روسیه و انحلال رژی

چکیده

رقابت روس و انگلیس در ایران از اوایل قرن نوزدهم میلادی، همزمان با جنگهای ایران و روس شروع شد. دول مزبور هر یک برای افزایش نفوذ خود در ایران و کاستن از نفوذ رقیب به هر شیوه ای متوسل می شد. در دوره ناصری و با شروع عصر امتیازات این رقابت شکل تازه ای به خود گرفت. بدینصورت که هر کدام از این دو دولت جهت کسب امتیازات اقتصادی – سیاسی در ایران تلاش می کردند و سعی می کردند امتیازات کسب شده توسط حریف را به هر نحوی به شکست بکشانند. امتیاز انحصار توتون و تنباکو که به انگلیسیها داده شد به شدت عکس العمل روسها را بر انگیخت تا جایی که با تحریک مخالفان داخلی و با توسل به انواع دسیسه و کار شکنی این امتیاز را به شکست کشانید.
کلیدواژه ها:
امتیاز – توتون و تنباکو – انگلیس – روسیه.

مقدمه

جنبش تنباکو را می توان نخستین اعتراض گسترده و همه جانبه مردم علیه بی کفایتی و خیانت پیشگی دستگاه حاکمه در دوران قاجار دانست. این جنبش که می توان گفت اعتراض مردمی بود که سالها ظلم و ستم و فقر و خیانت حکومت قاجارها را تحمل کرده بود و منتظر بهانه یا جرقه ای بود که خود را نشان دهد، در ماجرای امتیاز توتون و تنباکو بهانه لازم را بدست آورد. برای اولین بار گروههایی از تمام اقشار مختلف مردم علیه ظلم و ستم داخلی و خارجی به پا خواستند و نارضایتی خود را نشان دادند. مردم در این اعتراض آنقدر از خود سرسختی و مقاومت نشان دادند که توانستند برای اولین بار استبداد و استعمار را به زانو در آورند. این چیزی بود که مردم را برای مبارزات آینده امیدوار ساخت و سرآغازی شد برای جنبشها و اعتراضات بعدی که در فاصله ای نسبتاً کوتاه خود را در قالب جنبش مشروطه نشان داد.
هر چند رهبری اصلی جنبش تنباکو در دست علما و بازرگانان بود و نهایتاً مراجع با استفاده از نفوذ دینی خود امتیاز را فسخ نمودند. اما در کنار مخالفتهای داخلی، نیروهای بیگانه نیز به مخالفت با این امتیاز برخاستند. در این میان روسیه که بزرگترین رقیب استعماری انگلستان بود گسترده ترین و بیشترین مخالفت را با این امتیاز نمود. اما اینکه روسها تا چه اندازه در این جنبش سهم داشتند؟ و تا چه حدی در تحریک مردم مناطق مختلف می کوشیدند؟ و از چه ابزارها و عواملی در این تحریکات بهره بردند؟ و اصولاً انگیزه روسها در مخالفت با رژی چه بود؟ چیزی است که سعی می شود با توجه به شواهد و منابع موجود به آن پرداخته شود.

نقش روسیه در انحلال امتیاز رژی

دو دولت استعماری روس و انگلیس از اوایل سلسله قاجار رقابت استعماری خود را در ایران نیز مانند سایر نقاط دنیا با شدت تمام دنبال می کردند. این رقابتها که در عرصه های سیاسی، نظامی، اجتماعی و اقتصادی انجام می گرفت، مصیبتهای زیادی را برای ایران به بار آورد. روس و انگلیس هر چند به طور رسمی در قرارداد 1907 ایران را به طور رسمی بین خود تقسیم کردند ولی عملاً از مدتها قبل این کار را انجام داده بودند، به طوری که مناطق جنوبی ایران حوزه نفوذ انگلیسها شده بود و مناطق شمال ایران تحت سلطه نفوذ روسها در آمده بود.
