استعمار انگلیس، تأسیس محافل و لژهای فراماسونری در ایران

نویسنده: ثریا شهسواری

مقدمه

هم زمان با دوران رشد و شکوفایی دانش و آگاهی و نوآوری و نوگرایی در غرب، پدیده ای دیگر در سراسر جهان خودنمایی کرد که «استعمار غرب» نام گرفت. مورخی در این باره می نویسد:
« جهان غرب دگرگونیهایی یافت و جنبشهای بزرگ علمی، فکری، فرهنگی و مذهبی رنسانس و رفورماسیون را آزمود و رفته رفته تمدن بورژوازی غرب با دو رویه ی ویژه شکل گرفت؛ رویه دانشی و کارشناسی و رویه استعمار. در پایان سده هجدهم تمدن دورویه، بورژوازی غرب تا بدان جا گسترش یافت و نیرو گرفت که سراسر جهان را ناگزیر از رویارویی با خویش ساخت بدین معنی که جهانیان به دانش و کارشناسی غرب نیازی گریز ناپذیر یافتند و در همان حال رویه ی استعماری غرب همه جهان واپس مانده را سخت مورد تهدید قرار داد.»(1)
فراماسونری در شکل جدیرش ساخته و پرداخته اندیشه های بورژوازی غرب بود و به آزادی از بندهای فئودالیته سیاسی و مذهبی کلیسایی می اندیشید و از این رهگذر شعارهای زیبا و سودمندی سر دادند و مردم زیر سلطه و ستم کشیده و تشنه آزادی را به هم نوایی با شعارهای خویش فراخواندند. عبدالهادی حائری در کتاب تاریخ جنبشها و تکاپوهای فراماسونگری در کشورهای اسلامی می نویسد: « انگلیسیها، هر جا به عنوان دیپلمات، بازرگان استعمارگر و یا یورشگر گام می نهادند، فراماسونگری را نیز به همراه خود می بردند و با برقراری پیوندهای «برابری، برادری» شماری از دوستان، هم پیمانان و «برادران» رازدار در آن سرزمین به دست می آورند.»(2)
تمدن غرب با شروع قرن هجدهم رویه دیگری از استعمار را به مرحله اجرا گذارد. از فراماسونگری به عنوان شاخه ی مناسب در پیشبرد اهداف خود استفاده کرد. از این رو استعمارگران هلندی پس از بنیان نهادن فراماسونگری در کشور خود (1756 م) شاخه ای از آن را چند سال بعد در سرزمین زیر سلطه خود، اندونزی، بنیاد گذارد. انگلیسیان نیز نخستین لژ فراماسونگری هندوستان را در سال 1730 م گشودند و ناپلئون بناپارت که به سال 1798 به مصر لشکر کشید چند تن فراماسون را به همراه خود برد تا بی درنگ شاخه ای از فراماسونری را در آن کشور بنیان نهد.(3)

انگلیسیها در فراماسونری

درباره ریشه های تاریخی فراماسونری افسانه ها و داستان های بسیاری بافته اند. از جمله این که آن را به دیر سلیمان و هندسه ی اقلیدس پیوند می دهند.(4) ولی بنابر گواهی تاریخ فراماسونری از سال 1717 م در انگلیس آغاز شد. در این سال چهار لژ انگلیسی با یکدیگر متحد شدند و لژ بزرگ « Grand Lodge» را تشکیل دادند.(5) در این لژ، افزون بر شماری چند از صاحبان حرف و صنایع، سران و بلندپایگان انگلیسی از جمله شاهزادگان وابسته به خاندان سلطنتی انگلیسی نیز عضویت داشتند. شاهزاده «ولز» که به عنوان «ادوارد هفتم» بر تخت پادشاهی نشست « استاد بزرگ» فراماسونری انگلستان بود.(6) از آن پس شبکه فراماسونری انگلستان، با شتابی فراوان گسترش یافت تا جایی که «لژ بزرگ» در سال 1729 م 63 انجمن و در سال 1733م، 126 انجمن را در انگلستان زیر پوشش گرفت و از 1737 م تا 1907 م در حدود شانزده شاهزاده انگلیسی به فراماسونری پیوستند. در پی گسترش نفوذ فراماسونری، ماسونهای انگلیسی به فکر جذب اشخاص سرشناس در کشورهای دیگر برآمدند. به این ترتیب تکاپوهای سازمان فراماسونری انگلیسی در سده های 19 و 20 را از نظر اصولی جز در چارچوب رویه استعماری تمدن غرب نمی توان بررسی کرد.
روشن است که استعمار انگلیس می کوشید برای توسعه رویه استعمار خویش سیاستگزاران و چهره های سرشناس کشورهای واپس مانده جهان به ویژه کشورهای اسلامی مانند ایران، عثمانی، هند و اندونزی را در جرگه فراماسونری درآورد و آنان را با شعار «آزادی، برابری و برادری» بفریبد. چنان که در ادامه این پژوهش روشن خواهد شد، استعمار در سیر تلاشی خود موفقیتهای چشم گیری نیز به دست آورد.

