژوهشگران تاریخ علم درباره ی ابوریحان
اخلاق علمی و نبوغ ابوریحان همه ی پژوهشگرانی را که به تحقیق درباره ی آثارش پرداخته اند شیفته ی خود ساخته و آنان را به ستایش وی واداشته است. برخی از محققان ایرانی از جمله سید حسین نصر، غلام حسین مصاحب، مجتبی مینوی، ذبیح الله صفا و بیش از همه ابوالقاسم قربانی به تفصیل در ستایش این مرد بلند آوازه قلم فرسایی کرده اند، اما از آنجا که:بهتر آن باشد که سر دلبران .... گفته آید در حدیث دیگران
و نیز برای آنکه خوانندگان دریابند که این ستایش ها عاری از هرگونه اغراق، گزافه گویی، و تمایلات ملی گرایانه است، به جای نقل ستایش های هم وطنان بیرونی تنها نمونه ای اندک از نظرات پژوهشگران برجسته ی غربی، که قاعدتاً در این مورد بی طرف بوده اند نقل می شود. جرج سارتن در کتاب مشهور مقدمه بر تاریخ علم (6) نیمه ی نخست سده ی 11 میلادی را «عصر بیرونی» نامیده است. به نظر وی این عصر به لحاظ فعالیت بیرونی و ابن سینا در آن روزگار، نقطه ی اوج فرهنگ و تمدن اسلامی است، اما ابوریحان بهترین نماینده ی تفکر علمی در روزگار خود است. ابوریحان نماینده ی روشنفکران نوگرا و منتقد است. وی بیش از هر چیز یک کاشف به شمار می آید و از این لحاظ دیدگاه او به دیدگاه های علمی امروزی نزدیک است. به نظر او ابوریحان یکی از بزرگ ترین دانشمندان عالم اسلام، و با در نظر گرفتن همه ی جوانب، یکی از بزرگ ترین دانشمندان همه ی قرون و اعصار است. به نظر ادوارد زاخائو (مصحح متن عربی الآثار الباقیه و تحقیق ماللهند و مترجم این دو کتاب به انگلیسی)، بیرونی عادتاً از هر گونه افکار خرافی آزاد و مبراست و برای درک حقیقت بسیار از خود گذشتگی می کند و تحمل هرگونه رنج و مشتقی را بر خود هموار می سازد. بیش از هر چیز دوستدار حقیقت و دشمن حق کشی است. به نظر کارادُوُ ماهیت و پختگی فکر ابوریحان مانند متفکران کنونی است. بیرونی نکته سنج و تیزبین و دارای فکری موشکاف و نافذ، و در تحلیل و تشریح مسائل سخت کنجکاو است. کارادُوُ ابوریحان را با دانشمندان برجسته و جامع العلومی چون لئوناردو دواینچی و لایْب نیتْس مقایسه کرده است.
پی نوشت ها :
1. ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیه، ص 66.
2. ابوریحان بیرونی، القانون المسعودی، 3/1.
3. مثلاً نگاه کنید به: ابوریحان بیرونی، تحدید نهایات الاماکن، ص 23.
4. ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیه، ص 309.
5. ابوریحان بیرونی، تحدید نهایات الاماکن، ص 115.
6. Introduction to the History of Science.
آقامیرزا، آذر؛ (1388)، نادره ی دوران (مروری بر زندگی و آثار ابوریحان بیرونی)، تهران: همشهری، اول بهار 1389
