نویسنده: علی حدادی(1)
منبع :راسخون
منبع :راسخون
چکیده :
تاریخ شفاهی یکی از روش های جدید در نگارش تاریخ است که در پی پیشرفت صنعتی بشر و افزایش ارتباطات، بوجود آمد تا جواب گوی نیاز به ثبت اطلاعات فراوان و پر سرعت جامعه بشر َامروز که شامل تاریخ اجتماعی عامه مردم نیز می شود، باشد.در این تحقیق ابتدا به این می پردازیم که تاریخ شفاهی چیست و از کجا آمد و سپس مصاحبه فعال را به عنوان ابزار کار در این روشِ ثبت تاریخ بررسی خواهیم کرد. تاریخ شفاهی به عنوان یک سبک تاریخنگاری چه جایگاهی دارد و اطلاعات بدست آمده از آن چگونه سندیت و اعتبار می یابد و در انتها می کوشیم آسیب ها، مشکلات و موانع پیش رو در زمینه تاریخ شفاهی را مطرح نموده و پاسخ دهیم.
واژگان کلیدی
تاریخنگاری ، تاریخ شفاهی ، مصاحبه ، مصاحبه کننده ، مصاحبه شونده ، سندیت
مقدمه :
اطلاعات شفاهی در دوره باستان چه در ایران و چه در یونان از روش های معتبر در کسب اطلاعات تاریخی شمرده می-شد. پس از ظهور اسلام عزیز نیز آثار ارزشمندی در سیره نویسی، مغازی نویسی و تاریخ نویسی هایی چون تاریخ طبری، مسعودی، بیهقی و بسیاری از آثار دیگر که امروزه بعلت کیفیت اطلاعات تاریخیشان بعنوان منابع معتبر، دست اول و نزدیک به زمان وقوع حادثه تاریخی مورد استفاده محققان قرار می گیرد، بر اساس اطلاعات شفاهی بوجود آمد. ولی امروزه به علت پیشرفت علمی و صنعتی بشر و همچنین به خدمت گرفتن دستگاه های مختلف ضبط صدا و نیز روشمند شدن این سبک تاریخنگاری توسط غرب خصوصا کشور کلمبیا، این کشور توانسته خود را مبتکر و مبدع این سبک بعنوان تاریخ شفاهی معرفی کند که در ادامه به تفصیل توضیح داده خواهد شد.بخش اول : تاریخ شفاهی چیست؟
تاریخ شفاهی جنبه تجربی و عملی دارد به همین دلیل تعاریف مختلفی از آن ارائه شده و هر محقق تاریخ شفاهی از روی تجارب خود در این زمینه یک تعریف متفاوت دارد. اما از جمع آوری تمام مشترکات این تعریف ها می توان به این تعریف رسید :تاریخ شفاهی نوعی شیوه پژوهش تاریخی است که قبل از مورخان توسط جامعه شناسان مورد استفاده قرار می گرفته و چنین می نماید که ریشه در اسطوره ها ، داستان ها و افسانه های شفاهی دارد که سینه به سینه منتقل شده و بدست ما رسیده. تاریخ شفاهی حاصل گفت و گو با افرادی است که خود منشأ اثر یا دارای مشاهدات یا مطالعاتی در رابطه با موضوعات مورد نظر بوده اند. این گفت و گوی هدفمند و پرسش محور که با عناون مصاحبه فعال مطرح می شود می-تواند به دو صورت «موضوع محور» یا «فرد محور» انجام گیرد.
ارتباط مصاحبه کننده و مصاحبه شونده ( دیالوگ ) وجه تمایز تاریخ شفاهی با خاطره نویسی ( بیان یک واقعه توسط یک فرد بدون هیچ پرسش و پاسخ و به صورت مونولوگ) است. نتیجه یک مصاحبه الزاما باید آرشیو شود تا از بین نرود و سندیت یابد ولی ممکن است به دلایل مختلفی چون فرا نرسیدن موقعیت مناسب سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... به مرحله پیاده سازی مصاحبه بصورت مکتوب و انتشار آن به عنوان یک سند تاریخی نرسد .
