نویسنده: مارتین گریفیتس
مترجم: علیرضا طیب
مترجم: علیرضا طیب
organization for Security and Cooperation in Europe
سازمان امنیت و همکاری اروپا سازمان امنیتی بی مانندی است. گرچه این سازمان همه کشورهای اروپایی را در بر می گیرد، دولت های آمریکای شمالی هم در آن عضویت دارند. همچنین کانون توجه این سازمان به شکل بسیار آشکاری هر دو دسته وجوه نظامی و غیرنظامی امنیت را در بر می گیرد. مسلماً سازمان یاد شده اصلی ترین ابزاری است که اروپا برای هشدار به موقع در مورد درگیری ها، جلوگیری از ستیزها و بازسازی پس از درگیری ها در اختیار دارد. رویکرد این سازمان هم فراگیر و هم مبتنی بر همکاری است: فراگیر است زیرا وجوه گسترده ی امنیت از جمله امنیت انسانی، امنیت سیاسی-نظامی، و امنیت اقتصادی-زیست محیطی را در بر می گیرد، و مبتنی بر همکاری است زیرا همه دولت های عضو با موقعیتی برابر در آن مشارکت دارند و تقریباً در تمامی موارد، تصمیمات سیاسی الزام آور به اجماع گرفته می شود. سازمان امنیت و همکاری اروپا به مثابه ی سازمانی تکامل یابنده، سهم مهمی در ایجاد اروپایی باثبات، مردم سالار و صلح جو دارد.
ریشه ی تشکیل این سازمان به سند نهایی هلسینکی مصوب 1975 باز می گردد که سندی بود که در کنفرانس امنیت و همکاری اروپا تنظیم شده بود. خود روند کنفرانس امنیت و همکاری اروپا هم از دهه 1950 که اتحاد شوروی خواستار برگزاری کنفرانسی امنیتی با حضور همه کشورهای اروپایی شد به راه افتاد. دولت های اروپای غربی، ایالات متحده و کانادا با اعلام آشکار این که هرگز تقسیم اروپا توسط اتحاد شوروی را مورد شناسایی حقوقی قرار نخواهند داد در نهایت در 1972 آغاز گفت و گوها با اردوگاه شوروی را در هلسینکی پذیرفتند. این نشست که تا اوت 1975 به درازا کشید به تنظیم سند نهایی هلسینکی و به جراین افتادن روند کنفرانس امنیت و همکاری اروپا (یا روند هلسینکی) منجر شد.
نکته مهم این است که مقررات این سند نهایی برای امنیت اروپا در دوره پس از جنگ سرد موضوعیت بسیاری پیدا کرده است. این مقررات شامل توافق روی ابعاد نظامی و غیرنظامی امنیت از جمله اصول ده گانه ای است که روابط میان دولت های شرکت کننده را تنظیم می کند. اصول یادشده از جمله بر حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات، تعرض ناپذیر بودن مرزهای دولت ها (در عین تصریح به امکان تغییر یافتن مرزها از راه های مسالمت آمیز و با رضایت طرف های ذی مدخل که تقسیم اروپا توسط مسکو را مورد شناسایی رسمی قرار نمی داد) و احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی انسان تأکید مجدد می گذاشتند: موضوع اخیر توسط دولت های غربی پیگیری شد و نقشی محوری در کنفرانس و سپس سازمان امنیت و همکاری اروپا پیدا کرد. ابعاد نظامی امنیت شامل یک رشته تدابیر اعتمادزا و امنیت آفرین می شد که هدف از آن ها کاهش هراس از تهدیدهای نظامی پیش بینی ناپذیر بود گذشته از این ها سند نهایی هلسینکی چارچوبی برای همکاری های اقتصادی، علمی، فنی و زیست محیطی فراهم می ساخت و مسائل حقوق بشر و بشردوستانه را به طور مشخص و مشروح برمی شمرد. همچنین برای تضمین نظارت بر متابعت دولت ها از مقررات سند نهایی و استمرار روند هلسینکی، نوعی سازو کار پیگیری ایجاد می کرد.
