دیدگاه های مختلف درباره ی هوش

نویسنده: دکتر محمد پارسا

نظریه پردازان درباره ی هوش دارای دیدگاههای مختلفی هستند و با یکدیگر توافق ندارند که تجربه های محیطی یا عوامل ارثی تنها تعیین کننده های هوش به شمار می آیند. در اینجا به بحث در خصوص نظریه های هوشی، نقش وراثت و محیط در تعیین میزان هوش و پژوهشهای انجام گرفته در این راستا می پردازیم.

نظریه ها

سالهاست این مسئله مورد بحث قرار گرفته که آیا هوش یک صفت واحد کلی است، یا از گروهی توانمندیهای مختلف تشکیل یافته و یا آنکه از یک رشته توانمندیهای جدا و ناوابسته به یکدیگر شکل گرفته است؟ در اینجا به شش نظریه ی هوشی به ترتیبی که مطرح گردیده اند اشاره می شود.

عامل g اسپیرمن

در سالهای 1904 و 1927 چارلز اسپیرمن (1) (1945-1863) انگلیسی استدلال می کرد که نسبت همبستگی مثبت بالایی میان نمره های موادی مانند توانمندی ریاضی و مکانیکی مشاهده می شود. پس، در این رابطه باید یک میزان یا سطح کلی خوشی وجود داشته باشد. او این عامل کلی (2) را (g) و عوامل تخصصی (3) را (S) نامید. به عقیده ی اسپیرمن یک نقاش بلند پایه هم از یک هوش کلی (g) و هم از هوش تخصصی (S) نقاشی برخوردار است.

توانمندیهای هوشی نخستین

در سال 1938 پژوهشگر معروف آمریکایی، ثرستون، (4) هوش را توانمندیهای روانی نخستین، (5) نامید که از هفت عامل به این قرار تشکیل یافته است: 1- توانمندی عددی (6) = N ،2- روانی کلامی (7) = W، 3- سرعت کلامی (8) = V، 4- حافظه (9) = M، 5- استدلال (10) = R، 6- روابط فضایی (11) = S و 7- سرعت ادراک (12) = P. به عقیده ی ثرستون هر یک از این توانمندیها با توانمندیهای دیگر تفاوت دارد و در پیوستار یا زنجیره ی جدا قابل سنجش است. برای مثال، ممکن است فرد در توانمندی عددی در مرتبه ی بالا، اما در روانی کلامی در مرتبه ی پایین قرار بگیرد. سنجش هوش مبتنی بر این دیدگاه از آزمونهایی ترکیب یافته است که هر کدام بر این توانمندیها استوار است. نمره ی هوش شخص میانگین نمره ی این آزمونهاست.

ساختار هوشی گیلفورد (13)

در سالهای 82-1968 روان شناس آمریکایی گیلفورد (14) الگویی برای هوش پیشنهاد کرد که از سه بُعد محتوا، (15) فرآورده (16) و عملیات (17) و زیر مجموعه هایی سازمان یافته است. چنانکه بُعد محتوا از پنج زیر مجموعه ی (بینایی، شنوایی، نمادی، معنایی و رفتاری)، بُعد فرآورده از شش زیرمجموعه (واحدها، طبقه ها، رابطه ها، نظامها، دگرگونیها، معناهای ضمنی) و بُعد عملیات نیز از پنج زیر مجموعه ی (شناخت، حافظه، فرآوری (تولید) همگرا، فرآوری واگرا و ارزشیابی) تشکیل یافته است شکل (1).

** توضیح تصویر
شکل (1): ساختار هوشی در این الگوی هوشی 150 توانمندی جداگانه در سه بُعد به صورت یک مکعب ملاحظه می شود (گیلفور 1982).

هوش سیال و متبلور (18)

یکی دیگر از نظریه های هوشی نظریه سیال و متبلور است که به وسیله ی ریموندکتل (19)، روان شناس معروف آمریکایی مطرح گردیده است. به عقیده ی وی هوش سیال استعداد ادراکی کلی است که با کارکرد فیزیولوژیکی مغز وابستگی پیدا می کند. این هوش از توانمندیهای فطری و ارثی پدید می آید، در صورتی که هوش متبلور بازتابی از آموخته های علمی، تجربی، فرهنگی، تحصیلی و مهارتهای هنری فرد است که در رشته ی خاصی کسب کرده است، این دو مؤلفه ی هوشی غالباً با یکدیگر همبستگی دارند، زیرا هوش متبلور وابسته به هوش سیال است.
اوندهایم (20) (1981) معتقد است افرادی که دارای هوش سیال یکسانی هستند، اما در هوش متبلور با هم تفاوت دارند، به این جهت است که از آموزش بهتر و یادگیری بیشتری برخوردارند. هوش سیال تا 10 سالگی به کمال رشد خود می رسد و از 20 سالگی به بعد رفته رفته رو به کاهش می گذارد. اما هوش متبلور برای سالها پیشرفت می کند، حتی پس از پایان دوره های تحصیلی ادامه می یابد. فردوسی، سخن سرای بزرگ ایران که گفته است «زگهواره تا گور دانش بجوی» بیانگر ژرف نگری و روشن بینی او در این باره است. امروزه بسیاری از طرفداران این نظریه معتقدند که توانمندیهای متبلور زاده ی توانمندیهای سیال است.

هوشهای چندگانه (21)

دو نظریه پرداز هوش، یکی هاورد گاردنر (22) و دیگری اشترن برگ (23) هوش را نظامی پیچیده و چندگانه دانسته اند. در زیر به توضیح هر یک از آنها می پردازیم.

