معرفی منابع پژوهشی شاخه چهارلنگ ایل بختیاری

مقدمه

ایلات و عشایر در تاریخ ایران تا دوره ی پهلوی همواره نقش مسلط و حساسی را ایفا نموده اند؛ به طوری که بیشتر سلسله های ایران پس از اسلام تا روی کار آمدن حکومت پهلوی منشأ ایلی داشته اند. ایل بختیاری در میان ایلات، از دوره ی صفویه تا اواسط دوره پهلوی نقش فعالی در عرصه ی سیاسی- اجتماعی ایران ایفا نموده است و شاخه چهارلنگ در این ایفای نقش، حضوری شایسته داشته است. حکومت شش ماهه علیمردان خان از خوانین محمودصالح و تلاش او برای تشکیل حکومت، نبرد ابدال خان عموزاده و داماد علیمردان خان با آغامحمدخان پیش از استقرار حکومت قاجار و تلاش محمدتقی کیان ارثی در ایستادگی در برابر فتحعلی شاه و محمد شاه، حمایت از مشروطه و شرکت در فتح تهران و سقوط استبداد صغیر توسط نوادگان ابدال خان و شورش در برابر سیاست های مغلوب کننده ی نظام ایلی پهلوی اول به رهبری علیمردان خان، ردپای این شاخه را در تحولات سرنوشت ساز تاریخ ایران می نمایاند. همچنین شاخه چهارلنگ در جهتگیری های کلی دیگر طوایف، نسبت به سیاست های دولت و ایلخان از دوره ناصرالدین شاه به بعد نقش چشمگیری داشته؛ به طوری که حسینقلی خان نخستین ایلخان رسمی ایل بختیاری، برای تداوم و تثبیت قدرتش دست به کودتا بر علیه خوانین وقت چهارلنگ که از طایفه محمودصالح بودند؛ زد و قدرت خانی را از خانواده خدارحم خان به خانواده ی اله کرم خان که هر دو از نوادگان ابدال خان هستند؛ منتقل کرد.
با وجود این که ایل بختیاری، همواره از دوره صفوی تا کنون نقش مهمی در تحولات تاریخی ایران ایفا نموده است؛ با این حال تا قرن نوزدهم، مورخان چندان توجهی به ایل بختیاری ندارند. تنها اشارات کوتاهی از نافرمانی ها و شورش های بختیاری در منابع دوره ی صفوی، افشار و زند ذکر شده است. در دوره قاجار، نگاه مورخان و نویسندگان به ایل بختیاری کاملاً یک سویه است و چندان توجهی به دلایل نافرمانی ها و شورش های ایل نداشتند و آن ها را یاغی، دزد، راهزن و ... معرفی کرده اند. با آغاز قرن نوزدهم و ورود ایران به عرصه تحولات جهانی، سیاحان اروپایی زیادی، متوجه منطقه بختیاری شدند. موقعیت سوق الجیشی سرزمین بختیاری، نافرمانی ها و شورش های خوانین و سرداران بختیاری علیه حکومت مرکزی، حضور مداوم انگلیس در جنوب ایران، امتیاز کشتیرانی در کارون برای شرکت های انگلیسی، جاده ی لینچ و کشف نفت در منطقه بختیاری، توجه انگلیس و دولت های رقیبش را به خود جلب کرد. نخستین تاریخ نگاری در رابطه با ایل بختیاری به طور خاص توسط سیاحان و مأموران اروپایی که برای تهیه گزارش از سرزمین بختیاری دیدن کردند؛ صورت گرفته است. این افراد، مجموعه گزارش های خود از اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی منطقه بختیاری را تحت عنوان سفرنامه یا عناوین دیگر منتشر می کردند که خالی از غرض ورزی و ثبت وقایع از روزنه نگاه و منافع کشور متبوعشان نبود. با این وجود این سفرنامه ها و شرح خاطرات از جمله منابع مهم مطالعات و بررسی های تاریخی، جامعه شناسی و مردم شناسی ایل بختیاری محسوب می شوند.
مورخان بختیاری برای خوشامد خوانندگان بختیاری از تیره ای خاص، آن را طایفه خواندند و یا یک ریش سفید درون یک تیره کوچک را خان، که این مسئله مشکلات زیادی در رابطه با شناسایی و تشخیص موقعیت افراد به وجود آورده است. مناسبات پدران این نویسندگان با طایفه ای خاص، به شکل مطلوبشان تصویرسازی شده است. اما با وجود این کاستی ها، دارای اطلاعات ارزشمندی است که باید با دیگر اطلاعات تطبیق داد. خاطرات سردار ظفر، در رابطه با طوایف و تیره ها صرف نظر از نظرات شخصی او، به واقع بسیار نزدیکتر است و در مطالعات پژوهش درباره شاخه چهارلنگ ایل بختیاری از اهمیت بسیاری برخوردار است. منابع بختیاری در این حوزه را می توان به منابع اصلی و منابع تحقیقاتی دسته بندی کرد.

