نویسنده: علی اکبر شهابی
عربها پیش از اسلام چنانکه همه ی مورخان گفته اند از جهت تمدن و سیاست و شوکت و اقتدار و ثروت و نیز از حیث علوم و فنون و صنایع فقیرترین و ضعیف ترین ملل و امم بودند. طبعاً در فن تاریخ نویسی که خود یکی از علوم سودمند است نیز دستی نداشتند و اثری از خود بیادگار نگذاشتند.
چون اسلام ظاهر گردید، در نتیجه ی تعالیم عالیه پیشوای بزرگوار اسلام عربها در مدت کمی از آن مقام پست بیرون آمدند و بدرجات شامخ تمدن نایل شدند و با قوی ترین و متمدن ترین ملل آن زمان یعنی ایران و روم بنای جنگ و مبارزه را گذاشتند و در اندک مدتی آن دو کشور بزرگ را زیر سیطره و نفوذ اسلام در آوردند. شهرهای بزرگ و آباد ایران و روم یکی پس از دیگری بدست مسلمانان گشوده شد و طولی نکشید که مردم آن شهرها مسلمان و خود شهرها رنگ اسلام بخود گرفت.
این جهانگشائی و گشودن شهرها و بسط و توسعه ی تمدن و علوم اسلامی در میان سایر ملل موجب آن شد که مسلمانان نیاز خود را بعلم تاریخ - مانند سایر علوم درک کنند و برای نوشتن شرح حال بزرگان دین و تعیین ایام و سنواتی که در آنها حوادث و قضایائی مربوط باسلام واقع شده و نیز تاریخ صدور احکام و نظایر اینها در صدد نوشتن تاریخ و نشر آن بر آیند.
چنانکه مترجمان و نویسندگان اغلب علوم و آداب اسلامی از میان دانشمندان ایرانی بوده اند، پیشقدمان تاریخ نویسی در اسلام نیز ایرانیان بوده اند.(1)
عربهای صدر اسلام بیشتر علاقه و توجهشان بمشاغل کشوری و لشکری بود و از اشتغال بعلوم و ادبیات و فنون جمیله خودداری می کردند و رغبتی به کارهای علمی نداشتند.
علل شیوع و رواج علم تاریخ و پیدا شدن مورخان زیاد در میان مسلمانان امور زیادی بوده است از آن جمله آنکه چون مسلمین اشتغال بجمع قرآن و احادیث و نوشتن تأویل و تفسیر قرآن داشتند محتاج شدند بتحقیق اماکن و حالات کسانی که در آیات یا احادیث بدانها اشاره شده بود ازینرو در صدد بر آمدند که نخست «سیرت نبوی» را جمع کنند زیرا با نوشتن سیرت نبی اکرم این مقصود بعمل می آمد.(2)
نخستین کسی که بتدوین و تألیف «سیره ی نبوی» پرداخت محمد بن اسحق (وفات 151 هجری) بود که کتاب خود را برای منصور تألیف کرد(3) حاجی خلیفه صاحب کتاب کشف الظنون نوشته است که محمد بن مسلم زهری (وفات 124) کتابی در «مغازی جنگها» تدوین کرده بوده است بنابرین تألیف وی پیش از ابن اسحق خواهد بود زیرا او پیش از ابن اسحق به بیست سال و اندی وفات یافته بوده است.
قدیمترین کتاب جامع و مشروحی که در سیره ی نبی اکرم نوشته شده و در دست است کتاب سیره ی عبدالملک بن هشام (213 هجری) معروف به «سیره ی ابن هشام» است.
مطالب این کتاب بیشتر نقل از ابن اسحق است و تاکنون چندین بار در کشورهای عربی چاپ شده است.
