در این مطلب برانیم تا نماز جمعه را از منظر محقق حلی که معروف به محقق اول، فقیه، اصولی و شاعر شیعه در قرن هفتم هجری قمری بود.مورد بحث و ارزیابی قرار دهیم.
این محقق شاعر وجوب حضور در نماز جمعه را به صورت حکم تخییری جایز می داند و شرط سلطان عادل را هم که مربوط به اجتماع و جامعه می باشد به دلیل رفع نزاعات و مشکلات از مهمترین شروط امام جمعه می داند.
محقق حلی کیست؟
ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی(۶۰۲-۶۷۶ق)، مشهور به محقق حلی و محقق اول، فقیه، اصولی و شاعر شیعه در قرن هفتم بود. در آثار فقها، استفاده از کلمه «محقق» بدون قرینه و نشانه، اشاره به اوست.
محقق حلی از گروه فقیهان شاعر است. اشعار او حاوی نکات اخلاقی، عرفانی، حکمت‌آمیز و به صورت مشاعره، مکاتبه و خطاب به پدر و دوستانش سروده است[1].
محقق حلی در سال ۶۰۲ق در شهر حله به دنیا آمد. ادبیات عرب را که زبان مادری‌اش بود به‌خوبی فراگرفت، علوم هیئت، ریاضیات، منطق و کلام را به مقدار لازم تحصیل نمود.
آنگاه فقه و اصول را پیش پدرش حسن بن یحیی و از محضر فقهای حله مانند محمد بن جعفر ابن نما و سید فخار موسوی، شاگردان فقیه نامی ابن ادریس حلی تکمیل نمود. او در پنج شنبه ۱۳ ربیع‌الاول ۶۷۶ق در سن ۷۴ سالگی درگذشت و در حله دفن شد.[2].
نماز جمعه از دیدگاه محقق حلی
به اعتقاد محقق، با وجود شرایطی این نماز واجب می شود که یکی از آن شرایط وجود سلطان عادل یا نماینده منصوب از طرف وی است.
اشتراط سلطان عادل در نماز جمعه
البته منظور ایشان از سلطان عادل تنها امام معصوم نیست و هر سلطان عادلی را شامل می شود. زیرا ایشان اشتراط سلطان عادل را به گفته فقهای شیعه اختصاص داده است.
و قول ابوحنیفه را که وجود مطلق سلطان، عادل یا جائر است در مقابل این قول قرار داده، به علاوه ایشان بارها در شرایع و معتبر و آثار دیگر خود اصطلاح سلطان عادل را برای این مورد به کار برده است.
در حالی که بیش تر مواردی که مرادش امام معصوم بوده از تعبیر « امام الاصل» استفاده کرده است. ولی با فرض این که منظور ایشان از سلطان عادل، امام معصوم هم باشد.
چون نایب امام را نیز گفته، پس با وجود فقیه عادلی که نایب امام معصوم است به نظر ایشان، نماز جمعه واجب می شود، اما اگر امام یا نایب ایشان نباشد، در این صورت محقق می گوید:
اذا لم یکن الامام موجوداً و لا من نصبه للصلوه و امکن الاجتماع و الخطبتان قبل یستحب ان یصلی جمعه و قیل لا یجوز و الاول اظهر[3].
هنگامی که امام و نماینده ی وی برای نماز نباشد ولی اجتماع مردم و ایراد خطبه ممکن باشد بعضی گفته اند نماز جمعه مستحب است و به نظر برخی جایز نیست، ولی نظر اول اظهر است.
محقق درباره ی این که چرا عدالت سلطان شرط وجوب نماز جمعه شده، می گوید:چیزی که به خاطر آن نیابت جمعه بر اذن امام موکول شده عدالت وی است.
چرا که فاسق بیشتر متمایل به انجام خواست های و هواهای نفسانی خود است تا امور دارای مصلحت، و به همین دلیل بدون فرد عادل ریشه ی هرج و مرج و اختلاف به نحو احسن کنده نمی شود و دلیل دیگر این که چون فاسق نمی تواند امام و حاکم گردد،
اهلیت نایب گرفتن برای این امور را نیز دارا نیست[4]. محقق در این جمله ها علت شرط عدالت سلطان را برای نماز جمعه این می داند که چون وجوب جمعه اجتماع همگانی را در پی دارد و اجتماع همگانی نیز مظنه ی نزاع و درگیری است .