با تکمیل سند نهایی، کنفرانس امنیت و همکاری اروپا به صورت مرجعی محوری برای روند مستمر دیپلماسی چند جانبه ای درآمد که دستور کار گسترده و چارچوبی عملیاتی برای گفت و گوی شرق و غرب فراهم می ساخت. نشست های بعدی با تلخی و تندی همراه بود ولی با قرار گرفتن میخائیل گورباچف در مقام رهبری اتحاد شوروی و پای بندی آشکار او به روند هلسینکی در اواخر دهه ی 1980 سازمان یاد شده توانست در مورد موضوعات مهمی چون حقوق بشر و مذاکره درباره ی کاهش نیروهای متعارف در اروپا به توافق برسد. نماد پایان یافتن جنگ سرد، منشور پاریس برای اروپایی نو بود که در 1990 به امضای تمامی دولت های عضو کنفرانس امنیت و همکاری اروپا رسید.
این سازمان به دلیل دامنه ی فراخ اعضایش منطقاً عرصه ای طبیعی برای برقراری مناسباتی تازه میان دولت های آن سوی اقیانوس آرام، اروپای غربی، اروپای شرقی، آسیای مرکزی و روسیه جدید بود. بسیاری از ویژگی آن تضمین امنیت اروپا در دوره پس از جنگ سرد-مانند تصریح هنجارهای حس اداره گری و حقوق بشر و پیشبرد آن ها همراه با رویّه های اعتمادزا، گفت و گو و بررسی منظم، و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات-از پیش در روند هلسینکی به خوبی پا گرفته بود. این سازمان از نخستین سازمان هایی بود که امنیت را به شکلی آشکارا با حقوق بشر مرتبط شناخته و روندهای پاسخ گویی و متابعت از هنجارهای بشر دوستانه را برقرار ساخته بود؛ رویّه هایی که در نهایت سایر نهادهای چند جانبه هم در پیش گرفتند. زمانی که اعضای کنفرانس امنیت و همکاری اروپا پس از جنگ سرد درصدد دگرگون ساختن مناسبات سیاسی و امنیت اروپا برآمدند این عناصر به کار آمد.
کنفرانس امنیت و همکاری اروپا در 1990 با تشکیل دبیرخانه ای در پراگ، یک دفتر نهادهای مردم سالار و حقوق بشر در ورشو، و مرکز جلوگیری از درگیری ها در وین شکلی نهادینه پیدا کرد. نشستی در 1992 در هلسینکی برای پیگیری برگزار شد توانایی های این سازمان در زمینه ی جلوگیری از درگیری ها و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات را بیش تر توسعه داد و یک کمیسر عالی در امور اقلیت های ملی تعیین کرد. این ها همگی در جوّی که در این زمان در یوگسلاوی پیدا می شد و آکنده از خصومت های قومی و جنگ داخلی بود ضروری شناخته می شد. در سراسر دهه 1990 نشست های مختلفی برگزار شد از جمله نشست 1994 بوداپست که طی آن توافق شد نام این نهاد از کنفرانس به سازمان همکای و امنیت اروپا تغییر یابد و نیز نشست 1999 استانبول که در جریان آن منشور تازه ای برای امنیت اروپا به تصویب رسید.
سازمان امنیت و همکاری اروپا فعالیت های عملی متعدد به هم مرتبطی دارد که هدف از آن ها تسهیل روندهای سیاسی مردم سالار، جلوگیری از درگیری ها یا برطرف ساختن آن ها، ترویج جامعه ی مدنی و تقویت حاکمیت قانون در دولت های عضو است. این فعالیت ها شامل ساز و کارهای هشدار به موقع (به ویژه در مورد درگیری های قومی)، حمایت از اقلیت ها از طریق کمک فنی به روندهای قانونی و جز آن، نظارت بر انتخابات و درستی آزمایی آنها، و گسیل نیروهای صلح بان می شود. این سازمان در جنوب شرقی اروپا، منطقه قفقاز، اروپای شرقی و آسیای مرکزی به عملیات میدانی دست زده است. در 2003 حدود نوزده مأموریت در جریان بود. از این گذشته، سازمان امنیت و همکاری اروپا همچنان ابزار اصلی کنترل تسلیحات متعارف در گسترش سازو کارهای اعتمادزا و امنیت آفرین در اروپاست که هدف تمامی آن ها تضمین مجدد راهبردی میان دولت های عضو است.