روس و انگلیس در دوره ناصری بر سرگرفتن امتیازات اقتصادی از ایران به شدت در حال رقابت با یکدیگر بودند. این رقابت با امتیاز توتون وتنباکو که به انگلیسی ها داده شد به اوج خود رسید. روسها به هیچ وجه حاضر به تحمل این امتیاز نبودند و با این امتیاز فصلی تازه در تاریخ رقابتهای روس و انگلیس گشوده شد. فصلی که بیشتر آن مربوط به شکستهای انگلیس و پیروزیهای روس بود. روسها که این امتیاز را چیزی فراتر از یک قرارداد تجاری و اقتصادی می دانستند و اعتقاد داشتند که با این امتیاز زمینه دخالت و نفوذ انگلستان در سراسر ایران فراهم می شود، اولین اعتراض خود را توسط دبیر اول سفارت خود «اشپایر» Speyer به امین السلطان صدر اعظم ناصرالدین شاه اعلام کردند. وقتی اشپایر درباره صحت و سقم امتیاز رژی از امین السلطان سوال کرد، صدر اعظم به صحت امتیاز اقرار کرد. اشپایر نیز اظهار کرد که رژی پیوسته بهای تنباکو را افزایش خواهد داد و در کشاورزی ایران دخالت خواهد کرد (کاظم زاده، ص232).
«بوتزوف» Butzov وزیر مختار جدید روسیه وقتی به تهران رسید اولین اعتراض رسمی کتبی علیه رژی را تسلیم وزارت خارجه ایران کرد و تقاضای الغای امتیاز نامه را نمود. بوتزوف در اعتراض خود یادآور می شود که این امتیاز ناقض عهدنامه ترکمن چای است، زیرا این امتیاز انحصاری رعایای روسیه را از تجارت آزاد در ایران منع می کند. بوتزوف در اعتراض خود این گونه می نویسد: «البته دولت ایران حق دارد که برای استفاده در امر زراعت و علوم و غیره ترتیباتی بدهد، اما این ترتیبات به هیچ وجه من الوجوه نباید مخالف با آزادی تجارت مصرح در عهدنامه مقدس باشد. یکی از شرایط آزادی تجارت آن است که بدون دخالت یا مزاحمت کسی در جایی هر نوع متاع از هر قبیل را بتوان خرید و فروش و حمل و نقل کرد و اگر دولت ایران امتیاز مخصوص به یک فرد یا یک شرکت برای داد و ستد یک کالای تجارتی اعطا کند و در آن واحد مشغول اجرای مواد امتیازنامه باشد بقیه مردم از داد و ستد آن کالا ممنوع خواهند بود.» (همان، صص 235-234).
دولت روسیه ابزارهای مختلفی برای اعمال نفوذ در راه و روش دولت ایران داشت. روسها در گام اول سعی کردند از رقابت داخلی دولتمردان ایران استفاده کنند. به همین علت متوجه رقابت میرزاعلی اصغرخان امین السلطان که امتیاز توسط او داده شده بود با کامران میرزای نایب السلطنه که وزارت جنگ و حکومت تهران داشت، شدند. روسها از این رقابت داخلی استفاده کرده و کامران میرزا را که با پدرش ناصرالدین شاه روابط صمیمانه ای داشت و حرفهایش در شاه تأثیر گذار بود را به الغای امتیاز تحریک کردند. و این گونه «شاه را به همین وسیله و وسیله های دیگر باطناً از کرده خویش پشیمان می سازند» (دولت آبادی، ص106).
روسها در خارج از دربار نیز با برانگیختن مردم، بازرگانان و علما وارد عرصه شدند. یحیی دولت آبادی که در این زمان در پای درس میرزای آشتیانی حاضر می شده است در رابطه با ارتباط غیر مستقیم روسها با میرزای آشتیانی و تحریک او علیه امتیاز رژی می نویسد: بعد از اینکه روسها کامران میرزای نایب السلطنه را با خود همراه ساختند، کامران میرزا هم که علاوه بر منافع خصوصی که در مخالف با این امتیاز دارد «غلبه بر خصم را هم غنیمت شمرده پای بعضی از روحانیون و اشخاص کارکن را از تجار و غیره به میان آورده در زیر یک پرده نازک که او خود دیده نشود به عملیات مخالف می پردازد. کامران میرزا آقا میرزا حسن آشتیانی را که بر دیگر روحانیون تقدم علمی دارد با خود همراه می کند و او را به هر وسیله هست در سامره به گوش حاج میرزا حسن شیرازی که رئیس اول روحانیون مذهب جعفری است می رساند.» (همان، ص107). دولت آبادی حتی انتشار فتوای تحریم تنباکو را در تهران به محمد کاظم ملک التجار نسبت می دهد و اظهار می کند که البته او با همراهی میرزای آشتیانی دست به این کار زد و در این باره می گوید: «گرچه این نسبت دروغ است ولی چنان معلوم می شود که میرزای شیرازی اجازه داده است دیگران به نام او اقدام نمایند اگر پیشرفت نمود انکار ننماید که از ناحیه او بوده است» (همان، صص 109-108).
