نویسنده: محمدکاظم رحمتی
آرتور جفری، خاورشناس و قرآن‌پژوه. [ به احتمال قوی در 1892 پ] به دنیا آمده است ( رجوع کنید به بادئو و همکاران، ص 50). وی کشیش کلیسای مِتُدیست شد و در دانشگاه مِلبورن به تحصیل پرداخت (همان، ص 50- 51). خدمت سربازی‌اش را در جنگ جهانی اول (1914ـ 1918) در هند گذراند و هم‌زمان در آنجا به تدریس در کالج مسیحی شهر مدراس مشغول شد (همان، ص 49). در 1300 ش/ 1921، مرکز مطالعات زبان وابسته به هیئت تبشیری امریکایی در قاهره توسعه یافت و با عنوان مدرسه مطالعات شرقی ، زیرنظر دانشگاه امریکایی قاهره، به فعالیت پرداخت. چارلز واتسون، رئیس این دانشگاه، جفری را به همکاری با این نهاد تازه تأسیس دعوت کرد و این امر به اقامت جفری در قاهره انجامید (همانجا).
جفری تحصیلات خود را در دانشگاه ادینبورو ادامه داد و در 1308 ش/ 1929 موفق به اخذ درجه دکتری شد (همان، ص 50). او در 1317 ش/ 1938 قاهره را ترک کرد و بقیه عمر خود را در کلمبیا، در سمت رئیس و استاد دانشکده زبانهای خاورمیانه و خاور نزدیک در دانشگاه کلمبیا، سپری نمود (همان، ص 49، 51). وی در 10 مرداد 1338/ 2 اوت 1959 درگذشت ( «گزیده‌ای در باره اسلام«، ص 10، یادداشت شاخت).
پژوهشهای جفری را، بر اساس موضوع، می‌توان به چهار دسته کلی تقسیم کرد: پژوهشهای قرآنی، مطالعاتی در باره سیره پیامبر اسلام، مقالاتی در باره رابطه اسلام و مسیحیت، و ترجمه متون اسلامی به انگلیسی. ظاهراً علاقه‌مندی جفری به مطالعات قرآنی به‌سبب معاشرت وی با گوتهلف برگشترسر * بوده است ( رجوع کنید به مقدمتان فی علوم القرآن ، مقدمه جفری، ص 3). در 1306 ش/ 1927، برگشترسر و جفری تصمیم به چاپ قرآن گرفتند، حاوی تمام قرائات. به این منظور به گردآوری و بررسی نسخه‌های کهن قرآن، جستجو در کتابهای معتبر قرائات و استخراج قرائات گوناگون قرآنی پرداختند ( رجوع کنید به رضوان، ص 46). مرگ برگشترسر در 1312 ش/ 1933، به انجام رسیدن این طرح را متوقف نمود. مقالاتی که جفری در این دوره و با چنین هدفی تألیف کرده است، عبارت‌اند از: «قرائات ابن‌مِقْسَم«، «قرائات زیدبن علی« و «چند قرائت دیگر زیدبن علی« (کریمی‌نیا، ص 127ـ 128). وی در این مقالات به گردآوری برخی قرائات پرداخته است. جفری در ادامه این فعالیتها، کتاب المَصاحِف ابوبکر عبداللّه‌بن سلیمان سجستانی * (متوفی 316) را تصحیح و با مطالبی در باره مَصاحِف کهن مندرج در متون تفسیری، در رساله «منابعی برای تاریخ قرآن« (لیدن 1937) چاپ کرد. او منابعی را که در بازسازی مصاحف کهن از آنها استفاده نموده، معرفی کرده است (رجوع کنید به «منابعی برای تاریخ قرآن« ، مقدمه، ص 17ـ 18). در ادامه، وی به بررسی مصحف سمرقند، که به مصحفی از عهد عثمان شهرت دارد، پرداخت ( رجوع کنید به جفری، 1942، ص 175ـ176) و موارد اختلاف کتابت این نسخه را با مصحف عثمان بر شمرد ( رجوع کنید به همان، ص 182ـ 195). از مسائل مورد علاقه خاورشناسان این دوره، گردآوری روایات و اخبار تاریخی مدعی نقصان قرآن بود، چنان‌که نولدکه * (ج 1، ص 234ـ261) گزارشهایی از این دست را جمع کرده است. یکی از متون موردتوجه آنان در این باره، کتاب فضائل القرآن ِ ابوعبید قاسم‌بن سلاّم هروی (متوفی 