نامه سرجان مک نیل به سیدمحمدباقر شفتی و جواب ایشان

چکیده

سیاست اصلی انگلستان در جنوب و جنوب غرب آسیا مبتنی بر حفظ هندوستان بود. برای حفظ مرزهای شمال غربی هند که گذرگاه ورود به شبه قاره بود و امکان حمله به آن از این مسیر وجود داشت، بایستی حکام و امرای وابسته به انگلستان به ویژه در هرات قدرت در دست داشتند. در دوره ی قاجار با حمله ی محمدشاه به هرات مرزهای هند در معرض خطر قرار گرفت. سر جان مک نیل، وزیر مختار انگلیس، درصدد برآمد تا به هر وسیله ای شاه را وادار به ترک محاصره و جنگ در هرات نماید. از شوراندن متنفذان محلی تا تلاش برای اخذ فتوا از علما در دستور کار قرار گرفت. مک نیل در استفاده از راهبرد اخیر، نامه ای خطاب به محمدباقر شفتی نوشت. مفاد نامه ی مک نیل و پاسخ حجت الاسلام شفتی به وی از نکات بسیار جالب و درخشان روحانیت شیعه در تعامل با قدرت سلطنت و سیاست خارجی است.

شفتی کیست؟

سیدمحمدباقر به سال 1175ق. در روستای چرزه از توابع طارم علیا در 60 کیلومتری شفت و در یک خانواده ی روحانی از طبقه ی متوسط به دنیا آمد. تا 7 سالگی در چرزه ساکن بود. وی به سال 1182ق به همراه پدر و مادر به شفت مهاجرت کرد.(1) محمدباقر تا سال 1192ق در شفت به تحصیل مقدمات دروس حوزوی پرداخت. از استادان این دوره ی تحصیل وی اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما از روی قرائن می توان اولین معلم وی را پدر روحانی اش دانست. محمدباقر بعد از کسب مقدمات، جهت تحصیل علوم حوزوی روانه ی عتبات عالیات شد؛ زیرا این مقطع از تاریخ ایران یعنی دوره ی هرج و مرج بعد از مرگ کریم خان زند محیطی نبود که علما بتوانند در آن به درس و بحث بپردازند و اکثراً به عتبات مهاجرت می کردند و به تبع آنها، شاگردان و طلاب نیز برای فراگیری علوم حوزوی روانه ی عتبات می شدند. در هشت سالی که محمدباقر در عتبات بود، در کربلا به درس محمدباقر بهبهانی مشهور به وحید پیوست و از درس علامه سیدعلی صاحب ریاض نیز استفاده کرد.(2)
شفتی بعد از بازگشت به ایران در سال 1204ق در قم محضر میرزاابوالقاسم قمی را به مدت 6 ماه درک کرد و در کاشان به درس ملامهدی نراقی حاضر شد.(3) در اعیان الشیعه در مورد استادان شفتی آمده:« فقید امام رئیسی[شفتی] به خاطر طلب دانش از اصفهان به سوی عراق مهاجرت کرد. در نجف از بحرالعلوم طباطبایی و در کربلا از صاحب ریاض و در کاظمین از صاحب فصول کسب علم کرد و در بازگشتش به ایران و عبور از قم از صاحب قوانین الاصول کسب فیض کرد»(4). حجت الاسلام شفتی بعد از کسب علوم حوزوی از محضر استادان حوزه های مختلف، در سال 1216 یا 1217ق به اصفهان وارد شد و در مدرسه ی چهارباغ سکونت گزید و به تدریس پرداخت ولی به دستور میرزامحمدرضا مدرس خاتون آبادی متولی مدرسه از مدرسه اخراج شد(5). سید حجت الاسلام در بدو ورود به اصفهان بسیار فقیر بود به طوری که غیر از یک جلد کتاب و سفره نان، چیزی نداشت.(6) فقر شفتی در بدو ورود به اصفهان- با توجه به تمکن مالی که بعداً کسب می کند- نشان می دهد وی ثروتش را از این زمان به بعد به دست آورده است. شفتی بعد از اخراج از مدرسه چهارباغ، خانه ای در محله ی قبله دعا خرید و تا آخر عمر در آن خانه بسر برد. وی در بعدازظهر روز یکشنبه دوم ربیع الاول 1260ق درگذشت.(7)
سیدمحمدباقر شفتی یکی از علمای قدرتمند و بانفوذ زمان فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار بود.