البته در این رابطه که فتوا ابتدا صادر شد و بعد از جانب میرزای شیرازی مورد تأیید قرار گرفت منابع دیگر نیز عمدتاً با این موضوع هم عقیده اند. ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان می نویسد: «مرحوم میرزای آشتیانی حکم به حرمت استعمال دخانیات کرده و حکمی به این عبارت نوشتند و نسبت آن را به مرحوم حجه الاسلام حاجی میرزا محمد حسن شیرازی دادند و منتشر ساختند. قبل از انتشار شرح را به حجه الاسلام حاجی میرزا محمد حسن شیرازی را که در سامرا متوقف و رئیس امامیه بودند نوشتند» (ناظم الاسلام کرمانی، ص19). در خاطرات سیاسی امین الدوله نیز چنین آمده است: «به جناب میرزا حسن شیرازی فتوایی نسبت داده شد که استعمال دخانیات تا عمل رژی و فروش اجباری برقرار باشد حرام و در حکم محاربه با امام زمان است.» (خاطرات سیاسی امین الدوله، ص147).
در اغتشاشات و ناآرامی های تهران نیز تحریکات و دخالت های روسیه مکرر به چشم می خورد و این موضوع همواره از طرف سفارت انگلیس و امین السلطان گوشزد می شد. از طرفی رفتارهای سفارت روسیه و اتباع آن کشوردر جریان ناآرامیهای تهران به خوبی منعکس کننده تحریکات و همراهی روسها با عوامل اغتشاش و آشوبهای تهران بوده است. زمانی که در 25جمادی الاول 1309 اعلامیه هایی در تهران مبنی بر تهدید عوامل رژی و آماده شدن مردم برای جهاد منتشر شد، وزیر مختار انگلیس در حضور ناصرالدین شاه عوامل هیجان شهر را نارضایتی مردم، کارشکنی درباریان علیه امین السلطان و مداخلات روحانیون و مخالفت روسها بیان می کند. (آدمیت، ص98). از سوی دیگر در ماجرای محاصره ارگ تهران توسط شورشیان در سوم جمادی الثانی 1309 وقتی ناصرالدین شاه بدنبال کلنل «شنه اور» Schneur فرمانده روسی بریگاد قزاق فرستاد، او نیامد و به جای خودش «مارتیروس خان» را روانه دربار کرد به نظر می رسد در این ماجرا قزاقخانه به اشاره سفارت روسیه اجازه مداخله نداشته است. امید شاه نیز به نیروی نظامی بیگانه که هزینه اش از طرف خزانه دولت ایران تأمین می شد، بیهوده و عبث بود. (همان، صص111-110) پس از اینکه ناصرالدین شاه در همان روز سوم جمادی الثانی امتیازنامه را لغو کرد و به آگاهی میرزا حسن آشتیانی رساند. آشتیانی در شرایطی که برای شاه گذاشت و تضمینهایی که از او خواست ابراز کرد که در صورتی که با شرایط او موافقت نشود، فردای آن روز قیام دیگری در جلوی سفارت روس برپا خواهد شد و «او خودش هم مجبور خواهد شد که در تظاهرات مردم جلوی سفارت روس شرکت کند» (همان، صص119-118).