بنا بر تعاریف فوق و بصورت خلاصه تر تاریخ شفاهی عبارت است از:
پرسش و پاسخ و دیالوگی هدفمند که حول موضوعی خاص بین مصاحبه گر و افرادی که به نحوی با این موضوع در ارتباط اند و اطلاعات مفیدی دارند صورت می گیرد. پس ابزار این روش یک مصاحبه فعال و پویا می باشد.
بدیهی است که رعایت تکنیک های مصاحبه (مهارت مصاحبه گر، بسته سوالات پیش بینی شده، مطالعه مصاحبه گر در مورد موضوع، سنجش و پیش بینی ارزش اطلاعاتی مصاحبه شونده، ارتباط صمیمانه و عاطفی با مصاحبه شونده، ضبط مصاحبه با کیفیت مناسب و شناسنامه(2)، ابتکار و خلاقیت در استفاده از سوالات پیش بینی نشده، راستی آزمایی اطلاعات بدست آمده از طریق مقایسه با عکس ها، اسناد، سایر مصاحبه ها، جراید و... ، پیاده سازی و مکتوب نمودن مصاحبه و نهایتا آرشیو بندی و انتشار اطلاعات آن) می تواند میزان موفقیت مصاحبه، ارزشمندی اطلاعات آن و توان مصاحبه گر را افزایش دهد. در این مورد در فصل سوم بیشتر توضیح خواهیم داد.
اگر بخواهیم در طول تاریخ به دنبال موارد استفاده از اطلاعات شفاهی بگردیم ، قبل از اختراع خط انتقال اطلاعات کاملا شفاهی بوده است . پس از اختراع خط و در دوران تاریخی نیز انتقال سینه به سینه اطلاعات منسوخ نشد و گاه گزارشات شفاهی منشأ پیدایش آثار مکتوب فاخری همچون اثر پدر تاریخ - هرودوت - و توسیدید و دیگران شد . همچنین در جزیره العرب نیز اهمیت اطلاعات شفاهی را در ایام العرب و علم الانساب و مغازی می توان مشاهده نمود . در ایران نیز می توان اساطیر و افسانه های ملی و همچنین ذکر داستان ها توسط گوسان (3) ها را به عنوان نمونه استفاده از اطلاعات شفاهی ذکر نمود. همچنین مورخانی چون بیهقی اعتبار، جذابیت، ارزش علمی و تاریخی اثر خود - تاریخ بیهقی- را مدیون استفاده از تاریخ شفاهی است.
با وقوع رنسانس و رواج تاریخنگاری های مکتوب و مستند، در زمینه کسب و استفاده از اطلاعات شفاهی در تاریخنگاری ها، رکود عمیقی ایجاد شد. با پایان جنگ جهانی دوم و انقلاب صنعتی رواج اندیشه های دموکراسی و ناسیونالیستی به تدریج این رکود رنگ باخت و تاریخ شفاهی به صورت آکادمیک و علمی خود به عنوان شیوه ای نو در تاریخنگاری بشر مطرح شد که در این زمینه کشور کلمبیا پیشتاز بود و هنوز هم مقام خود را در بین کشور های جهان حفظ نموده است . مکتب تاریخنگاری آنال فرانسه در رواج این شیوه تاریخنگاری در جهان بسیار کمک کرد. خصوصیت مکتب آنال این بود که برعکس سایر مکاتب تاریخنگاری که به بیان رویدادها می پرداختند، به تحلیل ساختارهای حوادث می پرداخت. اولین پژوهشگاه های علوم انسانی در سطح جهان را مورخان مکتب آنال پس از جنگ جهانی تأسیس نمودند. آنها به حوزه های مختلف تاریخی همچون جمعیت شناسی، جغرافیای تاریخی، تاریخ طرز تفکرها و... نفوذ می نمودند بدون آنکه هیچگونه حساسیتی در بین علمای این رشته ها برانگیزند. هدف این مکتب ثبت تاریخ همه جانبه ای از حیات بشر بود . ( ابوالحسنی ترقی ، 1390 ، ص28 ) . به همین دلیل روش های جدید تاریخنگاری خصوصا تاریخ شفاهی بعلت انعطاف پذیری فوق العاده، رواج یافت .