حجت الاسلام از آن دسته از عالمان دین بود که معتقد بودند حکومت خاص امام مهدی(عج الله تعالی فرجه الشریف) است و بعد از غیبت آن حضرت، اداره ی جامعه در دایره ی وظایف آنان است. لذا بر عدم مشروعیت حکومت قاجارها تأکید و با گفتار و رفتار خود این عدم مشروعیت را به آنان گوشزد می کرد. در سفری که فتحعلی شاه به اصفهان داشت از وی خواست چیزی از او طلب کند. شفتی اظهار داشت احتیاج به چیزی ندارد و به اصرار شاه سرانجام از او خواست نقاره خانه ی دولتی را- که نشانه ی دولت و پادشاهی است- در اصفهان تعطیل کند و شاه از این تقاضا خشمگین شد. شفتی با این تقاضا اساس دولت و سلطنت فتحعلی شاه را زیر سئوال برد.(8)
اجرای حدود شرعی به دست شفتی نیز بیانگر نحوه ی تفکر او در اداره ی امور جامعه است و در این زمینه وقتی با اعتراض حکومت مواجه می شد که چرا احکام را خود اجرا می کند، بی توجهی می کرد و در جواب می گفت اجرای احکام خدا را نمی توان با این عناوین به تأخیر انداخت که«حکم مجتهد به شما برسد یا نرسد، شما دستور اجرای آن را بدهید یا ندهید، پس از آن مأمورین حکومتی این حکم را اجرا کنند یا نکنند.»(9)
شفتی خود عملاً حدود را اجرا می کرد و مجرمی را بدون کیفر شرعی رها نمی کرد؛ حتی چندین مرتبه برای این کار با مشکلاتی روبرو شد اما دست بردار نبود. « روزی سید هنگامی که تازه به اصفهان آمده بود هنگام نهی از منکر عده ای که مشغول لهو و لعب بودند دچار گرفتاری می شود و اشرار او را حبس می کنند و کمی بعد با واسطه ی میرمحمد حسین خاتون آبادی امام جمعه ی اصفهان آزاد می شود.»(10) تنکابنی مؤلف قصص العلما یکی از موارد اجرای حدود شرعی استاد خود را چنین بیان می کند: شفتی روزی بر در دکان نانوایی از شاگرد نانوا می شنود که امر خلافی را انجام داده که حکم آن طبق موازین شرع، قصاص نفس بوده است. «شفتی از شاگرد نانوا می پرسد که تو چنین نکرده ای و آن شاگرد تأکید می کند که خود او در کمال هوشیاری و بیداری چنین عملی را انجام داده است و وقتی شفتی برای سومین بار از او اقرار می گیرد به خانه رفته شمشیر خود را برمی دارد و به دکان آمده و حد شرعی را بر او جاری می کند. مأمورین حاکم، شفتی را دستگیر می کنند و علت قتل را از او جویا می شوند که وی جواب می دهد که مجتهد بودم و در حضور من سه بار اعتراف به معصیت کرد و من حکم شرع را در مورد او اجرا کردم. در مورد اجتهاد شفتی از سیدمحمد کربلایی معروف به مجاهد سئوال می کنند که پس از تأیید اجتهاد توسط مجاهد، شفتی آزاد می شود.»(11)
در روضات الجنات در مورد افرادی که بدست شفتی قصاص شده اند آمده است:«بلغ ما قتله- رحمة الله- فی سبیل ربه تبارک و تعالی من الجناة او الجفاد او الزناة او المحاربین او اللاطین ضمن ریاسته لدین ثمانین او تسعین و قیل ماة و عشرین اقلبهم مدفونین فی المقبرة الواقعه به باب داره المعروفه به قبلة الدعا»(12). همچنین مدرس تبریزی در ریحانة الادب آورده:« کسانی که به حکم شرع مقدس اسلامی بدست خود او یا به حکم او کشته شده اند هشتاد یا نود یا صدوبیست تن می باشند.»(13)جابری انصاری در تاریخ اصفهان در زمینه آرامش حاصل از اجرای حدود شرعی به وسیله شفتی می نویسد:
پیش از ورود آن عالم ربانی به اسپهان از اشرار و الوار و لوطی گری محشری برپا بود. حکومت و سلطنت را وقعی نمی گذاشتند. چنان که گویند حاج هاشم خان لنبانی اگر دختری را از درب خانه او برای داماد می بردند، می فرستاد پرده بکارت او را برداشته، بعد به خانه شوهر می فرستادند. خون های ناحق ریخته می شد که ضعف اعضای دولت، قصاص نتوانستند. هرج و مرج، شهر و آن نواحی را فراگرفته. آن مؤمن غیور[شفتی] برای تکلیف الهی و حیات بشری بعضی را که قتل عمد نموده، نزد او آوردندی پس از ثبوت شرعی و اقرار قاتل توبه داده و قصاص فرموده و ایالتی امن شده و حفظ خون و مال و ناموس برقرار و گواه این سخن: الوار اصفهان پس از رحلت آن بزرگوار[ گستاخ شده] تا جایی که میرزا تقی نائینی وزیر را شب در خانه اش رفته کشتند و پدرش با منصب انشای خاص محمدشاه، قصاص نتوانست در یک هزار و دویست و شصت و سه.(14)

رابطه محمدشاه و شفتی

محمدشاه قاجار بعد از رسیدن به سلطنت به مخالفت با شفتی پرداخت. دلیل مخالفت و برخورد محمدشاه با شفتی عبارت است از:
1.پناهنده شدن مخالفان شاه به شفتی و حمایت وی از آنان. عبدالله خان امین الدوله فرزند حاج محمدحسین خان صدر یکی از مخالفان شاه و پناهندگان به شفتی است. وی از ابتدا با ولایت عهدی و سپس پادشاهی محمدشاه مخالف و موافق پادشاهی حسینعلی میرزا فرمانفرما بود. امین الدوله پس از تاجگذاری محمدشاه به خانه ی شفتی پناهنده شد. قائم مقام در نامه ای به شفتی دو راه برای پایان دادن به پناهندگی امین الدوله پیشنهاد کرد:« بالجمله باز آنچه در باب مصلحت حکومت و آسودگی او به خاطر می رسد همین است که به خدمت ما در طهران یا به طاعت خدا در عتبات بپردازد.»(15) و از شفتی می خواهد او را از نزد خود براند ولی وی نمی پذیرد و به حمایت از امین الدوله ادامه می دهد تا اینکه سرانجام در زمان صدارت حاج میرزا آقاسی به عتبات می رود.
2.از دلایل دیگر مخالفت محمدشاه، دارایی و نفوذ شفتی در منطقه ی مرکزی ایران به ویژه اصفهان بود و هرگاه موقعیتی برای شاه فراهم می شد پول کلانی از شفتی می گرفت. تنکابنی در ذیل مسافرت سال 1257ق محمدشاه به اصفهان می نویسد:« محمدشاه به اصفهان آمد و زیاده از سی هزار تومان به آن جناب[شفتی] ضرر وارد آمد.»(16)
3.علت دیگر مخالفت محمدشاه این بود که شفتی حدود را خود اجرا می کرد. زیرا محاکم شرع در دوره قاجار قدرت چندانی نداشتند و داروغه یا کدخدا آرای صادر شده از محاکم شرع را باید اجرا می کرد و پرداخت رشوه می توانست اجرای هر حکمی را لغو کند.(17) شفتی نیز برای جلوگیری از این کار احکام را خود صادر و اجرا می کرد و این عمل واکنش منفی حکومت را برمی انگیخت.