روسها علاوه بر تهران در شهرهای مختلف ایران دست به تحریکات گسترده ای زدند. به خصوص در برانگیختن بازرگانان و تجار نقش مهمی را ایفا کردند. بازرگانان نیز که در این امتیاز بیشترین ضرر و زیان متوجه آنان می شد با روسها همکاری می کردند و در مخالفت خود با امتیاز از وجود روسها در کنار خود سود می بردند. از طرفی بازرگانان نیز رابطه خوبی با علما داشتند و در نتیجه یک ائتلاف توسط روسها و بازرگانان و علما در مخالفت با امتیاز رژی تشکیل شد.
در شیراز که قرار بود نخستین شعبه کمپانی رژی ـ به علت تولید عمده توتون و تنباکو در فارس ـ در این شهر تشکیل شود؛ قبل از رسیدن مأموران کمپانی بازرگانان شهر به مخالفت برخاستند. یکی از آنان به نام حاج عباس اردوبادی که از صادر کنندگان عمده توتون و تنباکو فارس بود، تابعیت روسیه را داشت (ولایتی، ص367) این شخص در برانگیختن دیگر بازرگانان و کسبه شهر نقش مهمی داشت که با همراهی آنان بازار شیراز را به تعطیلی کشاند. بدین صورت نخستین مخالفت با امتیاز در شهر شیراز نمودار شد. البته در برانگیختن مردم شهر شیراز، مجتهد این شهر یعنی علی اکبر فال اسیری نقش تعیین کننده ای داشت.
در تبریز دومین شهر مهم ایران بعد از پایتخت، روسها نفوذ زیادی داشتند. نفوذ روسها به خصوص بر حاکم آنجا امیر نظام و تا حدودی بر مجتهد بزرگ حاج میرزا آقا مجتهد بر همگان مبرز بود. (کدی، ص96) تا جائیکه ناصرالدین شاه و امین السلطان تصدیق می کردند که امیر نظام «آلت بی‌اراده ای است در دست روسها» . شاه می خواست او را معزول کند اما «از دست زدن به اقدامات شدید بیزار بود زیرا می ترسید که این کار موجب اغتشاش و دخالت روسها در ایالت آذربایجان گردد و در این مورد بزدلی می نمود» (کاظم زاده، ص241). با اینکه در تبریز و ایالت آذربایجان تنباکوی زیادی به عمل نمی آمد ولی بیشتر صادرات توتون و تنباکو از طریق تبریز صورت می گرفت. از طرفی به علت فعالیت گسترده روسها در آذربایجان و نفوذ فوق العاده آنها در این ایالت، اکثر بازرگانان تبریز تحت نفوذ روسها بودند. البته این تابعیت دلایل دیگری نیز داشت به عنوان مثال بازرگانی که تبعه روس می شد از هر گونه توقیف و مصادره اموال توسط دولت ایران ایمن می شد. بعد از جنبش اعتراض تبریز انگلیسیها قبول کردند که کارمندان رژی به تبریز نروند و امور رژی را در تبریز خود اهالی تبریز انجام بدهند. به نظر می رسد این امر نیز در جهت جلب رضایت روسها صورت می گرفت زیر با این کار انگلیسها در حوزه نفوذ روسها حضور کمتری می یافتند (کدی، صص 115-103).
در پی اغتشاشات و شورشهای مردم تبریز دولت از سفیر روسیه می خواهد که دولت روسیه در کار تبریز مداخله کند. ناصرالدین شاه هم که می دید روسها مصرانه خواهان لغو امتیاز هستند و انگلیسیها هم در حفظ آن سماجت می کنند، سخت پریشان خاطر شده بود (فووریه، ص213). در جوش و خروش تابستان 1309 در تبریز اعلامه ای بدین مضمون پخش شد: «وای به حال علمایی که با ملت همدست نشوند! وای به حال کسانی که از بذل جان و مال خویش مضایقه کنند! هر یک از علما که با مردم موافق نباشد جانش را از دست خواهد داد. وای به حال کسی که یک مثقال تنباکو به فرنگیها بفروشد. وای به حال فرنگیهایی که خواسته باشند رسوم کفار را اجرا کنند! ما اول فرنگیها را می کشیم و بعد از آن اموالشان را غارت می کنیم. وای به حال ارامنه ای که کشته خواهند شد و اموال و خانواده های خود را از دست خواهند داد!» امین السلطان با مشاهده این اعلامیه اظهار کرد که صدور این اعلامیه زیر سرکنسول روس در تبریز است. و بعد از این ماجرا بوتزوف وزیر مختار روسیه اعلام کرد که تمام رعایای روسیه می توانند وجود امتیاز نامه تنباکوی رژی را نادیده بگیرند و آزادانه به خرید و فروش تنباکو بپردازند و با این کار با جنبش ضد رژی بطور ضمنی همداستانی نمود (کاظم زاده، ص240).