نخستین رویکرد ایرانیان به سازمان فراماسونری انگلیس

در کشاکش جنگهای ایران و روس، دربار ایران درپی یافتن متحدی قوی، از در دوستی با فرانسه آمد تا بتواند در برابر دراز دستیهای روسیه تزاری ایستادگی کند. به این منظور عسکرخان افشار رومی را به عنوان نماینده ایران به پاریس فرستاد. در حالی که سرهارفورد جونز، نماینده انگلیس در عراق به دنبال کشاندن ایران در مسیر منافع دولت متبوعش بود.(7) دیگر کارگزاران امپراتوری انگلیس در فرانسه نیز کوششهای ایران را برای پیوند سیاسی- نظامی با فرانسه به سود انگلیس نقش بر آب ساختند. به این ترتیب عسکرخان در مأموریت سیاسی خود به پاریس، نه تنها موفق نشد بلکه برعکس دیری نپایید که سر از انجمن فراماسونگری وابسته بریتانیا در پاریس به نام « آیین فلسفی اسکاتلند» (Philosophic- sco.. ish- Ri...e) درآورد و پس از چند روز به مقام «استادی» رسید و سپس مأموریت یافت که شاخه ای از فراماسونگری را در ایران بنیان نهد.(8) دومین فرد وابسته به دولت ایران که به جرگه ی فراماسونری پیوست، میرزا ابوالحسن خان ایلچی معروف فتحعلی شاه بود که به سال 1224 هـ/ 1809 م از سوی دربار ایران مأمور تصویب پیمان دوستی میان ایران و انگلیس توسط مقامات انگلیس شده بود. پیمانی که پیشاپیش به امضای شاه رسیده بود. در همین سفر مأمور ایرانی به جرگه سرسپردگان انگلیسی درآمد و در 15 ژوئن 1810/ 1225 هـ به نوشته خودش « شب به خانه فری مسن میهمان بودم و محبت بسیار به ظهور رسانیدند من هم فردی مسن شدم و نهایت خشنودی حاصل نمودیم...»(9)
در بازگشت به ایران، میرزا ابوالحسن خان را سرگوراوزلی، رهبر فراماسونگری ایران همراهی کرد و آن دو یار هم پیمان، راهنمایی دولتمردان ایرانی به انجمنهای فراماسونری شدند.(10)
تقریباً تمام سرشناسان ایرانی، که در سده نوزدهم به اروپا سفر کرده بودند خواه محصلان اعزامی برای تحصیل در کشورهای اروپایی(11) و خواه شاهزادگان تبعید قاجار مانند رضاقلی، نجفقلی و تیمور(12) و یا نمایندگان سیاسی- دیپلماسی مانند فرخ خان امین الدوله به جرگه فراماسونان پیوستند، برابر برخی گزارشها، ایرانیها خیلی کنجکاو بودند تا چگونگی فراماسونگری را دریابند، به آنها این گونه فهمانده شده بود که فراماسونگری دارای ریشه شرقی است و بر ایرانیان است که به این سنت باستانی زندگی دوباره بخشند.(13)