224) است. اوتو پرتسل *(متوفی 1320 ش/ 1941) جفری را با نسخه خطی این کتاب در کتابخانه برلین آشنا کرد و جفری بخشی از این کتاب را با عنوان « بابُ ما رُفِعَ مِنَ الْقُرآن بَعدَ نُزولِه و لَمْ یثْبُت فی المَصاحِفِ» به انگلیسی ترجمه نمود ( رجوع کنید به جفری، 1938، ص 61 -65). در ادامه چنین رویکردی، او مقاله «متنی متفاوت از سوره فاتحه« را نگاشت و ادعا کرد که سوره فاتحه در ابتدا جزو قرآن نبوده و تنها به عنوان دعایی به هنگام تلاوت قرآن خوانده می‌شده، اما بعدها جزئی از قرآن تلقی شده است (نیز رجوع کنید به نولدکه، ج 1، ص 110ـ111). در این مقاله، جفری متنی مشابه سوره فاتحه را به نقل از کتاب تذکرة الائمه محمد باقر بن محمد تقی لاهیجی، با انتساب نادرست آن به محمدباقر مجلسی ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 4، ص 26) و منبعی که هویت آن را به نحو دقیق بیان نکرده، آورده است. با آنکه سستی عبارات این متن عربی کاملاً واضح است، جفری هیچ اشاره‌ای به این مطلب نکرده است.
تحقیق دیگر جفری، کتاب «واژگان دخیل در قرآن« است. این کتاب نیز حاصل نگرش خاص خاورشناسان به قرآن است. آنان اغلب با همان رویکرد نقد تاریخی متون مذهبی یهودیت و مسیحیت و با این تلقی که کتب وحیانی، در فرآیندی تاریخی تدوین شده است، قرآن را بررسی کرده‌اند. در پی چنین رویکردی، این پرسش برای آنان مطرح شده که مطالب موجود در قرآن، اعم از اطلاعات یهودی و مسیحی، روایات عهدین و مطالب مشابه در ادبیات مسیحیت و یهودیت از کجا آمده و تا چه حد متأثر از فرهنگ یهودی یا مسیحی بوده است (رجوع کنید به برگ‌نیسی، ص 98ـ104). توجه خاورشناسان به موضوع واژه‌های دخیل از اواخر قرن سیزدهم/ نوزدهم آغاز شد و تحقیقات اولیه را در این زمینه، فرانکل، دوورژاک ، مینگانا و هوروویتس انجام دادند. اهمیت کتاب جفری در مقایسه با تحقیقات پیش از خود، در بهره‌گیری کامل‌تر از منابع و جامعیت آن در زمان تألیف است، هر چند با توجه به پژوهشها و یافته‌های اخیر، به نظر می‌رسد که کتاب جفری نیاز به بازنگری جدّی دارد (برای نمونه ایرادها رجوع کنید به همان، ص 113ـ 115). جفری در مقدمه مفصّل خود بر این کتاب، سیری از پیدایش این بحث را به همراه آرای عالمان مسلمان در این باره آورده است.
جفری در حوزه تحقیق متون کهن اسلامی، علاوه بر کتاب المصاحف ، مقدمه تفسیر المبانی فی نظم المعانی را که متعلق به مؤلفی ناشناخته در قرن پنجم است، همراه با مقدمه تفسیر ابن‌عَطیه (متوفی 546)، المحرّر الوجیز، در مجموعه‌ای با نام مقدمتان فی علوم القرآن (قاهره 1333 ش/ 1954) به چاپ رساند. او مؤلف تفسیر المبانی را فردی اندلسی دانسته (مقدمتان فی علوم‌القرآن، مقدمه، ص 3ـ4)، در حالی‌که مؤلف این اثر از علمای کَرّامی نیشابور و احتمالاً ابومحمدحامدبن احمدبن جعفربن بسطام طَحیری بوده است (انصاری قمی، ص 80؛ رحمتی، ص 99). این کتاب موردتوجه برخی قرآن‌پژوهان غربی بوده است و حتی قبل از چاپ، نولدکه و شاگردانش از نسخه خطی آن برای تألیف تاریخ قرآن استفاده کرده‌اند (رجوع کنید به نولدکه، ج 2، ص 184). عبداللّه اسماعیل صاوی با تصحیح برخی اشکالات جفری، این کتاب را در 1351 ش/ 1972 به چاپ رساند.