در خراسان نیز روسها در تحریک مردم علیه امتیاز رژی کوشیدند و این امر از تلگراف والی خراسان «فتحعلیخان صاحب دیوان» که در مورخه دوم ربیع الاول 1309 به تهران انجام گرفت، به چشم می خورد. والی خراسان بعد از شرح مخالفتهای روحانیون و طلاب در رابطه با این اعتراضات می گوید: «آقایان علما اظهار کراهت از این حرکات می نمایند باطن را خدا می داند، محرک عمده، حضرات روسیه هستند ولی نمی دانند اگر خدای نخواسته حرکتی بشود اول بخودشان وارد می آید» (صفایی، ص44).
روسها در مخالفت با این امتیاز به تحریکات داخلی بسنده نکرده و کشورهای دیگر را نیز از طریق سفرای آنها در تهران علیه این امتیاز برانگیختند. سفیر روسیه در ضیافتی که سفرای خارجه را به انضمام نماینده کمپانی رژی «آرسن» Orensten دعوت نموده و همگی در این مجلس حاضر شده بودند، آرسن را خطاب قرار داده و از اینکه با این امتیاز و در پی آن با فتوای تحریم تنباکو دولت روسیه تا به حال چندین کرور تومان متضرر شده و اجناسی از قبیل قلیان و سرقلیان چینی و بلور در انبارها معطل مانده است. خطر آن است که در آینده علما کالاهای دیگر فرنگی را نیز تحریم کنند و آن وقت نه تنها دولت روسیه بلکه همه دول فرنگی از جمله خود انگلستان نیز منافعش لطمه می بیند. با این سخنان، سایر سفرای خارجی نیز با او همراه شدند و بر نماینده کمپانی پرخاش کردند (ناظم الاسلام کرمانی، صص 57-55).
برخورد متفاوت دو دولت روس و انگلیس با میرزای شیرازی که در عراق به سر می برد و به عنوان مرجع بزرگ تقلید شیعیان جهان رهبری علما را در این جریان بر عهده داشت بیانگر این نکته است که دو دولت ازهمه ظرفیتهای موجود برای غلبه بر دیگری استفاده می کرده اند. در تلگرافی که از میرزا اسدالله خان ناظم الدوله دیبا سفیر ایران در استانبول به مورخه 29 شعبان 1309 در دست است. از مخالفت انگلیسیها و موافقت روسها با میرزای شیرازی صحبت شده وتحریم تنباکو را به تحریک روسها دانسته است. ناظم الدوله دیبا در این تلگراف اظهار می دارد که انگلیسیها به والی بغداد فشار می آورند که میرزا را از عراق تبعید کند و روسها هم با فعالیت خودشان والی را از این اقدام منصرف می کنند (صفایی، صص 64-63). حتی پادشاهان دو کشور روس و انگلیس نیز در این مورد بیکار نشستند. امپراطور روسیه پس از فتوای تحریم تنباکو نامه ای در نهایت ادب به میرزای شیرازی می نویسد و از این اقدام او سپاسگذاری می کند و اظهار می دارد که حاضر است اوامر میرزا را در رابطه با مسلمانان ممالک روسیه اجرا کند. انگلیسیها نیز که مراقب رقیب خود بودند به همین مضمون نامه ای برای میرزای شیرازی از طرف پادشاه انگلستان می فرستند. البته میرزای شیرازی از جواب دادن به این دو نامه شخصاً امتناع کردند (تیموری، صص 205-204).