تکاپوهای انگلیسیها در تأسیس لژهای فراماسونری

نخستین انجمن فراماسونری ایران که از سوی سازمان های فراماسونگری جهانی به رسمیت شناخته شد، «لژ بیداری ایران» نام داشت که شعبه ای از «گراند اوریان» فرانسه بود و به سال 1325 هـ/ 1907 م در تهران تأسیس شد.(14) مبارزه پنهانی بین روس و انگلیس بر سر به دست گرفتن قدرت و نفوذ در دربار و دستگاه حاکمه ایران سبب شد تا فکر تأسیس شعبه فراماسونری فرانسه همه جا را فرا گیرد. زیرا در آن زمان طبقات مختلف ایران از انگلیسیها نفرت داشتند و به عمال آنها به شکل جاسوس و خائن می نگریستند، به علاوه در اواخر قرن نوزدهم، مردم روشنفکر و تحصیل کرده ایران و درباریان به فرانسه و فرانسویان علاقه بیشتری نشان می دادند و به علت اشتیاق آنان به رهایی از شر دو سیاست روس و انگلیس نزدیکی به فرانسویان را به علت حسن شهرت و دوری از سیاست استعماری انگلیس جایز می دانستند. نفیسی در این باره می نویسد: « از روزی که صحبت از فراماسون در ایران شد طبقات عالیه ایران و کسانی که مورد نظر و توجه فراماسونهای انگلیسی واقع می شدند، بیشتر مایل بودند از (لژ لندن) فرار کرده و به (لژ فرانسه) روی آورند. به همین جهت از روزی که اولین هسته لژ فراماسونری فرانسه در ایران شروع به فعالیت کرد بیشتر ایرانیان [فراماسون] به این [لژ] روی آوردند.(15)».
دیگر اینکه ماسونهای انگلیسی در این زمان در فکر تشکیل سازماهای خود در کشورهایی نظیر مصر، هند و کشورهای عربی بودند و با زیرکی در انتظار نهادینه شدن سازمان های جاسوسی در ایران نشستند تا از این طریق حسن شهرت مناسبی در ایران پیدا کنند. آرتور هاردینگ سفیر انگلیس در ایران (1905-1902) که خود و پدرش فراماسون بودند، می نویسد در هنگام درنگ خود در ایران یکی از وابستگان به «فراماسونری» منحل شده از سوی ناصر الدین شاه (یعنی فراموشخانه ملکم خان) از او خواست که انجمن آنان را به لژ بزرگ انگلیسی پیوند دهد. هاردینگ در این مورد از بلند پایگان فراماسونری انگلیس کمک خواست ولی آنان با این پیشنهاد موافق نبودند، زیرا نظارت انجمن فراماسونری در کشوری دوردست و ناآشنا با ویژگیهای فراماسونگری مانند ایران را دشوار دانستند.(16)