پس از آنکه مسلمین شهرهائی گشودند و خراج و مالیات مطابق احکام اسلامی بر مردمان آن شهرها نهادند اختلافی در کیفیت فتح پاره ای شهرها پیدا شد که بزور گشوده شده است یا بصلح یا بزنهار - و مطابق فقه اسلام خراج گرفتن از ملل غیر مسلم که شهرهای آنان بدست مسلمانان گشوده شده است در هر یک از احوال مذکوره اختلاف دارد و در هر مورد حکم و دستور خاصی برای گرفتن خراج رسیده است - ازینرو مسلمانان ناگزیر شدند که درباره ی چگونگی فتح هر یک از شهرها بحث و تحقیق کنند و نتیجه ی تحقیقات خود را در کتب و رسالاتی تدوین نمایند. در نتیجه کتب بسیاری در باره ی فتح هر شهری نوشته شد از قبیل فتوح الشام و فتوح العراق ابومخنف لوط بن یحیی و ابوعبدالله محمد بن عمر واقدی (207 - 130 هجری ) و کتاب فتوح مصر و مغرب تدوین عبدالحکم (وفات 257 هجری) و فتوح بیت المقدس و فتوح خراسان و کتاب خبر بصره و فتح آن تألیف ابوالحسن علی بن محمد معروف به مدائنی (215- 135 هجری) پس از آن بتدریج دامنه ی تالیف کتب تاریخی رو به توسعه گذارد و موضوعات بزرگترشد چنانکه کم کم فتوح ممالک و کشورها در یک کتاب نوشته شد مانند کتاب فتوح البلدان یا فتح الامصار تألیف بلاذری (وفات 279 هجری) که از بهترین و مؤثق ترین کتب تاریخ در باره ی فتح شهرها بدست مسلمانان می باشد.
هر چند تمدن و حضارت اسلام رو به فزونی می نهاد و وسعت ممالک اسلامی بیشتر می شد و علوم و فنون و ادبیات بسط و توسعه می یافت احتیاج مسلمین بعلم تاریخ و شعب و انواع آن که عبارت از تذکره و تراجم احوال بزرگان و دانشمندان از هر طبقه باشد زیادتر می شد زیرا بواسطه ی تحقیق در مسائل قرآن و حدیث و نحو و صرف و دیگر علوم که در میان مسلمین رشد و نمو می یافت و رو بتوسعه و رواج می گذارد و همچنین بحث و تحقیق درسندهای احادیث و جدا کردن احادیث صحیح از ضعیف مجبور شدند که تحقیق در حال روات سندهای حدیث کنند و مقام و مرتبه ی آنان را از حیث ثقه و مورد اعتماد بودن یا ضعیف بودن معین کنند از ین جهت راویان هر فنی را بطبقاتی تقسیم کردند و برای هر طبقه تراجم و تذکره ی احوال نوشتند از قبیل:
طبقات الشعراء - طبقات النحویین - طبقات الفقهاء - طبقات الفرسان - طبقات المحدثین - طبقات المفسرین - طبقات اللغویین- طبقات المتکلمین - طبقات النسابین طبقات الاطباء - طبقات الندماء و غیرها.
از آنچه ذکر شد معلوم گردید که در مدت کمی علم تاریخ و شعب آن در میان مسلمانان توسعه و رواج بسیار گرفت و نگارش تراجم احوال و تذکره ی دانشمندان از هر صنف و طبقه در بین مسلمین از سایر ملل بیشتر معمول و متداول گردید.
قرن دوم هجری و نیمه ی اول قرن سوم سپری گردید وهنوز کتب تاریخ مسلمین منحصر به همان «سیره» و «فتوح» و «مغازی» و «طبقات» بود.
پیدایش تواریخ عمومی و تاریخ عالم از قبیل: تواریخ امم جهان و تاریخ شهرها و کشورها چه از امم و ملل قدیمه و چه از ملل جدید بعد ازین تاریخ در میان مسلمین رواج یافت.
نخستین کسی که در «تاریخ عمومی» کتاب تدوین کرد ابن واضح مشهور به «یعقوبی» است و کتاب تاریخ او نیز شهرت به «تاریخ یعقوبی» دارد. این کتاب در دو جزء چاپ شده است: یک جزء درتاریخ امم و ملل قدیم مانند: ایران، روم، هنود، یونان و غیر ایشان. جزء دیگر در تاریخ اسلام از آغاز ظهور پیغمبر اکرم تا روزگار خلافت معتمد عباسی که در 256 بخلافت نشست.