به هر صورت موارد بالا تنها نمونه هایی از شواهد به جا مانده از دخالتها و تحریکات روسها در نواحی مختلف علیه امتیاز توتون و تنباکو است که بیانگر دخالت گسترده روسها در این حرکت است. اما آنچه که مسلم است روسها صرفاً در این ماجرا به دنبال منافع خود بودند و برای ضربه زدن به رقیب استعماری خود تلاش می کردند که توانسته بود لقمه چرب و نرمی را با این امتیاز از ایران بگیرد. روسها اعتقاد داشتند که این امتیاز صرفاً یک امتیاز اقتصادی نیست بلکه با این امتیاز حضور گسترده انگلیسیها در سراسر ایران فراهم می گردد. البته با اقداماتی که انگلیسیها بعد از امضای قرارداد انجام دادند این نگرش روسها چندان هم بی مورد نبود. چنانکه می بینیم کارکنان کمپانی نسبت به دستورات حکمرانان محلی بی توجهی می کنند و با مردم با خشونت رفتار می کنند علاوه بر آن، بعدها معلوم شد که آنها مقدار زیادی اسلحه وارد کرده بودند. این وضعیت، نه تنها روسها بلکه مردم را نیز نسبت به مقاصد کمپانی مشکوک کرد (زاهد، ص99).
روسها هر چند در لغو این قرارداد اصرار داشتند ولی هرگز نمی خواستند این کار بدست مردم انجام بگیرد. حتی قراینی در دست است که دولت روسیه وقتی می بیند که شورش آذربایجان به مرحله خطرناکی رسیده در خواباندن شورش با حکومت همکاری می کند (سلسله تحقیقات تاریخی قرن اخیر، ص44). دولت روسیه از شهرت انتساب این جنبش به خود سخت خرسند بود. و بعد از این ماجرا در صدد بهره برداری از این موضوع برآمد و سلطه اقتصادی خود بر ایران را روز بروز بیشتر نمود. اما برای پی بردن به این نکته که روسها در این ماجرا صرفاً به منافع خود می اندیشیدند کافی است نگاهی به جنبش مشروطه بیاندازیم که فقط به فاصله چند سال از تحریم تنباکو اتفاق افتاد. در این جنبش روسها نه تنها با مردم همکاری نکردند بلکه بر عکس در سرکوبی مردم نیز با حکومت همکاری گسترده ای داشتند.
نهایتاً‌ اینکه امتیاز رژی با همکاری گروههای مختلف جامعه ایران بخصوص بازرگانان و روحانیون که رهبری جنبش عمدتاً به دست روحانیون سپرده شده بود، در کنار دخالتهای یک دولت بیگانه یعنی روسیه لغو شد و با اینکه پیامدهای مثبتی مانند شکسته شدن دیو استبداد و استعمار را در پی داشت و نخستین جنبش فراگیر ملت ایران را به نمایش گذاشت. پیامدهای ناگواری نیز داشت؛ نخست اینکه دولت برای پرداخت غرامت مجبور شد نخستین بار از خارجیان یعنی بانک شاهنشاهی انگلیسی وام بگیرد و این شاخصه مهمی در وابستگی هر چه بیشتر ایران به غرب بود. از طرفی تنها چند ماه بعد دولت بی سر و صدا امتیاز را به یک شرکت فرانسوی که دفترش در استانبول بود فروخت و تنها بازار داخلی را در دست بازرگانان گذاشت. دوم اینکه هر چند با فسخ امتیاز تنباکو قدرت بریتانیا تا حدودی در ایران کاسته شد. اما در عمل دست دولت ایران برای مانور دادن بین دو قدرت بازتر نشد بلکه بر عکس، «وابستگی سیاسی و اقتصادی ایران به یک دولت غربی مرتجع تر نظیر روسیه افزایش یافت» (فوران، صص 259-258). بعد از فسخ امتیاز رژی نفوذ دولت روس بیش از پیش در ایران افزایش یافت.