اصلی ترین نهاد تصمیم گیری سازمان، شورای دائمی آن است که در وین قرار دارد و از نمایندگان یکایک دولت های عضو تشکیل یافته است (سازمان در 2003 چهل و پنج دولت را در عضویت خود داشت). رئیس اجرایی (وزیر خارجه ی دولتی که در هر دوره ریاست شورای دائمی را در دست دارد) به کمک رؤسای قبلی و آینده و دبیر کل سازمان امنیت و همکاری اروپا که خود ریاست دبیرخانه ی سازمان (واقع در وین) را برعهده دارد مسئول تصمیم های اجرایی شناخته می شوند. شورای سالانه ی وزیران هم با شرکت وزرای خارجه دولت های عضو و/ یا رؤسای دولت آن ها برگزار می شود. گذشته از دبیرخانه، دفتر نهادهای مردم سالار و حقوق بشر، و مرکز جلوگیری از درگیری ها که پیش تر از آن ها یاد کردیم سازمان مورد بحث دارای دفتر کمیسر عالی در امور اقلیت های ملی (واقع در لاهه)، دفتر نماینده ی آزادی رسانه ها (واقع در وین) و دیوان سازش و داوری (واقع در ژنو) است. مجمع پارلمانی سازمان امنیت و همکاری اروپا به منزله ی نهاد جداگانه ای که از بیش از 300 نماینده تشکیل می شود در کپنهاگ قرار دارد.
سازمان امنیت و همکاری اروپا نقش بسیار گسترده ای دارد. آن چه در آغاز، کنفرانسی برای آرام ساختن تنش های سیاسی و نظامی در اروپای تقسیم شده دوران جنگ سرد بود به سازو کاری برای ایجاد جامعه ی امنیتی و گسترده ی اروپا تبدیل شده است. این سازمان کاملاً هم موفق نبوده است؛ ناتوانی این سازمان از جلوگیری یا مهار درگیری ها در یوگسلاوی سابق و دیگر مناطق اروپا نشان می دهد که به هم جوش دادن منطقه ای که تاریخی آکنده از درگیری های نظامی و سیاسی دارد همچنان دشوار است. وانگهی این سازمان برخلاف ناتو (ـــ سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) که آن هم با امنیت اروپا سرو کار دارد فاقد توانایی های نظامی مستقلی از آن خود است. در واقع سازمان امنیت و همکاری اروپا برای تضمین امنیت در اروپا همکاری نزدیکی با ناتو، اتحادیه اروپا، شورای اروپا و سازمان ملل متحد دارد. بدون در اختیار داشتن مشوق های مادی یا تهدید نیروی نظامی، این سازمان اساساً متکی به تقویت هنجارها و ایجاد جوّ پیروی ز آن ها از طریق گفت و گوی مستمر و اقدامات نظارتی سرزده است. قدرت این سازمان از به هم پیوند دادن موضوعات امنیتی سنتی و نو، و توانایی آن برای به وجود آوردن تدریجی هویتی جمعی مایه می گیرد که انتظاراتی را در مورد مناسبات مسالمت آمیز میان دولت های عضو آن پدید می آورد. سازمان یاد شده طی نزدیک به سه دهه و ایجاد قانونگانی برای مناسبات میان دولت های اروپایی و درون این کشورها کمک کرده است. بنابراین وجود ناکامی هایی که داشته باید درباره آن با توجه به کمک هایی که در بلندمدت کرده است و توان بالقوه ای که برای تقویت مناسبات مسالمت آمیز در اروپا دارد قضاوت کرد.