در ایران با وقوع انقلاب اسلامی بعنوان نقطه عطف در تاریخ این کشور ( و عدم دسترسی رجال سیاسی عصر پهلوی به اسناد و مدارک تاریخی که منجر به رواج خاطره نویسی شد و تاریخ شفاهی از دل آن زاده شد) و نیز وقوع جنگ تحمیلی ، به عنوان دو اتفاق نزدیک به زمان حال مورخان انقلاب را بر آن داشت برای ثبت وقایع از هر روش ممکن استفاده نمایند و تاریخ شفاهی در ایران کانون توجه شد .
ساختار تاریخ شفاهی عبارت است از:
1. مباحث نظری شامل تعریف و ماهیت تاریخ شفاهی ، مباحث تئوریک ، پیدایش و مقایسه ی آن با شرح حال، خاطره نگاری، فرهنگ عامه و ...2. مباحث روش شناختی شامل مصاحبه، ویژگی و چگونگی و انواع آن ، گردآوری داده ها و ارتباط آن ها با علومی چون جامعه شناسی و روانشناسی و علوم بین رشته ای، فنون و مسئولیت های حرفه ای مصاحبه گر.
3. انتشاراطلاعات بصورت کتاب ، مقاله ، فایل های صوتی و تصویری، مستند های علمی و...
بخش دوم : اهمیت مصاحبه
همانطور که قبلا گفته شد مصاحبه فعال گفت و گوی هدفمند و پرسش محوری است بین مصاحبه کننده و مصاحبه شونده. مصاحبه به دو صورت موضوع محور و فرد محور صورت می گیرد. لحن ، رفتار ، عواطف و احساسات مصاحبه شونده می تواند حاوی اطلاعاتی باشد. اطلاعات بدست آمده در مصاحبه را می توان اطلاعات دست اول محسوب نمود. مصاحبه، محور گردآوری اطلاعات در تاریخ شفاهی است که در صورت موفقیت در اجرای آن اطلاعات حقیقی و ملموس بدست می دهد. مصاحبه موفق ترکیب روش های کمی و کیفی مصاحبه است که توسط مصاحبه کننده انجام می پذیرد. تاریخ شفاهی توسط مصاحبه از خاطره نویسی متمایز می شود و مصاحبه قدرت کشف حلقه های مفقوده را در تحقیقات تاریخی دارد. پیشینه مصاحبه در داخل و خارج به اوایل عصر قاجار می رسد که توسط روزنامه ها انجام می گرفت.بخش سوم: تکنیک ها و فنون ضروری در یک مصاحبه موفق
یک مصاحبه گر موفق فردی است که فن مصاحبه را آموخته باشد و با رعایت تکنیک های اجرای که در ادامه خواهد آمد بتواند یک مصاحبه موفق انجام دهد.- مهارت مصاحبه گر: مصاحبه گر ماهر فردی است که تاریخ شفاهی را مطالعه کرده باشد، ارزش و اهمیت آن را درک کرده باشد، مهارت های علمی آن را آموخته باشد و مجموع این موارد را در مصاحبه های خود به کار برد. حضور ذهن، ذکاوت، اطلاعات عمومی و... در هنگام مصاحبه برای مصاحبه گر حیاتی است. یکی از وجوه مهارت، تجربه است. بدیهی است هرچه تعداد و زمان مصاحبه های انجام شده توسط یک فرد بیشتر شود تجربه و مهارت وی نیز افزایش می یابد.
- مطالعه مصاحبه گر: در مورد موضوع: چنانچه مصاحبه گر در مورد موضوع مورد نظر خود، شخصیت و عملکرد مصاحبه شونده، تاریخ یا جغرافیای موضوع و سایر موارد مطالعه کند، قدرت بیشتری در کنترل مصاحبه و ابتکار عمل دارد.