هوش چندگانه ی گاردنر

به عقیده ی گاردنر (93-1983) هوش، آن چنان که اسپیرمن مطرح می کرد، یک سازه یا عامل یگانه نیست، بلکه در هفت گونه ی متفاوت و جدا از یکدیگر پدیدار می شود، گرچه گاهی در یک عملکرد هوشمندانه مشارکت دارند.
گاردنر هوش را به صورت هفت واحد متمایز و ناوابسته به این قرار مشخص کرده است: توانمندی یا هوش زبانی، هوش موسیقی، هوش ریاضی، هوش منطقی، هوش فضایی، مهارتهای حسّی و حرکتی و هوش اجتماعی. به عقیده ی او انسان ممکن است در یکی از این هوشها برجسته باشد، ولی در هوشهای دیگر در سطح پایین قرار بگیرد. اصطلاح دانشورکانا (24) بیانگر همین وضع است.
گاردنر عامل g‌ در نظریه ی اسپیرمن را بر محدودیت تجربه های او نسبت می دهد و تجربه های خود را فراگیر و گسترده معرفی می کند.

نظریه ی سه گانه ی اشترن برگ (25)

در حالی که گاردنر تأکید بر جدایی جنبه های مختلف هوش می ورزد، اشترن برگ (1985) تأکید بر مشارکت و همنوایی هوشهای سه گانه اش دارد. این روان شناس هوش را برخاسته از سه پایگاه وابسته به یکدیگر به این قرار مشخص می سازد: 1- جهان درون، 2- تجربه و 3- جهان برون.
اشترن برگ هوش را در راستای سه توانمندی تحلیلی (26)، آفرینشی (27) و کاربردی (28) مورد بررسی قرار می دهد. در هوش تحلیلی کوشش می شود مسائل با راهبردهای ملموس یا با رابطه ی موجود میان عناصر تشکیل دهنده، از راه مقایسه و تجزیه و تحلیل حل شوند. در هوش خلاق یا آفریننده کوشش به عمل می آید تا انواع جدید مسائل مطرح شده را با شیوه های جدید و ابتکاری حل کنند. اما در هوش کاربردی یا عملی سعی می شود تا آنچه آموخته و تجربه کرده ایم در اوضاع و احوال و شرایط روز به کار بریم. شکل (2) نمایانگر بخشهای مختلف نظریه ی هوشی اشترن برگ و ارتباطشان با یکدیگر است.

** توضیح تصویر
شکل (2): نظریه ی سه گانه هوش اشترن برگ
جیمز کلَت (29) (1990)، یکی از روان شناسان آمریکایی، سه فرآیند هوشی اشترن برگ را برای حل مسائل به فرامؤلفه ها (فراهمنهادها)، (30) مؤلفه های عملکردی (31) و مؤلفه های کسب معلومات (32) عنوان کرده است.
فرامؤلفه ها به آن گونه توانمندیهایی گفته می شود که برای حل مسائل به طرحها و نقشه های کارساز مختلف می پردازیم. مانند اینکه با چه تدبیری، در چه زمانی و با چه وسایل و امکاناتی کار را باید آغاز کرد. اما در مؤلفه های عملکردی نخست باید به رمزگردانی و پردازش آگاهی اقدام نمود. یعنی، از معناها و مفهومهای مختلف آگاهی یافت و به مقایسه پرداخت تا بتوان در واپسین مرحله پاسخ گفتاری و نوشتاری لازم را به دست آورد.
مؤلفه ها یا همنهادهای کسب معلومات با آن دسته از توانمندیهای روانی ارتباط پیدا می کنند که افراد را در تحصیل معلومات جدید یاری می دهند. چنانکه برای بهره وری از برنامه ی رایانه ممکن است به هر طریق ممکن به کسب اطلاعات مربوط بپردازند تا در آن زمینه مهارتهای لازم را به دست آورند.

ارتباط میان نظریه ها و آزمونهای هوشی

نظریه های روان سنجی هوش که اسپیرمن و کتل مطرح کرده اند به طور مستقیم از آزمونهای هوشی موجود ناشی شده اند. این نظریه ها به توصیف توانمندیهایی پرداخته اند که برای انسان لازم است تا بتواند مواد مندرج در آزمونها را به خوبی انجام دهد. اما، نظریه های روان سنجی از اینکه چه موادی به طور قطع باید در آزمونهای هوشی گنجانده شوند هنوز چندان پیشرفتی نداشته اند. نظریه های جدید سه گانه اشترن برگ و نظریه ی هوشی چندگانه گاردنر نیز هنوز نتوانسته اند آزمونهای هوشی جدید اطمینان بخشتری به وجود آورند. این دو نظریه بیشترین توجه خود را به این امر متمرکز ساخته اند که هوش چیست و چه توانائیهایی را دربر می گیرد. اما بی شک پژوهشها و پیشرفتهای علمی در آینده راه و روشهای بهتر و ارزنده تری را برای سنجش هوش به دست خواهند داد.

پی نوشت ها :

1. Spearman, C., 1927
2. general factor
3. specific factors
4. Thurston, L.L.,1938
5. primary mental abilities
6. numeric ability
7. word fluency
8. verbal speed
9. memory
10. reasoning
11. spatial relations
12. perceptual
13. Guilford's Structure of intellect
14. Guilford, J.P., 1982
15. Content
16. product
17. operations
18. fluid and crystallized intelligence
19. Cattell, R.B., 1987
20. Undheim, J., 1981
21. multiple intelligences
22. Gardner, Howard, 1983
23. Sternberg, Robert, J., 1979
24. idiot savant
25. The Triarchic Theory of Sternberg
26. analytical
27. creative
28. practical
29. Kalat,James, W., 1990
30. metacomponents
31. performance components
32. knowledge acquisition components