ـــ اتحادیه اروپا؛ امنیت دستجمعی؛ صلح پروری
-1997 Bothe,M.Ronzitti,N.and Rosas,A.The OSCE in the Maintenance of peace and Security,London:kluwer Law International.
-2003 Freire,M.R.Conflict and Security in the Former Soviet Union:The Role of the OSCE Aldershot: Ashgate.
-2004 Sabahi,F.and warner,D.(eds)The OSCE and the Multiple Challenges of Transition,Aldershot:Ashgate.
ماریانه هانسون
منبع مقاله: گریفیتس، مارتین؛ (1388)، دانشنامه روابط بین الملل و سیاست جهان، ترجمه ی علیرضا طیب، تهران: نشر نی، چاپ دوم1390.
سازمان امنیت و همکاری اروپا سازمان امنیتی بی مانندی است. گرچه این سازمان همه کشورهای اروپایی را در بر می گیرد، دولت های آمریکای شمالی هم در آن عضویت دارند. همچنین کانون توجه این سازمان به شکل بسیار آشکاری هر دو دسته وجوه نظامی و غیرنظامی امنیت را در بر می گیرد. مسلماً سازمان یاد شده اصلی ترین ابزاری است که اروپا برای هشدار به موقع در مورد درگیری ها، جلوگیری از ستیزها و بازسازی پس از درگیری ها در اختیار دارد. رویکرد این سازمان هم فراگیر و هم مبتنی بر همکاری است: فراگیر است زیرا وجوه گسترده ی امنیت از جمله امنیت انسانی، امنیت سیاسی-نظامی، و امنیت اقتصادی-زیست محیطی را در بر می گیرد، و مبتنی بر همکاری است زیرا همه دولت های عضو با موقعیتی برابر در آن مشارکت دارند و تقریباً در تمامی موارد، تصمیمات سیاسی الزام آور به اجماع گرفته می شود. سازمان امنیت و همکاری اروپا به مثابه ی سازمانی تکامل یابنده، سهم مهمی در ایجاد اروپایی باثبات، مردم سالار و صلح جو دارد.
ریشه ی تشکیل این سازمان به سند نهایی هلسینکی مصوب 1975 باز می گردد که سندی بود که در کنفرانس امنیت و همکاری اروپا تنظیم شده بود. خود روند کنفرانس امنیت و همکاری اروپا هم از دهه 1950 که اتحاد شوروی خواستار برگزاری کنفرانسی امنیتی با حضور همه کشورهای اروپایی شد به راه افتاد. دولت های اروپای غربی، ایالات متحده و کانادا با اعلام آشکار این که هرگز تقسیم اروپا توسط اتحاد شوروی را مورد شناسایی حقوقی قرار نخواهند داد در نهایت در 1972 آغاز گفت و گوها با اردوگاه شوروی را در هلسینکی پذیرفتند. این نشست که تا اوت 1975 به درازا کشید به تنظیم سند نهایی هلسینکی و به جراین افتادن روند کنفرانس امنیت و همکاری اروپا (یا روند هلسینکی) منجر شد.
نکته مهم این است که مقررات این سند نهایی برای امنیت اروپا در دوره پس از جنگ سرد موضوعیت بسیاری پیدا کرده است. این مقررات شامل توافق روی ابعاد نظامی و غیرنظامی امنیت از جمله اصول ده گانه ای است که روابط میان دولت های شرکت کننده را تنظیم می کند. اصول یادشده از جمله بر حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات، تعرض ناپذیر بودن مرزهای دولت ها (در عین تصریح به امکان تغییر یافتن مرزها از راه های مسالمت آمیز و با رضایت طرف های ذی مدخل که تقسیم اروپا توسط مسکو را مورد شناسایی رسمی قرار نمی داد) و احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی انسان تأکید مجدد می گذاشتند: موضوع اخیر توسط دولت های غربی پیگیری شد و نقشی محوری در کنفرانس و سپس سازمان امنیت و همکاری اروپا پیدا کرد. ابعاد نظامی امنیت شامل یک رشته تدابیر اعتمادزا و امنیت آفرین می شد که هدف از آن ها کاهش هراس از تهدیدهای نظامی پیش بینی ناپذیر بود گذشته از این ها سند نهایی هلسینکی چارچوبی برای همکاری های اقتصادی، علمی، فنی و زیست محیطی فراهم می ساخت و مسائل حقوق بشر و بشردوستانه را به طور مشخص و مشروح برمی شمرد. همچنین برای تضمین نظارت بر متابعت دولت ها از مقررات سند نهایی و استمرار روند هلسینکی، نوعی سازو کار پیگیری ایجاد می کرد.