- بسته سوالات پیش بینی شده: موضوع و مطالعه در مورد آن به مصاحبه گر این امکان را می دهد تا برای اهداف خود سوالاتی را مشخص سازد. وی از این سوالات برای پرسش از مصاحبه شوندگان استفاده خواهد کرد. این سوالات به مصاحبه گر این امکان را می دهد که مصاحبه را در چارچوبی مشخص پیش ببرد و از پراکنده گویی، کم گویی و پرگویی جلوگیری کند.
- سنجش و پیش بینی ارزش اطلاعاتی مصاحبه شونده: مصاحبه گر بر اساس موضوع و اهداف آن باید قبل از مصاحبه، گزینه های مصاحبه خود را ارزیابی کند. سن، جنسیت، توانایی صحبت کردن، سطح اطلاعات، شغل و سمت و... در گزینه های مصاحبه باید بررسی گردد.
- ارتباط صمیمانه و عاطفی با مصاحبه شونده: پس از آنکه بر مصاحبه گر مسلّم شد که فردی ارزش اطلاعاتی دارد، در هنگام آشنایی و برقراری مصاحبه باید با وی ارتباط صمیمانه و عاطفی برقرار شود. این رابطه با مصاحبه شونده در وی احساس امنیت ایجاد می کند و راحت تر صحبت خواهد نمود. باید توجه داشت برخی افراد از صمیمیت دیگران بیزار هستند و این امر باید در ابتدای امر مورد بررسی قرار گیرد.
- ضبط مصاحبه با کیفیت مناسب و شناسنامه: برای شروع مصاحبه ابتدا باید اقدام به ضبط صدا نمود تا سندیت مصاحبه تضمین گردد. این امر می تواند به شرط عدم ایجاد مزاحمت برای مصاحبه شونده، با ضبط تصویری نیز همراه شود. در ضبط صوت و تصویر رعایت شناسنامه مصاحبه (4) الزامی است.
- ابتکار و خلاقیت: فرد مصاحبه گر باید دارای ابتکار و خلاقیت و حضور ذهن باشد تا بتواند با برخورد با موضوعات پیش بینی نشده، سوالات مناسبی بپرسد تا فرصت را از دست ندهد. همچنین می تواند با به کار بردن ترفند های مختلف از زیاده گویی ها و یا کم گویی های برخی مصاحبه شوندگان جلوگیری کند.
- راستی آزمایی: برای بالا بردن وجه علمی و سندیت مطالب یک مصاحبه، درستی اطلاعات بدست آمده از طریق مقایسه با عکس ها، اسناد، سایر مصاحبه ها، جراید و... آزموده می شود. اجرای دقیق و صبورانه این مرحله، برای مخاطبان یک اثر جذابیت فوق العاده ای ایجاد می کند و ارزش علمی آن را نیز افزایش می دهد.
- پیاده سازی مصاحبه: مکتوب نمودن مصاحبه از واجبات یک مصاحبه است. پیاده سازی و تدوین مطالب به مصاحبه گر اجازه می دهد به راحتی مطالب مورد نظر خود را در بین گفته های مصاحبه شونده باز یابی و مورد استفاده قرار دهد.
- آرشیو: فایل های صوتی یک مصاحبه باید نزد مصاحبه گر آرشیو شود تا نابود نگردد. باید توجه داشت که معمولا فایل های صوتی امانتی است از سوی مصاحبه شونده نزد مصاحبه گر. چرا که گاه بنا بر ملاحظات گوناگون برخی مطالب نباید بیان شود. پس از پیاده سازی مصاحبه و تدوین آن، مکتوبات نیز باید بر اساس موضوع، شخصیت، زمان و... آرشیو گرددتا به راحتی قابل دسترسی باشد.
- انتشار مصاحبه: انتشار مطالب به چند روش صورت می پذیرد.
استفاده مستقیم مانند خاطرات و یا مجموعه مصاحبه ها.
استفاده غیر مستقیم از یک مصاحبه در مجموعه های دیگر.