 منابع اصلی

از جمله منابع اصلی می توان به کتاب های تاریخ گیتی گشا، تاریخ بختیاری سردار اسعد و یادداشت ها و خاطرات سردار ظفر اشاره نمود.

1- تاریخ گیتی گشای در تاریخ زندیه

این کتاب مجموعه ای از سه تألیف در تاریخ سلسله ی زند است. نخست تاریخ گیتی گشا تألیف میرزا محمدصادق موسوی اصفهانی متخلص به نامی که دبیر و نویسنده معروف قرن دوازدهم ایران بوده و از تاریخ زند تا حوادث بیست و یکم محرم 1200 هـ .ق را پرداخته و می خواسته است به پایان رساند که فوت می کند. دوم ذیلی است که میرزا عبدالکریم بن علی رضا الشریف شیرازی بر تألیف استاد خود میرزا محمدصادق نامی نوشته و آن را تا اواسط پادشاهی لطفعلی خان رسانده است. سوم ذیل دیگری است از میرزا محمدرضای شیرازی که شامل خاتمه ی تاریخ لطفعلی خان تا انقراض این سلسله بدست قاجارها می باشد. بنابراین این سه کتاب یک دوره ی کامل و دقیق از تاریخ سلسله ی زند است.
میرزا محمدصادق نامی از شاعران نامور نیمه دوم قرن دوازدهم بوده است. از سادات موسوی و برادرزاده ی میرزا رحیم حکیم باشی وقایع نگار کریم خان زند است. از دیوان قصاید و غزلیات او اثری در دست نیست. نام کتاب را میرزا عبدالکریم نویسنده ی ذیل نخستین تاریخ گیتی گشا گذاشته چون نامی فرصت نکرده نام کتاب را بگذارد. این کتاب برای نخستین بار در سال 1317 ش به کوشش سعید نفیسی و کتابخانه اقبال به چاپ رسیده است.

2- تاریخ بختیاری

این کتاب نویسندگان و مترجمان متعددی داشته است و بخشی از آن نوشته علیقلی خان سردار اسعد است. تاریخ کتابت کتاب از سال 1327هـ .ق آغاز شده و در سال 1333هـ .ق به اتمام رسیده است. این کتاب در واقع تاریخ عمومی بختیاری ها محسوب می شود. این کتاب حاوی مطالب مهمی درباره ی حوادث و تحولات تاریخی ایل بختیاری از قدیم الایام تا فتح تهران می باشد. یکی از ویژگی های این کتاب، ترجمه قسمت هایی از سفرنامه ها و یادداشتهای سیاحان خارجی است و در ضمن به شرح حال برخی از این افراد نیز پرداخته است. مترجم سفرنامه ی لایارد، یوسف مسیحی چهارمحالی است که در سال 1320 هـ .ق آن را ترجمه کرده است. علاوه بر این، بخشی از سفرنامه بارون دوبد که مربوط به بختیاری ها می باشد؛ توسط سلطان محمد نائبی ترجمه و بر این کتاب افزوده شده است. قسمتی از خاطرات هوتم شنیدلر که در مورد بختیاری هاست توسط محمدحسین بن کیخسرو بن فتحعلیشاه ترجمه شده و به تاریخ بختیاری افزوده شده است. هوتم شنیدلر، در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم در ایران بوده و اثر وی هنوز به طور کامل به فارسی ترجمه نشده است. در این کتاب فهرست مطالب رعایت نشده و مطالبی که به مرور فراهم می شده بدون نظم به کتاب افزوده شده است. اطلاعات ارائه شده علاوه بر مغشوش بودن دارای تناقص های زیادی است. نگارنده با اشاره به این که صحبت راجع به طوایف و تیره های بختیاری، سخن را به درازا می کشاند؛ اطلاعات مهمی را از خوانندگان دریغ کرده است و به ترجمه و ارائه گزارشات سیاحان پرداخته است.