تحلیلی بر نامه سر جان مک نیل به شفتی و جواب او

شفتی نماد برجسته و مشخص قدرت علما در دوره ی قاجار محسوب می شد. گسترش قدرت طبقه ای که خواه ناخواه با حاکمیت سیاسی مشکلاتی پیدا می کرد؛ زیرا نه سلاطین قاجار به عنوان فرمانروایان کشور و نه علمای دین به عنوان سرچشمه ی مشروعیت حاضر به تسلیم در مقابل یکدیگر نبودند. این کشاکش درونی تا زمانی ادامه می یافت که کشور با مسئله حاد خارجی روبرو نشود. علما در شرایطی که خطر استعمارگران و قدرت های بیگانه وجود داشت، از سلاطین قاجار حمایت می کردند.(18) شفتی از زمره روحانیونی است که در عین آن که حکومت محمدشاه قاجار را مشروع نمی دانست و با اقدامات خود این امر را به شاه گوشزد می کرد، اما موقعی که پای منافع کشور در برابر تهاجم و تسلط بیگانگان به میان می آمد از شاه حمایت می کرد.
افزایش قدرت سیاسی علما در دوره ی فتحعلی شاه و محمدشاه به گونه ای بود که گاهی نمایندگان دول سیاسی خارجی علما را واسطه پیشبرد کار خود و سفارش آنها را مؤثر می دانستند و لذا به علما التجاء می جستند. یکی از این موارد، نامه ی مک نیل، وزیر مختار انگلیس در تهران، به حجت الاسلام شفتی در جریان جنگ اول هرات است.(19) نامه نوشتن مک نیل به شفتی در چارچوب استفاده ی انگلیسی ها از تمامی امکانات موجود برای بازگشت محمدشاه از هرات صورت گرفت. شفتی نیز چون جزء متنفذان محلی به حساب می آمد استفاده از او برای فشار به شاه در جهت اهداف انگلستان قابل توجیه است.(20) در این زمینه هم رقابتی بین محمدشاه و مک نیل در استفاده از قدرت علما در این جنگ وجود دارد. شاه از علما خواست از سیاست وی حمایت کنند و شیعیان هرات را از ستم نجات دهند.«دولت از حاجی ابراهیم از مجتهدین اصفهان خواست حکم جهاد علیه سنی های هرات صادر کند.»(21) در سال 1837م. با نزدیک شدن قطع رابطه ی دولتین ایران و انگلیس، محمدشاه سعی کرد پشتیبانی علما را جلب نماید و از علما درخواست حکم جهاد علیه کفار انگلیسی کرد.(22) علما هم این موضوع را به شفتی که مقتدرترین مرجع شیعیان در آن زمان بود ارجاع دادند.
مک نیل وزیرمختار انگلیس در واکنش به اقدام شاه و جلب حمایت علما در سال 1253ق نامه ای از زنجان به شفتی در اصفهان نوشت. شفتی نامه ی مک نیل را در صبح روز یکشنبه 12 جمادی الثانی 1254ق در مسجدسید اصفهان دریافت کرد و هشت روز بعد در روز دوشنبه 20 جمادی الثانی 1254ق جواب آن را تهیه کرد و برای مک نیل فرستاد. شفتی در نامه ی خود مسائل مطروحه ی مک نیل را تک تک پاسخ گفت. او در این نامه، لشکرکشی محمدشاه به هرات را با دلایل عقلی و فقهی تأیید نمود و از اقدام شاه ایران حمایت کرد.
در این نامه، مک نیل علت خروج خود را از ایران لشکرکشی شاه به هرات برخلاف معاهده ی فیمابین ذکر کرده است. وی همچنین وانمود کرد در اردوی شاه به او بی حرمتی و اهانت شده است.