عدم استفاده به علت ملاحظات سیاسی، اقتضای زمان و مکان، خواست مصاحبه شونده، صلاحدید مصاحبه گر و... . عدم استفاده به معنی امحا و نابودی نیست چرا که مصاحبه گر موظف است فایل صوتی و مکتوب مصاحبه ها را آرشیو کند تا زمان ارائه مطالب فرا رسد. چه بسیار مصاحبه هایی که انجام شده ولی بعد از مرگ مصاحبه گر و یا مصاحبه شونده منتشر شده است. به همین دلیل افرادی بیشتر می توانند در حوزه تاریخ شفاهی بدرخشند که دغدغه ای جز علم و دانش نداشته باشند.
بخش چهارم : جایگاه تاریخ شفاهی در تحقیقات تاریخی
تاریخ شفاهی بعلت ماهیت عمومی آن در حوزه های تاریخ اجتماعی و مردمی بسیار کاربرد دارد. همچنین می تواند با قدرت انعطاف پذیری، خود را با نیاز ها و خواسته های مختلف تطبیق دهد . خصوصیت میان رشته ای بودن تاریخ شفاهی باعث شده در علوم مختلفی چون علوم اجتماعی ، جامعه شناسی ، روانشناسی ، تاریخ و... وارد شود .تاریخ شفاهی می تواند در قالب تاریخ محلی به ساختارهای تاریخ های عمومی، منطقه ای و محلی بپردازد و آن ها را تقویت سازد .
می توان از اطلاعات شفاهی بصورت منابع مکمل استفاده نمود . اما گاه در تحقیقات تاریخی اصل منابع مکتوب در دسترس نیست و یا اطلاعات بدست آمده کافی نیست و حتی ممکن است نتوان منابع دست اول و دوم را از هم تشخیص داد. اینجاست که اطلاعات شفاهی معتبر و قابل اتکا، به کمک محققین می آید و تحقیقات بر اساس این اطلاعات ( نه بصورت مکمل ) پیش می رود .
به هر حال منطق حکم می کند که در هر صورت از اطلاعات شفاهی در تحقیقات تاریخی باید بهره گرفت چون بدیهی است که در تاریخ شفاهی واقعیات تاریخی نهفته است. البته این هنر و توان مورخ تاریخ شفاهی است که این واقعیات را استخراج، مستند و عرضه کند. در انجمن تاریخ دانان آمریکا تلاش هایی صورت گرفت که منجر به تهیه ی استاندارد IRIB شد که تاریخ را ابزاری موثر در جمع آوری داده های تاریخی می داند. در ایران نیز می توان با ترویج تاریخ شفاهی در دانشگاه ها، استفاده از منابع شفاهی بصورت استاندارد در تحقیقات تاریخی صورت گیرد که البته انجمن تاریخ شفاهی ایران و همچنین دانشگاه های کشور چون دانشگاه اصفهان در این زمینه در تلاش هستند. اما چون تاریخ شفاهی ایران روی دو موضوع اصلی - انقلاب اسلامی و دفاع مقدس - بیشتر متمرکز است بهتر است که استاندارد های مخصوص به خود داشته باشد که همفکری محققین را می طلبد.
بخش پنجم : اعتبار ، سندیت واستحکام تاریخ شفاهی
سوالی مطرح می شود که آیا تاریخ شفاهی می تواند پایه شناخت تاریخی قرار گیرد؟ یکی از مواردی که اعتبار اطلاعات شفاهی را زیر سوال می برد مسئله خودستایی مصاحبه شوندگان است که در بخش پنجم به آن می پردازیم. شخصیت مصاحبه کننده و مصاحبه شونده بسیار می تواند باعث اعتبار بخشی یا سلب اعتبار از اطلاعات بدست آمده شود. مصاحبه کننده امانت دار است؟ با مطالعه مصاحبه می نماید؟ حساسیت و دقت فراوانی دارد؟ با چه انگیزه ای مصاحبه می کند؟ با تجربه است؟ و... مصاحبه شونده کیست؟ چه اقداماتی داشته؟ چه تاثیراتی داشته؟ آیا صادق و اخلاق مدار است؟ و... .نوع ساماندهی منابع که توسط مصاحبه کننده صورت می گیرد می تواند تحقیقاتش را بسیار مستند ، مطلوب و پر مخاطب سازد یا بر عکس. مصاحبه کننده می تواند در کنار اطلاعات بدست آمده از مصاحبه از عکس ، فیلم ، اسلاید ، کتاب ، مقاله ، نقشه ، بازدیدهای میدانی و... در این زمینه کمک بگیرد. نکته ای که قابل ذکر است آنست که چه در تاریخ مکتوب و چه در تاریخ شفاهی، اطلاعات بدست آمده باید قانع کننده و منطقی و بدور از احساسات باشد.