3- یادداشت ها و خاطرات سردار ظفر

این کتاب نوشته خسروخان سردار ظفر فرزند کوچک حسینقلی خان ایلخانی از طایفه دورکی، تیره زراسوند شاخه هفت لنگ بود که بارها به مقام ایلخانی، ایل بیگی رسید و در شهرهای مختلف ایران چون اصفهان، کرمان، یزد حکومت کرده است. وی ابتدا به لقب بهادرالدوله، سپس سالار ارفع و بعد سردار ظفر رسید. در این کتاب اطلاعات مفید و ارزشمندی درباره ی تحولات ایل بختیاری در تمامی ابعاد به ویژه اطلاعات و اخبار زیادی در خصوص روابط درونی بختیاری ها همچون جنگ های داخلی بختیاری و کشمکش ها و منازعات میان خوانین بختیاری به ویژه دو جناح ایلخانی و حاجی ایلخانی بر سر حکومت بختیاری یا بر سر مناصب ایلخانی و ایل بیگی و یا بر سر املاک آنها وجود دارد. عدم ذکر تاریخ دقیق وقایع و حوادث، ستایش های مکرر نویسنده از خود و انتقاد مکرر از دیگر خوانین رقیب در بختیاری، از معایب این کتاب می باشد. برخی از قسمت های خاطرات سردار ظفر در مجله وحید چاپ شده است.

 سفرنامه ها

از جمله سیاحانی که در طول دوره قاجار به منطقه بختیاری سفر کرده اند می توان مکدونال کینر M.Kinner (1810م)، راولینسون Rawlinson (1836م)، لایارد Layard (1841م)، بارون دوبد B.Debode (1841م)، استاک E.Stack (1881م)، مکنزی Makenzi (1883م)، کلنل ولز H.L Wells (1883م)، کلنل بل Bell (1889م)، بلوس لینچH.B Lynch (1890م)، بیشوپ Bishop (1890م)، ساویر Sawyer (1893م)، الیزابت مکبن روز Elizabeth Macbenros (1909م)، ارنولد ویلسون A.Wilson (1926م)، کلارا کولیوررایس Clara Kolyverray، هانری رنه دالمانی Henri Rene Dalmany (1907م) و کوپر Cooper (1924م) را نام برد.
در بین سیاحانی که از منطقه بختیاری دیدن کرده اند؛ لایارد، بیشوپ و مکبن روز گزارش جامعی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی منطقه بختیاری و فراز و فرود آن در دوره ی قاجار ارائه نموده اند. لایارد و مکبن روز برای مدت مدیدی در بین ایل بختیاری زندگی کردند و از نزدیک با طرز زندگی و آداب و رسوم و سنن ایل آشنا گشتند. این سه سیاح در سه برهه ی زمانی متفاوت وارد ایل بختیاری شدند و با دقت و ظرافت خاصی - صرف نظر از انگیزه، دیدگاه و گرایش اصلی ایشان در پردازش گزارش ها- به شرح تمایزات گزارش های افرادی که پیش از خود به منطقه بختیاری وارد شده اند؛ می پردازند.