لژهای ماسونی انگلیس در ایران

از روزی که وزارت مستعمرات انگلیس برای پیش برد مقاصد شوم استعماری و استثماری خود درصدد استفاده از سازمان های فراماسونری برآمد، ایجاد لژهای نظامی انگلیس، در مناطق مورد نظر استعمارگران بریتانیا آغاز شد و گسترش یافت. نخستین باری که استعمارگران انگلیسی درصدد استفاده از لژهای فراماسونری نظامی در مناطق مختلف جهان برآمدند، به سال 1728 م در جبل الطارق بود.(17) در آن ایام تنگه جبل الطارق شاهراه حیاتی و پایگاه منحصر به فردی برای نفوذ و هجوم ارتش امپراتوری به افریقا و خاورمیانه بود.
لژ نظامی مانند سایر تأسیسات هنگهای ارتش انگلیس که به افریقا یا خاورمیانه اعزام می شدند در خارج از محیط سربازخانه استقرار داشت و غیر متحرک بود.(18) بعد از تشکیل این لژ فراماسونری انگلیس در 1732 م گراندلژ ایرلند، فرمانی برای تأسیس لژ ماسونی در هنگ شماره یک ایرلند صادر کرد و در 1747 م گراندلژ اسکاتلند، لژ «دوک اف نور فوک» را در دوازدهمین هنگ پیاده «سافوک» اسکاتلند تأسیس کرد.(19)
نتایج سودمند استعمارگران انگلیسی از تأسیس لژهای فراماسونری نظامی انگلستان سبب شد تا همه ساله لژهای نظامی در کشورهای هدف وزارت مستعمرات انگلیس، تأسیس شود. «لژ روشنایی در ایران»، نخستین لژ فراماسونری بود که به وسیله افسران نظامی انگلیس و قشون مستعمراتی، « اس- پی- آر» در شیراز تأسیس شد. «گراندلژ اسکاتلند در سال 1918 م اجازه تأسیس (لژی) در شیراز به نام ژنرال سایکس رئیس قشون راس، پی، آر) در آن شهر داد. در آن تاریخ شهر شیراز و جنوب ایران [پذیرای] 5893 افسر و سرباز انگلیسی و هندی و عده زیادی از افسران و سربازان و ریک محلی ایران بود. گراندلژ اسکاتلند با اعزام نماینده ای به ایران روز 20 فوریه 1919 (اسفند1298) لژی که شعبه ای با اجازه رسمی بود در شیراز تشکیل داد و بدان نام « روشنایی در ایران» گذارد و مؤسس این لژ ژنرال سایکس انگلیسی بود و سپس سرهنگ (هنتر) و سرهنگ (اورنت) هر دو از رؤسای این لژ بودند، لژ مزبور در شهر شیراز در خانه فتح الملک شیرازی تشکیل شد و در اکتبر 1921 (آبان 1300) که سازمان اس- پی- آر منحل شد، این لژ نیز منحل شد و از بین رفت.»(20)
لژ روشنایی در ایران را از لژهای مادر فراماسونری در دوره موخر فراماسونری در ایران می شناسند. تشکیلات بعدی در ایران همگی بر بستر فعالیتهای اعضای لژ روشنایی شکل گرفت و گسترش یافت. لژ روشنایی همچنین زمینه اصلی تشکیل سازمانهای بزرگ فراماسونری در ایران، نظیر لژ اعظم ناحیه ایران و بعد لژ بزرگ ایران به شمار می رفت. پس از انحلال لژ روشنایی در ایران، کارگزاران انگلیسی زیر نظر لژ بزرگ اسکاتلند، سازمان جدیدی را با همان نام «لژ روشنایی در ایران» به راه انداختند.(21) در این ایام دولت ایران مشغول مبارزه با تراست بزرگ نفتی انگلیس «بریتیش پترولیوم» بود. از این رو نفرت شدیدی در میان طبقات ایرانی نسبت به انگلیس حاکم شده بود. انگلیسیها برای آنکه بتوانند هسته مرکزی قابل اعتمادی تحت پوشش نام فراماسونری در ایران داشته باشند، ارتباط خود را با لژ فراماسونری اسکاتلند، وابسته به لژ متحد انگلستان، برقرار کردند. لذا به فاصله کوتاهی، محافل و سازمانهای فراماسونری در ایران تحت تابعیت لژ فراماسونری اسکاتلند درآمد.(22)
به این ترتیب، به سال 1336 هـ/ 1957 م «لژ تهران» را تأسیس کردند. این لژ که با صدور منشوری از طرف استاد اعظم گراندلژ اسکاتلند در ایران رسمیت یافت، پایه اولیه ای برای تربیت و تعلیم فراماسونهای ایرانی، در تشکیل لژهای فارسی زبان در سالهای بعد شد.(23)
در این زمان دولت انگلیس به دنبال راه چاره ای برای سیاست شکست خورده خود در ایران بویژه پس از جنگ جهانی دوم و حوادثی بود که منجر به ملی شدن صنعت نفت شد، لذا تأسیس لژ فراماسونری فارسی زبان را وسیله مناسبی برای توسعه اهداف خود می دانست. نکته مهم اینکه بلافاصله بعد از تأسیس لژ تهران، بیشتر هیأت حاکمه ایران و بسیاری از نمایندگان مجلس شورای ملی و سناتورها به عضویت این لژ درآمدند.(24)
بیشتر رؤسا و مؤسسین لژهای فراماسونری انگلیس در ایران عمدتاً از کارگزاران سیاسی آن کشور در ایران بودند. L. D. Straker (استراکر) استاد اعظم سرپرست لژهای فراماسونری انگلیس در ایران، سالها رئیس شرکت لینچ در ایران بود. او در سال 1338 هـ از ایران رفت و تغییر مأموریت یافت ولی بار دیگر برای سرپرستی لژهای ناحیه ایران در سال 1340 هـ به تهران بازگشت، مدتی نیز در آبادان و اهواز ماند.(25)