مورخان امروزی آنقدر به گذشته پرداخته اند که از تاریخ و جامعه زمان حال غافل مانده اند. ضعف احساس شخصی مورخان از تاریخ و جامعه زمان حال می تواند با تعاملات اجتماعی و همبستگی بین تاریخ و فرهنگ و نیز گفت و گوی نسل ها - در قالب تاریخ شفاهی - جبران شود. این خود می تواند به درک حوادث و حقایق گذشته کمک کند .
امروزه مصاحبه کنندگان بصورت حرفه ای آموزش می بینند تا تحقیقات علمی ارائه کنند. به آن ها آموخته می شود تا جامعه مخاطبان خود را در نظر بگیرند با مطالعه قبلی به مصاحبه بپردازند. آن ها می توانند با ارائه دقیق، مختصر و مفید وقایع، مخاطب را با حال و هوای زمان واقعه آشنا کنند. این بدان معناست که تاریخ شفاهی تجسم ملموس تری از شرایط و زمان وقوع حادثه برای مخاطب ایجاد می کند. استفاده ازاطلاعات و اسناد مکمل در تحقیقات شفاهی کمک می کند تا این اطلاعات از حالت انحصاری و اختصاصی خارج شود و در اختیار مخاطبان قرار گیرد.
بخش ششم :آسیب ها
- فقدان نظریه: برخی می گویند در تاریخ شفاهی جایگاه نظریه و فرضیه پردازی مشخص نیست. باید گفت که تاریخ شفاهی نیز مانند تواریخ مکتوب دارای فرضیه و نظریه است و محقق بوسیله ی آن دست به مصاحبه میزند. اما اکثر مواقع مصاحبه و اطلاعاتی که از مصاحبه شونده بدست می آید نظریه و فرضیه ی تحقیق را تغییر می دهد و این یک خصوصیت مثبت تاریخ شفاهی است تا بتواند خود را به راحتی با شرایط یا داده های پبش بینی نشده تطبیق دهد.- سیاست زدگی: این مسئله در پی عدم وجود آزادی بیان بوجود می آید و منجر به سانسور اطلاعات یا خود سانسوری مصاحبه شوندگان می شود. اگر مورخ تاریخ شفاهی نتواند با زیرکی و سوالات رندانه بر این مشکل فائق آید ، تحقیقاتش ممکن است تحت تاثیر این امر قرار گیرد و به اهداف مطلوب خود نرسد .
- نخبه گرایی: تلاش اکثر مورخان تاریخ شفاهی در انجام مصاحبه با افراد برجسته سیاسی، نظامی، فرهنگی، ورزشی و ... باعث می شود تاریخ شفاهی رنگ و بوی نخبه گرایی بگیرد. تحقیق در فرهنگ عامه و مصاحبه در موضوعات اجتماعی با افراد عادی می تواند این مشکل را حل نموده گاه اطلاعات ارزشمند تری در اختیار محققین قرار دهد.
- رعایت نکردن روش های علمی: تلاش نهاد های مرتبط در این است که مصاحبه گران حرفه ای تربیت کنند تا روش های علمی در انجام پروژه های تاریخ شفاهی بهتر رعایت شود. موفقیت در تربیت افراد توانا در این امر گامی حیاتی و امید بخش است اما چنانچه گفته آمد قبل از آن باید معیار های مخصوص تاریخ شفاهی انقلاب و اسلامی و دفاع مقدس تعیین، تدوین و تصویب گردد.