1- سفرنامه لایارد یا ماجراهای اولیه در ایران

این سفرنامه نوشته ی سر اوستن هنری لایارد (Avstn HenryLayard) می باشد که توسط مهراب امیری ترجمه شده است. لایارد در تاریخ ژوئیه 1839م/1255ق انگلستان را به مقصد ایران و هندوستان ترک کرد. از طریق بغداد وارد ایران شد و اجازه دیدن آثار باستانی منطقه بختیاری را از دولت گرفت. او بین سال های 1842-1840م/1256-1258 هـ .ق در جنوب ایران مشغول یک سلسله فعالیت های سیاسی شد و چندین بار از خوزستان به بغداد و از بغداد به خوزستان مسافرت کرد. او در غائله بختیاری و شورش محمدتقی خان دست داشت و مدت مدیدی را در ایل بختیاری به سر برد. این کتاب حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره ی اوضاع و تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه بختیاری در اواسط قرن نوزدهم می باشد. کتاب دیگری به ترجمه مهراب امیری تحت عنوان سیری در قلمرو بختیاری و خوزستان وجود دارد که قسمت اعظم آن ترجمه گزارش های لایارد در دو فصل است. بخش های دیگر کتاب، گزارش های منتشر نشده ای از استاک (E.Stack)، بلوس لینچ (H.B Lynch) و ویلسون (A.Wilson) است که اطلاعات ارزشمندی در رابطه با ایل بختیاری دارد.

2- از بیستون تا زردکوه بختیاری

ایزابلا بیشوپ (Isabella Bishop) در فوریه 1890م/1307 هـ .ق از طریق بغداد وارد ایران شد و از شهرهای زیادی چون تهران، اصفهان، منطقه بختیاری، خرم آباد، همدان و ... دیدن کرد. با وجود این که نسبت به لایارد و مکبن روز مدت کمتری را در منطقه بختیاری گذرانید؛ ولی اطلاعات بی نظیری درباره ی ایل بختیاری ارائه نموده است. بیشوپ در سال 1890م/1307 هـ .ق هم زمان با ریاست امامقلی خان حاجی ایلخانی از شاخه ی هفت لنگ از ایل بختیاری دیدن کرده است. در این برهه زمانی، منطقه بختیاری دستخوش اختلافات و درگیری های ایلخانی و ایل بیگی، در درون دسیسه ها و تفرقه های درون ایلی غلت می خورد و تلاش حسینقلی خان ایلخانی برای افزایش مبادلات تجاری ایل با دیگرنقاط، با کشته شدنش به دست ظل السلطان به دلیل عدم درایت و کاردانی جانشینان او مسکوت مانده بود. او در نوامبر همان سال ارومیه را به مقصد ارزروم ترک کرد. این کتاب اطلاعات مفید و مهمی درباره موقعیت خوانین و بی بی های بختیاری، روابط درونی بختیاری ها با یکدیگر و به ویژه اختلافات و منازعات آنها و نیز روابط خوانین بختیاری با دولت مرکزی و دولت انگلیس دارد.

3- با من به سرزمین بختیاری بیایید

این کتاب نوشته الیزابت مکبن روز (Elizabeth Macbenros) بانوی پزشک انگلیسی است که در سال 1909م/1327ق در بحبوحه انقلاب مشروطیت و مدتی پس از فتح تهران به چهارمحال و بختیاری مسافرت نمود. او از طریق روسیه وارد رشت شد و از آن جا به اصفهان و منطقه بختیاری رفت و برای مدتی در بین ایل به عنوان پزشک مشغول کار شد. او با دقت و ظرافت خاصی مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و آداب و سنن محلی بختیاری را در سیزده فصل تنظیم کرده است. مطالب بسیار با ارزشی در رابطه با مقام و موقعیت زن در ایل بختیاری در این کتاب آمده است. مکبن روز در سال 1909م/1327 هـ .ق شرح متفاوتی از موقعیت های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایل بختیاری ارائه نموده است. امتیاز کشتیرانی در کارون، جاده ی لینچ و کشف نفت در منطقه بختیاری ثروت هنگفتی را در خزانه خوانین ایل انباشت. همچنین حضور آگاهانه یا نا آگاهانه بختیاری ها در عرصه سیاست و همراهی با آرمان های مردم با فتح اصفهان و پس از آن تهران، تأثیر بسزایی در سرنوشت سیاسی ایل داشت. به طوری که سردار اسعد نخستین وزیر داخلی کشور پس از سقوط استبداد صغیر بود و دیگر خوانین، حکومت عمده ی شهرها و ولایات جنوبی کشور را در دست داشتند.