نتیجه

جنبش تنباکو با کش و قوسهای فراوان و با حضور گسترده اقشار مختلف مردم و مقاومت و پایداری آنها به ثمر نشست. در این میان روسها نیز بدون تردید در جنبش تنباکو نقش گسترده ای داشتند و در تحریک و برانگیختن مردم ایران از همه ظرفیتهایی که داشتند برای ضربه زدن بر رقیب استعماری خود استفاده کردند. در رابطه با نقش روسها در شکل گیری و پیروزی جنبش تنباکو می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1- روسها نخست سعی کردند با استفاده از عوامل نفوذی خود در دربار و سایر ایالات هیأت حاکمه ایران را تحت فشار قرار دهند و با مسالمت امتیاز را لغو کنند.
2- روسها وقتی پافشاری شاه و امین السلطان را در اجرای امتیاز دیدند از طریق عوامل خود در ایالتهای مختلف مردم را تحریک کردند و به خصوص در ایالتهای شمالی در آشوبها و اغتشاشات نقش موثری داشتند.
3- قدرت و نفوذ روسها در ایران به حدی بود که با آنکه شاه و صدر اعظم اغلب آشوبها و اغتشاشات را بخصوص در ایالتهای شمالی به تحریک روسها می دانستند، با این حال در مواردی مثل آشوب تبریز ناصرالدین شاه از روسها برای آرام کردن شهر کمک می خواهد.
4- روسها در این مخالفتها صرفاً به خاطر منافع خود با مردم ایران همراهی می کردند و هیچ گاه بخاطر منافع مردم ایران در کنار مردم قرار نگرفتند. چنانکه هر وقت جنبشها و حرکتهای مردمی با منافع آنها در تضاد بود، با قساوت تمام در سرکوبی مردم حکومت را همراهی می کردند.
5- سرسختی روسها در این امتیاز و مقاومت آنها تا فسخ کامل امتیاز بیانگر این نکته بود که روسها در این امتیاز علاوه بر منافع اقتصادی، سلطه سیاسی انگلستان را نیز بر ایران می دیدند و حتی این امتیاز را مقدمه تحت الحمایگی ایران توسط انگلستان می پنداشتند.
6- روسها بعد از فسخ امتیاز از حسن شهرت خود در جنبش تنباکو نهایت بهره برداری را از این موضوع نمودند و سلطه اقتصادی خود بر ایران را تا حد بسیار زیادی گسترش دادند.

پی نوشت ها :

1- دانشجوی دکترای تاریخ در دانشگاه اصفهان

کتابنامه :
- آدمیت، فریدون؛ شورش بر امتیازنامه رژی؛ تهران: پیام، 1360.
- تیموری، ابراهیم؛ تحریم تنباکو؛ چ 3، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1361.
- دولت آبادی، یحیی؛ حیات یحیی؛ ج اول، کتابفروشی ابن سینا.
- ریشه و روند تاریخی جنبش تنباکو؛ سلسله تحقیقات تاریخی قرن اخیر
- زاهد، سعید؛ جنبشهای اجتماعی معاصر ایران؛ تهران: سروش، 1381.
- صفایی، ابراهیم؛ اسناد سیاسی دوران قاجاریه؛ انتشارات بابک، 2535 شاهنشاهی.
- فرمانفرماییان، حافظ؛ خاطرات سیاسی میرزا علی خان امین الدوله؛ زیر نظر ایرج افشار؛ تهران: امیرکبیر، 1370.
- فوران، جان؛ مقاومت شکننده؛ ترجمه احمد تدین؛ چ 5، تهران:موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1383.
- فووریه؛ سه سال در دربار ایران؛ ترجمه عباس اقبال؛ طهران: کتابخانه علی اکبر علمی و شرکاء، 1326.
- کاظم زاده، فیروز؛ روس و انگلیس در ایران؛ ترجمه منوچهر امیری؛ چ 2، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371.
- کدی، نیکی؛ تحریم تنباکو در ایران؛ ترجمه شاهرخ قائم مقامی؛ تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، 2536 شاهنشاهی.
- کرمانی، ناظم الاسلام؛ مقدمه تاریخ بیداری ایرانیان؛ به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی؛ تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1346.
- ولایتی، علی اکبر؛ تاریخ روابط خارجی ایران دوران ناصر الدین شاه و مظفرالدین شاه؛ تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1372.