بعد از تاریخ یعقوبی، «تاریخ بزرگ» تألیف ابوجعفر محمد بن جریر طبری مفسر و مورخ شهیر که مورد بحث و تحقیق درین رساله می باشد نوشته شد که از آغاز خلقت تا حوادث سال 302 هجری را در بردارد.
بعد از دو تاریخ مذکور، کتاب تاریخ مروج الذهب مسعودی (وفات 346 هجری) تألیف گردید که در آن علاوه بر ذکر تاریخ عالم، توصیف بلاد و بحار و حیوانات وجبال و جزائر شده و بر حسب دولتها و امتها مرتب گشته است. این کتاب چاپ شده و در دسترس می باشد.
تا قرن هفتم هجری چندان ترقی محسوسی درنوشتن کتب تاریخ عمومی در میان مسلمانان پیدا نشد و بر تواریخ مدونه پیش مطلب قابل ذکر و اعتنائی افزوده نگردید تا آنکه کم کم دول اسلامی عرب در گوشه و کنار رو بانقراض گذارد. دولت و خلافت عباسی در عراق، دولت فاطمیین در مصر و دولت امویین در اندلس از میان رفت و دول ترک و بربر و کرد و مغول جانشین آنان گردید و مردم ممالک اسلامی داخل دوره و عصری جدید شدند ازینرو در صدد تدوین اخبار و حوادث اعصار و قرون گذشته بر آمدند و از کتب و نوشته های دانشمندان و مورخان قرون اولیه اسلام برای پایه گذاری کتب مفصل تاریخ استفاده بردند و آنها را مرتب و مبوب کردند چنانکه مطالب زائد و سلسله ی اسناد واسامی روات را حذف نمودند و آنچه از قضایا و حوادث تاریخی مربوط بعالم که در آنها ذکر نشده بود بر آنها افزودند و در نتیجه کتابهای بزرگ و مشروح در تاریخ اسلام ودر تاریخ عمومی جهان بوسیله ی دانشمندان اسلامی نوشته شد.
از کتب مشهور و مفصل در تاریخ یکی کتاب کامل التواریخ تألیف شیخ عزالدین علی بن محمد معروف به ابن اثیر جزری (وفات 630 هجری) است. این کتاب مشتمل است بر مطالب تاریخ طبری بحذف اسناد و اختصار نصوص مطول. پس از ذکر مطالب کتاب تاریخ طبری رشته ی تاریخ و بیان حوادث را تا قرن هفتم هجری که خودش زندگی می کرده کشیده است و نیز مطالبی در باره ی خلفای اموی که در غرب و اندلس سلطنت می کرده اند و طبری در تاریخ خود از آنان یاد نکرده بود، در تاریخ خود اضافه کرده است.
این کتاب دارای 13 مجلد است و چندین بار بچاپ رسیده و از مآخذ مهم تاریخ در نظر دانشمندان اسلامی و غیر اسلامی می باشد.(4)
بعد از ابن الاثیر، ابوالفداء (وفات 732 هجری) کتاب کامل را مختصر کرد و بسیاری از اخبار ادبا و علما و اخبار عرب جاهلیت را بر آن افزود(5)
پی نوشت ها :
1- جزء سوم تاریخ تمدن اسلامی تألیف جرجی زیدان.
2- جزء سیم تاریخ تمدن اسلامی تألیف جرجی زندان
3- ابن الندیم در کتاب الفهرست ابن اسحق را غیر موثق می داند. می نویسد که کتاب او در نزد علمای حدیث اعتباری ندارد و در مطالب کتاب بیشتر بگفته ی علمای یهود و نصاری اعتماد کرده است.
4- به گفته ی کاتب چلیی مؤلف کتاب نفیس کشف الظنون، کتاب کامل التواریخ به وسیله ی مولانا نجم الدین طارمی که از اعیان دولت میرزا میرانشاه پسر امیر تیمو گورگانی بوده است، باشاره ی آن پادشاه بفارسی ترجمه شده بوده است.
5- جزء سیم تاریخ تمدن اسلامی تألیف جرجی زیدان.
شهابی، علی اکبر، (1383)، احوال و آثار محمد بن جریر طبری، تهران: دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ، چاپ سوم