 منابع تحقیقاتی

منبع تحقیقی مستقلی که به بررسی نقش و جایگاه شاخه چهارلنگ در ایل بختیاری پرداخته باشد؛ وجود ندارد. تمامی منابع که در این پژوهش به کار رفته، خیلی کوتاه و گذرا به این شاخه پرداخته اند. از منابع تحقیقاتی مفید، علاوه بر منابع تحقیقاتی که در پیشینه تحقیق به آن اشاره شد؛ فنون کوچ نشینان بختیاری، مقدمه ای بر شناخت ایل ها: چادرنشینان و طوایف عشایری ایران، بختیاریها: عشایر کوه نشین ایرانی در پویهء تاریخ، قوم لر، بختیاری در آیینه تاریخ، لُرهای ایران، جامعه بختیاری و تحولات ایران، را می توان معرفی کرد.

1- بختیاریها و قاجاریه

مؤلف غلامرضا میرزایی دره شوری قشقائی است. این کتاب یکی از مهمترین منابع تحقیقی تاریخ بختیاری در دوره قاجاریه است که مؤلف با مصاحبه از محققین و مطلعین تاریخ بختیاری و استفاده از اسناد، آن را مستند سازی کرده است. این کتاب در هفت فصل تدوین گردیده و محدوده ی تحقیق آن، زمان محمدشاه قاجار تا به قدرت رسیدن رضاخان در بر می گیرد. در سراسر متن اصلی تحقیق، روابط بختیاری ها با دولت مرکزی و سیاستگزاری دولت در قبال آنها از یک سو و روابط با انگلیس از سوی دیگر مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است.

2- مقدمه ای بر شناخت ایل ها، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران

ایرج افشار سیستانی در این کتاب در کنار ایلات و عشایر دیگر در سه فصل بخش دهم کتابش به ایل بختیاری از منظر اجتماعی نگریسته است. فصل اول به اوضاع جغرافیایی، در فصل دوم به ساختار اجتماعی- سیاسی ایل بختیاری و در فصل سوم به ویژگی های قومی این ایل پرداخته است. این کتاب بر اساس مشاهدات عینی و محتوای ذهنی و با سفرهای مکرر به استانهای مختلف و مطالعه کتب در نوزده بخش و هفتاد فصل تدوین گردیده است. این کتاب فهرست مطالب ندارد و مؤلف فصول هر بخش را به طور مجزا در ابتدای هر بخش ذکر کرده و منابع و مأخذ هر بخش را در پایان همان بخش آورده است. وی کتابهای دیگری دارد تحت عنوان های خوزستان و تمدن دیرینه آن، گردشگری و میراث فرهنگی استان چهار محال و بختیاری، نگاهی به خوزستان؛ که دارای اطلاعات مفیدی در مورد ایل بختیاری و مناطق ییلاق و قشلاق آن ها می باشد.

3- بختیاریها: عشایر کوه نشین ایرانی در پویهء تاریخ

این کتاب توسط دیتر امان نگاشته شده و محسن محسنیان آن را ترجمه کرده است. برخلاف عنوانی که دارد به تاریخ بختیاری ها نپرداخته و هدف اصلی کتاب معرفی جنبه های مختلف زندگی بختیاری ها است. سر فصل هایاین کتاب عبارتند از: پیرامون ایل نشینی و مبانی طبیعی و جغرافیایی، زراعت بختیاری ها، جمعیت، سیاست، بهره برداری از سرزمین بختیاری و نحوه کوچ ها، اهمیت اقتصادی بختیاری و تغییرهای ساختاری ایل بختیاری با گذشت زمان. در بخش مربوط به زراعت بختیاری بحث مختصری درباره ی تاریخ بختیاری ارائه داده است.

