نویسنده: علی اکبر شعاری نژاد
روان شناسی رشد، تغییرات کمی و کیفی رفتار انسان و مظاهر آنها و عوامل مؤثر در پیدایش آنها را در سراسر زندگی مطالعه می کند. به گفته مان، مسائل مورد بحث روان شناسی رشد عبارتند از: «اصل و منشأ رشد و نمو، و طرز انتقال اشکال ناآموخته (unlearned) رفتار بازتابی و غریزی، امکان ارثی شدن رفتار اکتسابی، تأثیر و نفوذ وراثت روی رشد فرد، و نقش وراثت در تعیین تفاوت های فردی در رشد و تکامل روان شناختی».(1)
روان شناسی رشد- با تعریفی که از آن کردیم- می کوشد قوانین و اصول کلی و عمومی یا فرایندهای رشد و تکامل را کشف کند. روان شناسان رشد معتقدند که شناخت تحول و تکامل اعمال و فرایندهای روان شناختی در حیوانات، و رشد همین فرایندها در افراد بشر، شناخت رفتار بزرگسالان را برای ما آسان می کند.
مباحث روان شناسی رشد را کلاً می توان سه قسمت کرد:
1- مطالعه رفتار فرد و رشد طبیعی او بدون توجه به عوامل خارجی، یعنی مطالعه رشد و نمو تنها از لحاظ تأثیر عامل های ارثی و عضوی.
2- مطالعه و بررسی اثر نیروهای مختلف محیطی در رفتار و رشد فرد، یعنی مطالعه رشد از حیث محیط: تاریخی، جغرافیایی، دینی، سیاسی و اقتصادی.
3- مطالعه اثر رفتار و رشد فرد در محیط و فرهنگ حاکم بر او، یعنی مطالعه خود محیط از لحاظ رشد و تکامل فرد و میزان سازگاری محیط با این رشد و رفتار و اثر این تغییر سازشی در نسل های آینده.
روان شناسی رشد امروزه در مسیر اصلی روان شناسی عمومی قرار دارد و معارف خود را از یافته های روان شناسی عمومی در مورد یادگیری، ادراک، انگیزش، شخصیت و روان شناسی اجتماعی می گیرد. بیشتر روان شناسان معتقدند که ما بدون شناخت اصول اساسی که در این میدان های روان شناختی کشف شده اند نمی توانیم رفتار کودک را بشناسیم. در عین حال، روان شناسی رشد نیز می تواند ما را در حل مسائل جنبه های روان شناختی از قبیل یادگیری و انگیزش کمک کند.
مظاهر رشد و تکامل
رشد و نمو کلاً دارای دو مظهر است:الف- رشدتکوینی
که منظور از آن رشدونمو فرد از لحاظ وزن، شکل، حجم، طول و عرض بدن (اندام) است که در اثر فعل و انفعالهای شیمیایی و احیاناً فیزیکی بدن انجام می گیرد.ب- رشد کارکردی یا عملی
که منظور از آن، رشد و تکامل کارکردهای بدنی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی است تا فرد بتواند با محیط خود سازگاری کند و زندگی خود را ادامه دهد.علل و عوامل رشد و تکامل
همیشه این پرسش در روان شناسی مطرح بوده است که: «چه چیز یا چه چیزها باعث رشد و نمو می شوند؟» یا «علل و عوامل رشد و تکامل چیستند و کدامند؟» در پاسخ به این پرسش کلی طبعاً با چند پرسش دیگر مواجه می شویم:* آیا رشد و نمو آدمی از نیروهای فطری و درونی یعنی «طبیعت» ناشی می شود؟
* یا معلول و محصول نیروهای محیطی یا بیرونی یعنی «پرورش» است؟
* و یا رشد و نمو از «تعامل» نیروهای درونی (فطری) و بیرونی (محیطی) نتیجه می شود.