از دیگر مقالات قرآنی جفری است: «وضع فعلی مطالعات قرآنی«، «قرآن به مثابه کتاب آسمانی«، «تاریخ متن قرآن« و دو مقاله در باره تفسیر الهدایة و العرفان فی تفسیر القرآن بالقرآن ، نوشته عالم مصری، محمد ابوزید (کریمی‌نیا، ص 127ـ 128).
جفری در حوزه مطالعات سیره، چند مقاله در باره زندگانی پیامبر با عناوین «آیا محمد(ص) از کودکی پیامبر بود ؟»، «تأملی در تاریخی بودن پیامبر اسلام« و «مسیحیان در مکه« و همچنین کتابی با نام « اسلام، محمد و دین او» نوشته است. او در باره رابطه اسلام و مسیحیت سه مقاله نوشت با عناوینِ«کتاب گرگوری تاتئو بر ضد مسلمانان«، «مجموعه‌ای از کتابها و جزوات نقد مسیحیت مورداستفاده مسلمانان قاهره« و «ادبیات نقد مسیحیت« .
در حوزه ترجمه متون، وی ترجمه کتاب شجرة الکون ابن‌عربی را در دو مقاله به چاپ رساند که بعدها متن کامل این ترجمه در 1341 ش/1962 در لاهور به صورت کتاب منتشر شد. کتاب مهم او در این حوزه، «گزیده‌ای در باره اسلام« است که مجموعه‌ای متنوع از فرهنگ و معارف اسلامی شامل قرآن، حدیث، فقه، سیره، کلام و تصوف است.
در سالهای اخیر، برخی از مقالات جفری تجدیدچاپ شده است. رودی پارت * در کتاب «قرآن« ، که حاوی مقالات قرآنی خاورشناسان است، مقاله «پیشرفت در مطالعه قرآن« وی را به چاپ رسانده است. برخی از پژوهشهای وی نیز در کتاب «خاستگاههای قرآن« نوشته فردی با نام مستعار ابن‌وراق آمده است. جفری برای د. اسلام (چاپ دوم)، مقاله‌های آیه (Aya )، آزر (Azar)، ایوب (Ayyub) و عصا (Asa ) را تألیف کرده است.
از میان تألیفات جفری، کتاب واژه‌های دخیل در قرآن مجید (تهران 1372 ش) او با ترجمه فریدون بدره‌ای به چاپ رسیده است.
منابع:
(1) آقابزرگ طهرانی؛
(2) حسن انصاری قمی، «ملاحظاتی چند در باره میراث برجای مانده کرامیه»، کتاب ماه دین، ش 56 57 (خرداد و تیر 1381)؛
(3) کاظم برگ‌نیسی، «واژه‌های دخیل قرآن و دیدگاهها»، معارف، دوره 12، ش 1 و 2 (فروردین ـ آبان 1374)؛
(4) محمدکاظم رحمتی، «تکمله‌ای بر ' ملاحظاتی چند در باره میراث برجامانده کرامیه ، »، کتاب ماه دین ، ش 60 61 (مهر و آبان 1381)؛
(5) مرتضی کریمی‌نیا، کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی به زبانهای اروپایی: 1700ـ1995 ، تهران 1380 ش؛
(6) مقدمتان فی علوم‌القرآن ، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره: مکتبة الخانجی، 1392/1972؛
(7) John S. Badeau, E. F. F. Bishop, and F. C. Grant, "Artur Jeffery: atribute", The Muslim world ,50 (1960)
(8) Arthur Jeffery, "Abu ـ Ubaid on the verses missing from the Qura n", ibid, 28 (1938)
(9) idem, "The orthography of the Samarqand Qur'an codex", Journal of the American Oriental Society , 62 (1942)
(10) Material for the history of the text of the Qur'an , ed. Arthur Jeffery, Leiden 1937, repr. New York 1975;
(11) Theodor Noldeke, Geschichte des Qorans , Leipzig 1909, repr. Hildesheim 1981;
(12) A Reader on Islam , ed. Arthur Jeffery, The Hague: Mouton, 1962;
(13) E. A. Rezvan, "The Qur'an and its world", in Manuscripta Orientalia , vol.4, no.4 (1998).
منبع مقاله:
دانشنامه جهان اسلام نویسنده : موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، جلد : 6 صفحه : 4741
/م