4- قوم لر

این کتاب توسط سکندر امان اللهی بهاروند نگاشته شده است. نگارنده پیوستگی قومی و پراکندگی جغرافیایی لُرها در ایران را مورد بررسی قرار داده و تصویری کلی از وضع اقتصادی، اجتماعی این قوم ارائه داده است. همچنین از جنبه های جغرافیای تاریخی و تاریخ اجتماعی به ایل بختیاری پرداخته است. این کتاب یکی از منابع مهم برای شناسایی طوایف و تیره های ایل بختیاری است. امان اللهی بهاروند کتاب دیگری دارد تحت عنوان کوچ نشینی در ایران، پژوهشی درباره ی عشایر و ایلات که تا حدی به دلایل کوچ نشینی، ییلاق و قشلاق ایل بختیاری پرداخته است.

5- بختیاری در آیینه تاریخ

این کتاب یکی از منابع مهم و با ارزش در رابطه با ایل بختیاری است که توسط جن.راف گارثویت نگاشته شده است. گارثویت بارها به دیار بختیاری سفر کرده و با تاریخ این سرزمین کمابیش آشناست. او طوایف و خوانین ایل بختیاری را در قرون هجدهم و نوزدهم با دقت مورد بررسی قرار داده است. مهمترین بخش کتاب کتابچه خاطرات حسینقلی خان ایلخانی است که حاوی مطالب مهم و ارزشمندی درباره ی تحولات تاریخ بختیاری است. همچنین نگارنده کتاب دیگری تحت عنوان تاریخ سیاسی، اجتماعی ایل بختیاری دارد که با استفاده از اسناد منتشر نشده وزارت خارجه انگلیس، به تحولات ایل بختیاری پرداخته که برای رساله ی حاضر از اهمیت زیادی برخوردار است.

6- لُرهای ایران

این اثر که اطلاعات زیادی در رابطه با کوچی های ایران، تقسیمات عشایری، چگونگی مالیات و زندگی خانوارها ارائه می دهد توسط جواد صفی نژاد نگاشته شده است. همانطور که خود نگارنده اذعان داشته، بخش اعظم این پژوهش شناخت جغرافیایی- تاریخی، اوضاع اجتماعی و اقتصادی لُرهای بختیاری است. نگارنده اثر دیگری تحت عنوان عشایر مرکزی ایران دارد که به وجه تسمیه ایلات و جغرافیای طبیعی، سیاسی و تاریخی پرداخته است.

7- جامعه بختیاری و تحولات ایران

جامعه بختیاری و تحولات ایران توسط غفار پوربختیار نگاشته شده است. می توان گفت این کتاب یکی از جدیدترین کتب تحقیقی ارائه شده در زمینه ی تاریخ ایل بختیاری می باشد. این کتاب به روش تحلیلی- انتقادی است و در بعضی موارد، نظریات دیگر محققان را نقد کرده و البته دلایل خود را نیز آورده است. محدوده ی پژوهش این کتاب، از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی است و اطلاعات مفیدی در این رابطه ارائه می دهد. نگارنده زمینه تخصصی خود را در مطالعات بختیاری قرار داده و کتب و مقالات زیادی در این خصوص دارد. وی کتاب دیگری تحت عنوان بختیاری نامه دارد که به معرفی افراد متنفذ بختیاری پرداخته است. از مقالاتی ایشان می توان به بررسی روند تحول مناصب ایلخانی و ایل بیگی در جامعه بختیاری (از قاجار تا پهلوی و قتل حسینقلی خان ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن اشاره کرد.