شفتی در جواب نامه ی مک نیل ابتدا شرحی از حمله ی محمدشاه به هرات را بیان کرده و از دلایل این حمله می نویسد:
قرنی است اهالی ترکستان بر بندگان خالق جهان از اهل خراسان اشد ظلم و عدوان می نمودند... رجال و نساء و صبایا و اطفال برخی را می کشتند و بقیه السیف را در کمال شدت و اذیت با مال و اموال اسیر کرده دستگیر نموده با جمیع اموال برده...(23)
شفتی همچنین در مورد هرات می نویسد:
... در این اوقات ظلم و تعدی را در هرات بر بندگان خالق جهان از حد گذرانیده اند، حتی آن که بندگان خدا را در دیگ جوشانیده و بعضی را شقه کرده و به انواع سیاست های دیگر هلاک کردند و اموال آن ها را متصرف شده، اهل و عیالشان را فروختند...(24)
شفتی دفع این ظلم را از سوی محمدشاه عین عدالت می داند.«باین احوال و اوضاع عقل قاضی و حاکم است افعال صادر شده از آن ها محض ظلم... و دفع آنها بر آمدن عین عدل بلکه کمال عدل است.»(25)در هرات، طبقه ی حکام و نظامیان، پیرو مذهب سنی، و کشاورزان و پیشه وران شیعه بودند و ظلم سنی های هرات به شیعیان یکی از دلایل حمله محمدشاه به هرات بود. شفتی از مک نیل به صورت استفهام انکاری می پرسد که اگر این موارد در کشور شما روی می داد چگونه برخورد می کردید. «.... هرگاه در سرحدات ممالک دولت بهیه[انگلستان]، امثال این مفاسد روی دهد به هیچ قسم از خود راضی به تکاهل و به تسامح نمی کردند و کمال اهتمام در رفع امثال این مفاسد می فرمایند و چنین نیست که ما از قواعد دولت بهیه اطلاع نداشته باشیم.»(26)
شفتی به دفاع از لشکرکشی محمدشاه پرداخته، می نویسد:« از عمل امنای دولت علیّه، نظر به این که مقتضای عدل و انصاف است... دولت بهیه باید این عمل را مدح و وصف کنند نه اینکه کاره[=ناراضی] باشد.»وی بعد از دفاع از عمل دولت ایران در حمله به هرات این کار را به هیچ وجه خلاف معاهده فیمابین نمی داند.
وی همچنین در مورد ادعای بی حرمتی افراد اردوی شاه نسبت به مک نیل، افراد اردوی شاه را به چند دسته تقسیم می کند و بی حرمتی فردی از افراد اردو را ناشی از بی حرمتی شاه نسبت به مک نیل نمی داند و در ادامه می نویسد:« از شخص که بی حرمتی صادر شد دخلی به رجال دولت ندارد، چه در رکاب همایون و اردوی میمون اشخاص متفاوت المراتب می باشند» و از وزیر مختار می خواهد که چون فرد خطاکار از افراد دون پایه ی اردوی شاه بوده اغماض کند و آن را ناشی از عمل دولت نداند. در توضیح این حادثه باید گفت مک نیل، قاصد سفارت انگلیس به نام علی محمدبیک را به مشهد فرستاده بود تا در آنجا منتظر مقامات هراتی بماند و در مشهد نامه ها را به آنها بدهد. اما علی محمدبیک شخصاً و برخلاف سفارش مک نیل عازم هرات شد و در راه توسط قشون ایران به اتهام جاسوسی بازداشت شد و در جریان بازجویی به او بی احترامی شد و نامه ها بدست ایرانیان افتاد. پس از آن که حاجی میرزاآقاسی متوجه شد او قاصد سفیر انگلیس است او را آزاد کرد و نامه ها را هم باز نشده به او پس داد.(27) اما همین عمل بهانه به دست مک نیل داد تا اردوی شاه را ترک کند. مک نیل از دست حاجی میرزاآقاسی هم دل پرخونی داشت. لذا خواهان عذرخواهی رسمی حاجی شد که در ابتدا حاجی نپذیرفت. حاجی میرزاآقاسی هم از مک نیل دل پرخونی داشت و حتی در جایی ذکر کرده بود که اگر مک نیل از دخالت در هرات دست نکشد مردم را برخواهد انگیخت تا او را مانند گریبایدوف بکشند.(28)
مک نیل در ادامه ی نامه، خدمات خود را به دولت ایران یادآور شده و از اینکه شاه به حرف او مبنی بر عقب نشینی از هرات توجه نکرده اظهار نارضایتی می کند. متعاقباً شفتی جواب می دهد خواهش او مبنی بر عقب نشینی از هرات با توجه به سابقه ی خدمات او و قبول این امر از سوی شاه ممکن نیست و دلیل این امر را هم هزینه های فراوان صرف شده برای جنگ می داند. «... صحیح بود امنای دولت با این خزائن که صرف کردند... معاودت کنند.»(29)جالب است که شفتی که به طور اعتقادی و اصولی مشروعیتی برای محمدشاه قائل نبود، شاه را در مقابل بیگانه با القاب «سلطان والاشأن حفظه الله تعالی عن آفات الزمان» می نامد.