کریستوفر اسحق فری، یهودی و از فعال ترین چهره های فراماسونری در حمایت بی پرده از منافع انگلستان در ایران و استاد اعظم لژ بزرگ منطقه ای ایران و از کارکنان شرکت سابق نفت انگلیس- ایران بود.
او در تأسیس لژهای فراماسونری وابسته به انگلیس در ایران تلاش بسزایی کرد و در جلسات اکثر لژهای فراماسونری تابع انگلیس از جمله تهران، کوروش و خیام شرکت می کرد، کریستوفر برای پیشبرد مقاصد خود به ظاهر دین اسلام را پذیرفت و نام خود را از اسحق به علی تبدیل کرد.(26)
صالح چیتاپات، الیاس دبی از دیگر یهودیان ماسونی فعال در تشکیلات فراماسونری وابسته به انگلیس در ایران بود، آنها از سهامداران عمده شرکتهای عربی بودند و از این طریق مسائل مالی لژها را تأمین می کردند.(27)
به فاصله کوتاهی پس از تأسیس لژ تهران، ماسونهای انگلیس لژهای دیگری نیز تأسیس کردند. از جمله لژ کوروش در 1339 هـ/ 1960 م، لژ خیام در 1340 هـ/ 1961 م، لژ ژاندارک در 1343 هـ/ 1964، لژ اصفهان در 1344 هـ/ 1965 م، لژ آریا در 1966 م/ 1345 هـ، لژ خوزستان در 1966 م/ 1345 هـ ، لژ اهواز در 1966م/1345 ه، لژ نور در 1967م/1347ه و لژ شیراز در 1947 م/1368ه « هاری کاری» استاد اعظم لژ بزرگ متحد انگلستان درباره کیفیت لژهای فراماسونری تابع انگلیس در ایران می گوید: قریب پنجاه سال است که از پیدایش و گسترش فراماسونری در ایران می گذرد، فراماسونری در این کشور از کیفیت بالایی برخوردار است و اعضای لژهای آن را بیشتر مدیران اداری و بازرگانی تشکیل می دهند و اکثر آنها از پزشکان و مهندسان و معلمان و استادان دانشگاه ها و شخصیتهای سیاسی ایران هستند.(28)
گسترش تعداد سازمان های ماسونی وابسته به انگلیس و گرایش جمع کثیری از ایرانیان به این سازمان ها، نه تنها اعتراض سازمان های فراماسونری فرانسوی و آلمانی را برانگیخت بلکه موجب بدگمانی شاه را نسبت به تشکیلات فراماسونری انگلیس شد و این سوء ظن به خصوص پس از اقدام خودسرانه چند تن از اعضای تشکیلات فراماسونری تابع انگلیس در مخالفت با لایحه اعطای مصونیت سیاسی به مستشاران نظامی آمریکا در ایران در مجلس شورای ملی تشدید گردید.(29)
به این ترتیب ماسونهای ایرانی به فکر تشکیل لژ مستقل ملی افنادند، لذا پس از مذاکراتی که میان سه شاخه فراماسونری در ایران یعنی انگلیس، فرانسه، آلمان صورت گرفت، سرانجام در خرداد 1347، «لژ اعظم ایران» به عنوان لژی مستقل تأسیس شد و از سوی سایر لژهای فراماسونری در ایران تأیید شد.(30)
در جریان تشکیل «لژ بزرگ ایران» مذاکرات طولانی به مدت دو سال میان ماسونهای ایرانی و اعضای فراماسونهای سه شاخه فرانسه، انگلیسی و آلمانی صورت گرفت. این جریان مشخص می سازد که ایران چگونه به میدان مانور استعمارگران و دولتهای بیگانه تبدیل شده بود و جریان ملی و مستقل سازی فراماسونری و لژهای آن نیز چیزی جز تلاشی نافرجام برای راست نمودن دیواری که ابتدا از بن کج نهاده شده بود، مفهوم دیگری نداشت مگر اینکه اقدامی به اسم استقلال طلبی و سنت خواهی محسوب شود، همچون «سیاست مستقل ملی» که محمدرضا پهلوی در امور اقتصادی و گاه سیاسی از آن دم می زد.(31)
درباره لژهای فراماسونری تابع انگلیس توجه به جایگاه اعضایی چون رجال دولتی و کارگزاران حکومتی نظیر حسین علاء، سیاستمداران محافظه کار و مطیع سلطنت که نه تنها از نخست وزیران پس از مشروطه بود و قبل و بعد از مستوفی الممالک تشکیل کابینه داد، بلکه در دوران پهلوی نیز قدرت خود را حفظ کرد و علاوه بر وزارت دربار در زمان محمدرضا به نخست وزیری پس از قتل رزم آرا در سال 1330 و همچین بعد از عزل زاهدی نایل گشت و حتی ترور نافرجام او در سال 1335 توسط فداییان اسلام موجب دستگیری و محاکمه ی آنان شد، بسیاری از رخدادهای مهم سیاسی کشور نیز در زمان مسئولیت او اتفاق افتاد که از آن جمله می توان به الحاق ایران به پیمان استعماری بغداد، تلاش برای گسترش دوستی با امریکا، همراه با حفظ تعادل بین آن کشور و انگلیس به پذیرش موجودیت اسرائیل به شکل دو فاکتور در سال 1328، فعالیت شدید علیه اقبال و امینی با کمک لژهای فراماسونری بویژه لژ روشنایی اشاره کرد؛ لژی که اعضایش نقش مهمی در سقوط محمد مصدق ایفا نمودند.(32)