مثلاً آیا وضع هوشی مردم یک امر موروثی است یا به تجربه های شخصی ایشان وابسته است؟ آیا اندازه و شکل اندام، گرایش های اخلاقی، علاقه به موسیقی طبیعی یا فطری هستند؟ یا نتیجه آثار و نفوذهای محیطی می باشند؟
روان شناسان معاصر دو پرسش اول را زیاد جدی نمی گیرند بلکه پرسش سوم را مهم و جدی می شمارند و می کوشند به این پرسش پاسخ بدهند که: «چگونه عوامل یا نیروهای درونی و بیرونی با همدیگر تعامل می کنند تا رشد و تکامل فرد انجام گیرد؟» مثلاً می پرسند: جنبه های موروثی هوشف اخلاق، ذوق موسیقی، اندازه و شکل بدنی یک شخص چگونه تحت تأثیر شرایط محیطی قرار می گیرند؟ حدود این آثار و نفوذهای محیطی کدامند؟ خود خصایص موروثی چگونه روی محیط اثر می گذارند؟ نفوذها و آثار نسبی وراثت و محیط چگونه با افزایش سن شخص تغییر می یابند؟ حتی ظریف تر از پرسش های مذکور، روان شناسان رشد درباره مکانیزم های درونی رشد و تکامل سؤال می کنند. مثلاً چه چیز باعث می شود که ذهن کودک به ثبات اشیاء پی ببرد؟ یا متوجه شود که پدر و مادر همیشه ارزشمندند، کلمات به اشیاء وابسته اند یا چرا نمی توان میخ چهارگوش را در سوراخ گرد فرو کرد؟....
با توجه به عقیده گروهی از روان شناسان رشد در گذشته و حال عوامل متعدد و متنوع رشد و تکامل آدمی را کلاً می توان در دو عامل خلاصه کرد:
1.نضج (maturation):
اعضای کودک به تدریج و با گذشت زمان نمو می کنند و تغییر می یابند و از حالت نارسی و ناپختگی به شکل رسیده و پخته در می آیند. این نیز سبب می شود که فعالیت های محدود کودک، متعدد و متنوع شوند و شکل ماهرانه ای به خود بگیرند. این گونه نمو و رشد را «نضج» نامند. بنابراین، می توان گفت: نضج به دارا شدن یا پیدایش خصایص (استعدادها و توانایی های بدنی و ذهنی) در فرد در طول زندگی (از لحظه انعقاد نطفه تا دم مرگ) اطلاق می شود. مثلاً بچه در 12 یا 15 ماهگی می تواند راه برود، ظهور این خاصیت یا استعداد حاکی از نضج اوست که سبب رشد و نمو او از لحاظ مهارت راه رفتن می شود و نیز سالم بودن بچه را نشان می دهد. سن نضنج در همه بچه ها یکسان نیست و از عواملی مانند نژاد، خانواده، محیط طبیعی و وضع اجتماعی/ اقتصادی والدین متأثر می شود.2.یادگیری (learning):
برای رشد و تکامل فرد تنها وجود و ظهور استعداد و نیروی طبیعی کافی نیست بلکه او ناگزیز است استعدادها و نیروهای طبیعی را به منظور سازگاری با محیط و ادامه زندگی شکل و جهت دهد تا بتواند از آنها استفاده کند و این تنها به وسیله فرایند «یادگیری» امکان پذیر است. فرایند یادگیری است که باعث ظهور و تربیت استعدادهای شخص می شود و به او امکان می دهد نه تنها از نیروها یا امکانات سرشتی خود بلکه از نیروهای موجود در طبیعت نیز در حد لزوم بهره جوید. به عبارت دیگر، موفقیت هر فرد در زندگی، مخصوصاً در جهان امروز، بیش از هر چیز به توان یادگیری و تلاش او برای آموختن بستگی دارد. و به گفته بعضی از متفکران در قرن 21 موفقیت همه جانبه در زندگی از آنِ اشخاص یا ملت هایی است که بیشتر می دانند نه پول و زور بیشتر دارند.(2)پس می توان گفت که رشد و تکامل آدمی در طول زندگی نتیجه یا معلول تعامل (تأثیر متقابل) نضج و یادگیری است یعنی نضج (ن) × یادگیری (ی) = رشد و تکامل development=maturation(M) x learning (L). بنابراین، اگر نضج فرد دچار اختلال شود یادگیری مطلوب ممکن نخواهد شد و اگر شخص در یادگیری ناتوان باشد نضج سالم غیرممکن خواهد شد.