شفتی در مورد عدم پذیرش شرایط مک نیل از سوی محمدشاه می نویسد:« به ملاحظه اینکه قبول این امر منافی با قواعد سلطنت و متناقض با انتظام امر مملکت و خلاف مصلحت دولت می یافته اند نکول می فرموده اند»(30). سپس با تأکید بیشتری می نویسد:« قبول نظر شما را نباید نشانه ی دوستی و احترام، و نکول را علامت مملکت داری و انتظام باید دانست.»(31)
اشکال دیگری که مک نیل مطرح می کند این است که دولتمردان ایران دوستی و دشمنی با انگلستان را بی اهمیت می دانند. شفتی در جواب می نویسد چنین نیست «و... این توهم خیال ناشی از تطورات و اماراتیست که اظهار کرده بودید».(32) شفتی در ادامه ی نامه ذکر می کند از آمدن چند کشتی انگلیسی به سواحل ایران خبر دارد ولی در پاسخ به مک نیل این عمل انگلستان را کم اهمیت دانسته و معتقد است منظور انگلستان جنگ نیست؛ زیرا قدرت جنگ را در شرایط کنونی ندارد.«...آمدن چند جهاز جنگی به بحر فارس[را] تأیید می کنیم لیکن اعتقاد نداریم منظور خصومت باشد چه از احوال دولت بهیه مطلعیم»(33).
نامه ی مک نیل در این قسمت لحنی توهین آمیز دارد و عدم قبول نظرش را ناشی از عدم استقامت مزاج و ایماء‌ بر فتور رأی می داند و در ادامه ی نامه خطاب به شفتی می آورد:
در حین مراجعت از اردو خبر رسید و امنای دولت اعلام کرده بودند که جهازات جنگی دولت بهیه مأمور و وارد بحر فارس کردند که هرگاه امنای دولت علیّه ایران مطالب عدالتانه دولت را در این دوستی به عمل نیاورند به طریق دیگر مطالبه عمل آوردن مطالب بشود.
شفتی در پاسخ به این بخش از نامه مک نیل با لحن تندتری از جناب سر می نویسد:
مطالب عدالتانه کدام و چاره کار ایشان چیست و کدام خلل و فساد در امور مملکت یا سلطنت دولت بهیه رو خواهد کرد که ناچار به اقدام خصومت شوند، یا کدام خلل و فساد روی داده که ناچار باید به چاره کار خود بکوشند و مخاصمه و مجادله دولت علیّه را با اهالی سرحدات ترکستان چه مناسبت با ممالک دولت بهیه...(34)
مک نیل در قسمت دیگری از نامه با فراست تمام، جنگ احتمالی انگلستان را جنگ علیه دولت و نه رعایای ایران می داند و این طور وانمود می کند:
بعد از آنکه امنای دولت علیّه ایران، امنای دولت بهیه انگلیس را مضطر و لاعلاج کردند که بنای بی عدالتی و خصومت را گذارند با دولت علّیه ایران به هیچ وجه متعرض و مزاحم اهل بلاد ایران نخواهند شد و در مقام عناد و دشمنی با جمیع اهل بلاد ایران برنخواهند آمد. امنای دولت بهیه را هر حرف و تکلیفی که در میان است با امنای دولت علّیه ایران خواهد بود و هیچ گونه دخلی به رعایای این مملکت نخواهند داشت.(35)
مک نیل در پایان نامه با شیطنت انگلیسی خود می نویسد:«چون مراتب از لوازم بود مصدع احوال رحمت اشتمال آمد باقی قوام دین مبین و قواعد شرع متین به انوار و نقوی و آثار حکم و فتوی آن شریعت پناه مرتفع و معلی باد.»(36) مک نیل با این بیان خود درصدد به دست آوردن فتوائی از شفتی مبنی بر عدم حضور مردم در جبهه هرات است و ذکر اینکه دولت انگلستان با مردم ایران دشمن نیست و در جنگ علیه مردم اقدامی نخواهد کرد.