پی نوشت ها :

1. حائری، عبدالهادی، «امپراتوری عثمانی و دو رویه تمدن بورژوازی غرب»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 180، سال 1364، ص 3.
2. حائری، عبدالهادی، تاریخ جنبشها و تکاپوهای فراماسونگری در کشورهای اسلامی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1368، ص 34.
3. R. F. Gould, Gould's History of Freemusonery, revised, sditef, and brought up to date by Herbert Poole (London, 1952) Vol. IV, p. 61-62.
4. mid Algar, An Introduction to the history of Freemasonery in Iran; MES, VI (1970) p. 293.
5. William jams Hugher, et. al, "Freemasonery, EB, Vol. 9 (1961) pp. 732-36.
6. تاریخ جنبشها و تکاپوهای فراماسونگری در کشورهای اسلامی، ص 34.
7. حائری، عبدالهادی، « واکنش ایران پیش از قاجار در برابر استعمار غرب»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 16، سال 1362، صص 512-457.
8. رائین، اسماعیلی، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، ج1، امیر کبیر، تهران، 1357، ص 306.
9. ایلچی، ابوالحسن خان، حیرت نامه، به کوشش حسین مرسلوند، تهران، 1364، ص 120.
10. رائین، اسماعیل، میرزا ابوالحسن خان ایلچی، تهران، 1347، ص 98.
11. شیرازی، میرزا صالح، گزارش سفر میرزا صالح شیرازی (مشهور به مهندسی)، به کوشش همایون شهیدی، تهران، 1362، ص 188.
12. فراموشخانه و فراماسونری ایران، ج1، ص 486.
13. تاریخ جنیشها و تکاپوهای فراماسونگری در کشورهای اسلامی، ص 48.
14. برای آگاهی از «لژ بیداری ایران» بنگرید به شاه آبادی، حمیدرضا، تاریخ آغازین فراماسونری در ایران، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1378.
15. نفیسی، سعید، نیمه راه بهشت، بی تا، بی نا، ص 172.
16. Arthur H. Hardinge, A Diplomatist, in the East (London) 1928, P. 77.
17. زاوش، ح.م، نخستین کارگزاران استعمار، نشر بهاره، بی تا، ص 162.
18. فراموشخانه و فراماسونری ایران، ج2، ص 112.
19. همان.
20. مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، اسناد فراماسونری در ایران، ج2، تهران، 1380، ص 293.
21. فراموشخانه و فراماسونری ایران، ج2، ص ص 121.
22. همان، ج2، صص 121-123؛ طلوعی، محمود، راز بزرگ (فراماسونها و سلطنت پهلوی)، ج2، نشر علم، تهران، 1380، ص 745.
23. همان، ج2، صص 744-745.
24. فراموشخانه و فراماسونری ایران، ج2، صص 189-190؛ راز بزرگ، ج2، صص 747-748.
25. فراموشخانه و فراماسونری ایران، ج2، ص 194.
26. راز بزرگ، ج2، ص 711.
27. همان، فراموشخانه و فراماسونری ایران، ج2، صص 175-174.
28. راز بزرگ، ج2، صص 746-747.
29. همان، صص 724-725.
30. اسناد فراماسونری در ایران، ج1، ص 424.
31. عقیلی، نورالله، «انجمن اخوت، فراماسونری و کارگزاران دوران پهلوی»، فصلنامه مطالعات تاریخی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، سال چهارم، شماره 16، بهار 1386، ص 191.
32. همایون کاتوزیان، محمدعلی، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، نشر مرکز، تهران، 1379، صص 193-216، 241-240؛ دولت و جامعه در ایران (انقراض قاجار و استقرار پهلوی)، ترجمه حسن افشار، نشر مرکز، تهران، 1380، ص 90.