- آرشیو : اطلاعات شفاهی لزوما باید آرشیو شوند اما لزومی در انتشار آنها وجود ندارد تا زمانی که شرایط ، نیازها و اجتماع اقتضا کند . در برخی موارد اطلاعات آرشیو شده هیچگاه فرصت انتشار نمی یابند و آرشیو به منزله ی گورستانی است برای دفن آن ها پس از نبش قبری سخت و طاقت فرسا .
- سرعت و تنوع تولیدات: بعلت افزایش در حجم و سرعت ارتباطات در جوامع امروزی تولیدات تاریخ شفاهی سریع و متنوع است . اما این بیشتر به یک مزیت می ماند تا نقطه ی آسیب چرا که اطلاعات مختلف برای مخاطبان با سلایق مختلف در دسترس قرار خواهد گرفت . البته با وجود سرعت و تنوع در تولیدات تلاش مورخان باید در انجام تحقیقات علمی و معتبر باشد .
- فرهنگ جامعه: در برخی موارد فرهنگ جامعه اجازه ی انجام برخی تحقیقات شفاهی را نمی دهد . گاه در استقبال از یک موضوع افراط و تفریط می شود . گاه حساسیت هایی بر انگیخته می شود و مواردی از این قبیل که از مردم هزار و یک رنگ سر می زند . محقق تاریخ شفاهی باید تمام این موارد را در تحقیق خود در نظر گیرد .
- خاطره نگاری: چنانچه گفتیم مورخان تازه کار یا آموزش ندیده باعث می شوند تا اصول حرفه ای مصاحبه انجام نشود و تحقیق تاریخی تبدیل به خاطره نویسی گردد .
- موازی کاری: بسیار پیش می آید که محققین تاریخ شفاهی بدون مطالعه و در نظر گرفتن پیشینه ی موضوع اقدام به تحقیق و مصاحبه می نمایند . غافل از آن که موضوع مورد نظر قبلا مورد تحقیق و استخراج و بررسی قرار گرفته است .
- خودستایی مصاحبه شوندگان: مسئله ی خودستایی و حتی غرض ورزی امری نیست که منحصر به تحقیقات تاریخ شفاهی باشد بلکه در تواریخ مکتوب نیز با آن مواجه می شویم . بر محقق تاریخ شفاهی واجب است با مطالعه و بدون اینکه تحت تاثیر شرایط مصاحبه قرار گیرد اوضاع را کنترل کند تا مبادا تحقیق دچار انحراف شود .
- سنت های شفاهی (5) : در برخورد با سنت های شفاهی بهتر است مورخ با دقت و حساسیت بیشتری عمل کند و اعتبار و سندیت تحقیقات خود را تا آنجه که امکان دارد فدای منابع مشکوک نکند .
بخش هفتم: موانع و مشکلات پیش روی تاریخ شفاهی در ایران
- نو پا بودن تاریخ شفاهی در ایران: در حالی که در غرب هم نهاد های دولتی و خصوصی و هم مدارس در امر تاریخ شفاهی فعال هستند و در سطح داخلی و بین المللی کارگاه های عملی و مجازی برگزار میکنند ، جایگاه فعلی ما در عمل به دهه ی 40 و 50 میلادی در غرب می رسد (حسن آبادی ، 1385 ش ، 67 ).- عدم ارتباط مراکز آموزشی با تاریخ شفاهی: در غرب جدا از فعالیت های دانشگاه ها ، برنامه ریزی های بلند مدت دنباله دار به فراخور سطح یادگیری از دبستان تا دبیرستان در حیطه ی معرفی تاریخ شفاهی انجام گرفته است .
- نبودن متولّی در تاریخ شفاهی: انجام پروژه های تاریخ شفاهی هزینه بر است . این هزینه ها اگر توسط دولت به صورت ضمنی یا سرماه گزاری پرداخت شود ( با وجود آنکه ممکن است به رسالت تاریخ شفاهی لطمه وارد سازد ) می تواند به گسترش آن کمک کند .