شفتی در جواب این قسمت از نامه با زیرکی خاص روحانیت و درک اهداف مک نیل پاسخ می دهد:« مقصود شما از مطلع ساختن این خادم شریعت مطهره بر مطالب مرقومه محض مطلع ساختن نبوده و نیست بلکه مقاصدی در نظر گرفته اید...»(37) و مک نیل را برای حل و فصل دعوای دو دولت به اولیای امور دولتی رجوع می دهد:« استحکام اساس مودت موقوف به رجوع به امنای دولت علّیه است.»(38)
مک نیل مطلع بود که محمدشاه درصدد بدست آوردن فتوائی از علما علیه انگلیسی هاست؛ لذا سعی داشت از طریق این نامه خشم مردم علیه انگلیس را به طرف سیاست های شاه بکشاند و شاه را مقصر جلوه دهد و انتظار داشت شفتی پیغام او را به دیگر علما برساند و فتوائی جمعی از طرف علما بدست آورد، اما رفتار و پاسخ شفتی دور از انتظار او بود.(39) شفتی به مک نیل اطمینان داد نظرات خود را برای شاه می نویسد ولی تصمیم قطعی را برعهده شاه می گذارد:
مطالبی که مصلحت دانیم معروض رأی بندگان ظل اللهی صان الله شوکته عن التناهی و مکشوف ضمیر امنای دولت اسلام پناهی خواهیم داشت تا اشارت علّیه چه رود و رجال دولت علّیه چه نحو مصلحت دانند و چه مقرر فرمایند...(40)
لازم به ذکر است این نامه یکی از مجموعه اقداماتی است که انگلستان در جهت بر هم زدن قدرت حکومت محمدشاه با تضعیف اساس حکومت ایران و ایجاد بلواهای درونی در ساختار حکومت قاجار انجام داده است اما هشیاری روحانیت، توطئه شیطانی انگلیس را ناکام گذاشت. در نگاه روحانیت محمدشاه و امثال او البته«ظلمه»هستند؛ اما آنگاه که سر و کار با مک نیل ها افتاده باشد، همان محمدشاه و امثال او«سلطان والاشأن حفظه الله عن الآفات الزمان» و «حضرت ظل اللهی صان الله شوکته عن التناهی» می شود. حجت الاسلام شفتی در نامه مورخه 12 جمادی الثانی 1254ق از سیاست شاه ایران، به طور کامل پشتیبانی کرده است. محمدشاه هم نامه شفتی را تکثیر کرد و به همه ایالات فرستاد و این امر نشان می دهد از نامه ی شفتی رضایت داشته است.(41)

پی نوشت ها :

1.مهدوی، 1368، ج1، ص 25.
2.شریف رازی، 1353، ص 381.
3.مهدوی، 1348، ص 149.
4.الامین، 1959، الصفحه 111.
5.قمی، 1327، ص 428.
6.قمی، 1327، ص 428.
7.الموسوی، بی تا، الصفحه 104.
8.اقبال، 1328، ص 35.
9.مهدوی، 1368، ص 120.
10.معلم حبیب آبادی، بی تا، ص 959.
11.تنکابنی، بی تا، ص 137.
12.الموسوی، بی تا، الصفحه 101.
13.مدرس تبریزی، بی تا، ص 28.
14.جابری، 1378، صص 312-313.
15.اقبال، 1328، ص 37.