پی نوشت ها :

1- دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان.
2- دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه اصفهان. پژوهشگر مطالعات تاریخ اجتماعی بختیاری.

منابع :
افشار سیستانی، ایرج (1366): نگاهی به خوزستان، تهران، هنر.
افشار سیستانی، ایرج (1367): مقدمه ای بر شناخت ایل ها، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران، ج1، تهران، ایرج افشار سیستانی.
افشار سیستانی، ایرج (1373): خوزستان و تمدن دیرینه آن، ج2، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
افشار سیستانی، ایرج (1382): گردشگری و میراث فرهنگی استان چهار محال و بختیاری، تهران، قلم آشنا.
امان اللهی بهاروند، سکندر (1360): کوچ نشینی در ایران پژوهشی دربارهء عشایر و ایلات، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
امان اللهی بهاروند، سکندر (1370): قوم لُر پژوهشی دربارهء پیوستگی قومی و پراکندگی جغرافیایی لُرها در ایران، تهران، آگاه.
امان، دیتر (1374): بختیاریها: عشایر کوه نشین ایرانی در پویهء تاریخ، ترجمه محسن محسنیان، مشهد، مؤسسهء چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ سوم.
بیشوپ، ایزابلا (1375): از بیستون تا زردکوه بختیاری، ترجمه مهراب امیری، تهران، سهند و آنزان.
پوربختیار، غفار (1382): "قتل حسینقلی خان ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن"، گنجیه اسناد، سال سیزدهم، دفتر سوم و چهارم، شماره 51و52.
پوربختیار، غفار (1384): بختیاری‌ نامه، تهران، پازی‌تیگر.
پوربختیار، غفار (1385): "بررسی روند تحول مناصب ایلخانی و ایل بیگی در جامعه بختیاری (از قاجار تا پهلوی)"، پژوهش نامه تاریخ، سال دوم، شماره دوم، 19-43.
پوربختیار، غفار (1387): جامعه بختیاری و تحولات ایران، مسجد سلیمان، دانشگاه آزاد واحد مسجدسلیمان.
سردار اسعد، علیقلی خان (1363): تاریخ بختیاری، با مقدمه جواد صفی نژاد، تهران، فرهنگسرا، چاپ دوم.
سردار اسعد، علیقلی خان (1376): تاریخ بختیاری، تهران، اساطیر.
سردارظفر، خسرو (1362): یادداشتها و خاطرات سردار ظفر بختیاری، تهران، فرهنگسرا.
سردار ظفر، خسرو (1359): "خاطرات سردار ظفر"، خاطرات وحید، تهران، وحید، صص 91-97.
صفی نژاد، جواد (1368): عشایر مرکزی ایران، تهران، امیرکبیر.
صفی نژاد، جواد (1381): لرهای ایران، تهران، آتیه.
گارثویت، جن. راف (1373): تاریخ سیاسی، اجتماعی بختیاری، ترجمه و حواشی مهراب امیری، تهران، سهند.
گارثویت، جن. راف (1375): بختیاری در آیینه تاریخ، ترجمه مهراب امیری، تهران, آنزان.
لایارد، سراوستن هنری (1367): سفرنامه لایارد یا ماجراهای اولیه در ایران، ترجمه مهراب امیری، تهران، وحید.
لایارد، سراوستن هنری و دیگران (1371): سیری در قلمرو بختیاری و عشایر بومی خوزستان، ترجمه و حواشی مهراب امیری، تهران، فرهنگسرا.
مکبن روز، الیزابت (1373): با من به سرزمین بختیاری بیائید، ترجمه و حواشی مهراب امیری، تهران، آنزان.
موسوی نامی اصفهانی، میرزا محمدصادق (1368): تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه، با مقدمه سعید نفیسی با دو ذیل میرزا عبدالکریم بن علی رضا الشریف و آقا محمدرضای شیرازی، تهران، اقبال، چاپ چهارم.
میرزایی دره شوری، غلامرضا (1373): بختیاریها و قاجاریه، شهرکرد، ایل.