روان شناسان در اهمیت و میزان تأثیر هر یک از دو عامل نضج و یادگیری اختلاف نظر دارند چنانکه بولر (بوهلر)(3) نضج را مؤثرتر و مهمتر می داند در صورتی که واتسون(4) عامل یادگیری را اساسی و مهم می شمارد. ولی بیشتر روان شناسان و زیست شناسان از تحقیقات آزمایشگاهی و مشاهدات عملی خود دریافته اند که دو عامل نضج و یادگیری همچون دو روی یک سکه می باشند و رشد و تکامل طبیعی و سالم به وجود آن دو، وابسته است و نمی توان یکی از آنها را ضروری تر یا مهمتر از دیگری دانست.
رابطه نضج و یادگیری و ضرورت تعامل آنها برای رشد و تکامل گاهی زیر عنوان «نضج و تجربه» مورد بحث قرار می گرد. بدین معنا چنانکه گفته شد، نباید رشد و تکامل فرد را تنها محصول تعامل یا تأثیر متقابل فرایندهای زیست شناختی، شناختی و اجتماعی تصور کرد بلکه ضرورت تعامل نضج و تجربه را نیز باید در نظر گرفت. به عبارت دیگر، امروزه فرمول طبیعت × تربیت = رشد و تکامل یا nature x nurture= development بیشتر مورد تأیید است.
مفهوم تعامل در روان شناسی
از آنچه درباره ی تعامل عوامل طبیعت و تجربه در رشد و تکامل رفتار گفتیم دریافتیم که کلمه یا اصطلاح «تعامل» (interaction) جایگاه مهمی در بحث از رفتار آدمی دارد. و وجود هرگونه تفاوت فردی میان مردم از چگونگی همین تعامل میان نیروهای درونی و نیروهای بیرونی متأثر می شود.به عبارت دیگر، درباره ی رشد و تکامل انسان ما معمولاً با دو پرسش اساسی مواجه می شویم:
1- الگوهای رشد و تکامل را که از هنگام انعقاد نطفه تا مرگ در فرد می بینیم چگونه توصیف کنیم؟ خود این پرسش دو سؤال زیر را شامل می شود:
1-1. الگوهای مشترک رشد و نمو کدامند؟
1-2. عناصر یا مؤلفه های فردی اختصاصی رشد و نمو کدامند؟
2- این الگوهای رشد و تکامل را چگونه می توانیم تبیین کنیم؟ بطور کلی، نفوذهای درونی و نفوذهای بیرونی چیستند و کدامند و چگونه با همدیگر تعامل می کنند؟
تعامل ها میان نیروهای درونی و بیرونی در بحث از رشد و تکامل و تنوع و تفاوت رفتار، نقطه مرکزی است زیرا بدون آن تعامل ها نه رفتاری وجود دارد و نه الگوی رشد و تکاملی.
پی نوشت ها :
1. Munn, Normal L (1967). The Evolution and Growth of Human Behavior U.S.A.
2- در این مورد مطالعه کتاب جابجایی در قدرت (1370) از الوین تافلر، ترجمه شهیندخت خوارزمی از انتشارات نشر نو اکیداً توصیه می شود.
3- Karl Buhler (1879-1963): روان شناس تجربی اتریشی است که به سبب مطالعات فراوانش درباره مراحل و عمل تفکر شهرت یافته است.
4- John Broadus Watson (1878-1958): روان شناس امریکایی و بنیانگذار «رفتارگرایی» (behavior-ism) و از پیشگامان روان شناسی حیوانی است که درباره «یادگیری» و اهمیت آن در رشد، مطالعات و تحقیقات زیادی بعمل آورده است. آثار معروف او عبارتند از رفتارگرایی و توجه روان شناختی به نوزاد و کودک.
شعاری نژاد، علی اکبر؛ (1385)، روان شناسی رشد، تهران: نشر اطلاعات، چاپ نوزدهم 1388