16.تنکابنی، بی تا، ص 167.
17.الگار، 1369، صص 36-37.
18.زرگری نژاد، 1374، ص 70 مدخل.
19.amanat,1997,p.389.
20.farmanfarmaian,2008,p.112
21.ellis to palmereston,I.O.62به نقل از اتحادیه، 1380، ص 94.
22.mc neill to palmerston,I.O.58 به نقل از اتحادیه، 1380، ص 94.
23.خان ملک ساسانی، 1352، صص 133-134.
24.خان ملک ساسانی، 1352، ص 134.
25.خان ملک ساسانی، 1352، ص 134.
26.خان ملک ساسانی، 1352، ص 134.
27.اتحادیه، 1380، ص 87.
28.اتحادیه، 1380، ص 71.
29.خان ملک ساسانی، 1352، ص 136.
30.خان ملک ساسانی، 1352، ص 136.
31.خان ملک ساسانی، 1352، ص 137.
32.خان ملک ساسانی، 1352، ص 137.
33.خان ملک ساسانی، 1352، ص 137.
34.خان ملک ساسانی، 1352، ص 137.
35.خان ملک ساسانی، 1352، ص 130.
36.خان ملک ساسانی، 1352، ص 137.
37.خان ملک ساسانی، 1352، ص 131.
38.خان ملک ساسانی، 1352، ص 138.
39.farmanfarmaian,2008,pp.112-114.
40.خان ملک ساسانی، 1352، ص 139.
41.Conolly to palmerston,I.O.66 به نقل از اتحادیه، 1380، ص 94.

فهرست منابع تحقیق:
-اتحادیه، منصوره(1380). انفصال هرات(گوشه ای از روابط خارجی ایران 1200-1280ق).تهران: سیامک و نشر تاریخ ایران.
-اقبال، عباس(1328، خرداد). علمای امامیه: شرح حال حجت السلام سیدمحمدباقر شفتی. مجله ی یادگار، 5،(10)، شماره ی پیاپی 50، صص 28-43.
-الامین، محسن(1959)، اعیان الشیعه.(حسن الامین، حققه و اخرجه). (الجزء الرابع و الاربعون). بیروت: مطبعة الانصاف.
-الگار، حامد(1369). دین و دولت در ایران(نقش علما در دوره قاجاریه). (ابوالقاسم سری، مترجم)، تهران: طوس.
-الموسوی الخوانساری الاصفهانی، محمدباقر(بی تا). روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. قم: مکتبة اسماعیلیه.
-تنکابنی، میرزامحمد(بی تا). قصص العلما. بی جا: انتشارات علمیه ی اسماعیلیه.
- جابری انصاری، حسن(1378)، تاریخ اصفهان. (جمشید مظاهری، مصحح)، اصفهان: مشعل.
-حبیب آبادی، محمدعلی(بی تا). مکارم الآثار.(ج5)، اصفهان: اداره کل فرهنگ و هنر اصفهان.
-زرگری نژاد، غلامحسین(1374)، رسائل مشروطیت( هجده رساله و لایحه درباره مشروطیت)، تهران: کویر.
-خان ملک ساسانی، احمد(1352). سیاستگران دوره ی قاجاریه. تهران: هدایت، بابک.
-شریف رازی، محمد(1353). گنجینه دانشمندان. (ج5)، قم: چاپخانه پیروز.
-قمی، عباس(1327)، فوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه. تهران: کتابفروشی مرکزی.
-گزی، عبدالکریم(1371)، تذکرة القبور(ناصر باقری بیدهندی، کوششگر)،‌ قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
-مدرس تبریزی، محمدعلی(بی تا). ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه واللقب.(چ 2). تبریز: چاپخانه ی شفق.
-مهدوی، مصلح الدین(1368). بیان المفاخر. اصفهان: انتشارات مسجدسید اصفهان.
منبع مقاله :
مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی؛ (1391)، ایران و استعمار انگلیس: مجموعه سخنرانی ها و مقالات(جلد دوم)، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، دبیرخانه دایمی همایش ها