- ناشناخته ماندن تاریخ شفاهی در سطح جامعه: عدم ارائه ی تعریف صحیح و عامه فهم در سطح جامعه توسط ارگان هایی چون میراث فرهنگی ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، بنیاد ایران شناسی ، انجمن تاریخ شفاهی ایران و... باعث شده تا تاریخ شفاهی در سطح جامعه ناشناخته بماند . شاید به همین دلیل دستاورد های تاریخ شفاهی در سطح جامعه بعنوان آثار نو و جدید مورد استقبال قرار می گیرد ( حسن آبادی ، 1385ش ،68 ) .
نتیجه :
اطلاعات شفاهی از دید مورخان عصر باستان تاکنون از اطلاعات معتبر تاریخی بود . این روش با وقوع رنسانس در غرب دچار وقفه و رکود شد . اما بعد از جنگ دوم جهانی و تغییراتی که در بین جوامع بین الملل رخ داد و نیز در پی تاثیرات مکتب تاریخنگاری آنال فرانسه ، در کانون توجه مورخان ، بعنوان شیوه ای نو در تاریخنگاری قرار گرفت و روشمند شد . در این زمینه کشور کلمبیا پیشتاز بود . در ایران با وقوع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی ، تاریخ شفاهی مورد توجه قرار گرفت . در این تحقیق پس از ذکر ماهیت تاریخ شفاهی و پیشینه ی آن ، ابزار کار تاریخ شفاهی - مصاحبه - را مورد بررسی قرار دادیم . لزوم استفاده از آن در تحقیقات تاریخی و چگونگی سنجش اعتبار و سندیت آن به تفصیل گفته شد و آنچه بدست آمد این است که تاریخ شفاهی در ایران نوپا است و ایرانیان معمولا در پذیرش امری جدید نیازمند زمان بیشتری هستند همچنین انجام پروژه های ناشیانه و غیر علمی باعث شده تا انتقاداتی چند بر آن وارد شود . اما پس از بررسی انتقادات وارده مشخص شد که تاریخ شفاهی با قابلیت های خود میتواند این انتقادات را ترمیم نموده و تبدیل به نقطه ی قوت نماید . البته مسئولین و جامعه ی علمی کشور باید دست به دست هم دهیم به مهر تا در ثبت تاریخمان چنان باشیم که آیندگان به ما افتخار کنند آنچنان که ما به گذشتگان این مرز و بوم افتخار می کنیم .پی نوشت ها :
1- دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی دانشگاه اصفهان.
2- در ابتدای مصاحبه باید موارد زیر به عنوان شناسنامه مصاحبه ذکر شود:
موضوع مصاحبه، نام مصاحبه شونده، نام مصاحبه گر، تاریخ مصاحبه، مکان مصاحبه
3- شاعران و داستان پردازان دوره گرد عصر اشکانی
4- رک پانوشت صفحه 3
5- سنت های شفاهی منابعی هستند که حد فاصل تاریخ و افسانه اند و مورخان در پذیرفتن آن ها بعنوان منابع تاریخی اختلاف دارند.
- ابوالحسنی ترقی، مهدی (1390): نقد و بررسی جایگاه تاریخ شفاهی در تاریخ معاصر ایران (از 1358 تا1385ه.ش/1980-2004م)، پایان نامه دکتری تاریخ، دانشگاه اصفهان.
- حسن آبادی، ابوالفضل (1385): تاریخ شفاهی، مشهد، نشر سازمان کتابخانه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- غفوری، حمیده (1387): روش ها و چارچوب های مصاحبه به منظور گردآوری تاریخ شفاهی، مجموعه مقالات تاریخ شفاهی، تهران، نشر سازمان اسناد و کتابخانه ملی.
- نورایی، مرتضی (1385): درآمدی بر پاره ای از مشکلات نظری و کارکردی تاریخ شفاهی، فصلنامه گنجینه اسناد، شماره 64.