و برای جلوگیری از آشوب و هرج و مرج، وجود سلطان ضروری می باشد، ولی اگر فاسق باشد بیش تر به دنبال هوای نفس و خواهش های درونی خود است تا مصالح امت؛ پس درگیری و نزاع با وجود چنین سلطانی فروکش نمی کند، ولی اگر عادل باشد چنین نیست،
زیرا وی دنبال مصالح امت است نه خواهش های درونی خود، به اعتقاد ایشان، نماز جمعه چون حضور همه افراد را در پی دارد باید آن را نماینده ی حاکم اقامه کند تا نزاع ایجاد نشود و اگر امام عادلی نبود اقامه ی نماز ممکن بود؛
بنابراین مستحب است؛ یعنی امامت جمعه از سمت هایی است که مخصوص حاکم است و انتخاب امام جمعه با وی می باشد، هم چنین امامت نماز عید با حاکم است. چون در آن نماز هم اجتماع همگانی و شرایط لازم برای نماز جمعه وجود دارد.
محقق حلی دیدگاه او وجوب تخییری نماز جمعه
بسیاری از فقهای ادوار میانی و متأخر شیعه به فتوای وجوب تخییری قائل‌اند، از جمله محقق حلّی.[5].
معنای وجوب تخییری: مراد از وجوب تخییری نماز جمعه این است که بر پا داشتن آن به خودی خود مستحب است، ولی با اقامه و به جا آوردن آن نماز ظهر ساقط می‌شود [6].
ادله وجوب تخییری:به نظر این گروه از فقها، احادیثی که بر وجوب نماز جمعه دلالت دارند عام‌اند و زمان غیبت امام را نیز در بر می‌گیرند.بنابر این، با توجه به تحقق اجماع بر عدم وجوب تعیینی نماز جمعه در عصر غیبت، باید به وجوب تخییری آن قائل شد[7].
هم‌چنین ادله دیگری، مانند سیره یاران ائمه و نیز فقهای متقدم مبنی بر اقامه نکردن نماز جمعه، از جمله مستندات این فتواست[8].
مقبولیت وجوب تخییری:نظریه وجوب تخییری در میان فقهای متأخر، یعنی از قرن سیزدهم به بعد، مقبولیت یافته است. [9] برای دیگر قائلان به آن به این منبع رجوع کنید [10].
به‌طور کلی، در میان فقهای اصولی گرایش به نظریه وجوب تخییری نماز جمعه شایع‌تر است، هر چند شماری از آنان قائل به حرمت آن شده‌اند[11].
برخی از قائلان به وجوب تخییری نماز جمعه، تلاش کردن برای انعقاد نماز جمعه را واجب تخییری دانسته‌اند، ولی پس از تشکیل نماز جمعه، حضور در آن را برای واجدان شرایط، واجب تعیینی به شمار آورده‌اند[12].
نتیجه:
نماز جمعه از دیدگاه محقق حلی یک واجب تخییری است و عدالت سلطان شرط وجوب نماز جمعه شده(چیزی که به خاطر آن نیابت جمعه بر اذن امام موکول شده عدالت وی است).
آثار قلمی و فکری محقق بسیار عمیق و انشا او بسیار روان است و کتابهای متعددی از او انتشار یافته است.
شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام از یکی از آثار محقق از نظر لفظ و معنی، یکی از بهترین کتابهای فقه شیعه است .
کتاب شرایع به برخی از زبان‌های زنده جهان (فارسی، روسی، فرانسوی، آلمانی و اردو) نیز ترجمه گردیده است و در دانشکده هاو مراکز قضایی مورد استفاده است.
پی‌نوشت‌ها:
1. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹.
2. مدرس، ریحانه الادب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۲۳۶؛ فرطوسی، تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۳۳۱.
3. شرایع الاسلام، ص 76.
4. المعتبر، ج2؛ ص 280. ( عبارت قبلاً گذشت)
5.محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج ۱، ص ۷۶، چاپ صادق شیرازی، تهران، ۱۴۰۹.
6.نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج ۶، ص ۵۹، قم، ۱۴۱۵.
7. علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج ۴، ص ۲۷، قم ۱۴۱۴.
8. مبلغی، احمد، عناصر تأثیرگذار در وجوب تعیینی نماز جمعه در روش اخباریان، ج۱، ص ۲۱۱-۲۱۶، حکومت اسلامی، سال ۹، ش ۲ (تابستان ۱۳۸۳).
9.کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر، کشف‌الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، ج ۳، ص ۲۴۸، قم ۱۳۸۰ ش.
10. دانش پژوه، محمدتقی، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱۴، ص ۳۶۰۴، ج ۱۴، تهران ۱۳۴۰ ش.
11. جعفریان، رسول، نماز جمعه، زمینه‌های تاریخی و آگاهیهای کتابشناسی، ج۱، ص ۳۷، تهران، ۱۳۷۲ ش.
12. شهید اول، محمد بن مکی، غایة المراد فی شرح نکت‌الارشاد، ج ۱، ص ۱۶۳، قم ۱۴۱۴-۱۴۲۱.
شریعتی، روح الله؛ (1347)، اندیشه سیاسی محقق حلی، قم: بوستان کتاب ( مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ دوم.
https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/reyshahri/feqh/96/970127
https://fa.wikifeqh.ir/(نمازجمعه)