با تکمیل سند نهایی، کنفرانس امنیت و همکاری اروپا به صورت مرجعی محوری برای روند مستمر دیپلماسی چند جانبه ای درآمد که دستور کار گسترده و چارچوبی عملیاتی برای گفت و گوی شرق و غرب فراهم می ساخت. نشست های بعدی با تلخی و تندی همراه بود ولی با قرار گرفتن میخائیل گورباچف در مقام رهبری اتحاد شوروی و پای بندی آشکار او به روند هلسینکی در اواخر دهه ی 1980 سازمان یاد شده توانست در مورد موضوعات مهمی چون حقوق بشر و مذاکره درباره ی کاهش نیروهای متعارف در اروپا به توافق برسد. نماد پایان یافتن جنگ سرد، منشور پاریس برای اروپایی نو بود که در 1990 به امضای تمامی دولت های عضو کنفرانس امنیت و همکاری اروپا رسید.
این سازمان به دلیل دامنه ی فراخ اعضایش منطقاً عرصه ای طبیعی برای برقراری مناسباتی تازه میان دولت های آن سوی اقیانوس آرام، اروپای غربی، اروپای شرقی، آسیای مرکزی و روسیه جدید بود. بسیاری از ویژگی آن تضمین امنیت اروپا در دوره پس از جنگ سرد-مانند تصریح هنجارهای حس اداره گری و حقوق بشر و پیشبرد آن ها همراه با رویّه های اعتمادزا، گفت و گو و بررسی منظم، و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات-از پیش در روند هلسینکی به خوبی پا گرفته بود. این سازمان از نخستین سازمان هایی بود که امنیت را به شکلی آشکارا با حقوق بشر مرتبط شناخته و روندهای پاسخ گویی و متابعت از هنجارهای بشر دوستانه را برقرار ساخته بود؛ رویّه هایی که در نهایت سایر نهادهای چند جانبه هم در پیش گرفتند. زمانی که اعضای کنفرانس امنیت و همکاری اروپا پس از جنگ سرد درصدد دگرگون ساختن مناسبات سیاسی و امنیت اروپا برآمدند این عناصر به کار آمد.
کنفرانس امنیت و همکاری اروپا در 1990 با تشکیل دبیرخانه ای در پراگ، یک دفتر نهادهای مردم سالار و حقوق بشر در ورشو، و مرکز جلوگیری از درگیری ها در وین شکلی نهادینه پیدا کرد. نشستی در 1992 در هلسینکی برای پیگیری برگزار شد توانایی های این سازمان در زمینه ی جلوگیری از درگیری ها و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات را بیش تر توسعه داد و یک کمیسر عالی در امور اقلیت های ملی تعیین کرد. این ها همگی در جوّی که در این زمان در یوگسلاوی پیدا می شد و آکنده از خصومت های قومی و جنگ داخلی بود ضروری شناخته می شد. در سراسر دهه 1990 نشست های مختلفی برگزار شد از جمله نشست 1994 بوداپست که طی آن توافق شد نام این نهاد از کنفرانس به سازمان همکای و امنیت اروپا تغییر یابد و نیز نشست 1999 استانبول که در جریان آن منشور تازه ای برای امنیت اروپا به تصویب رسید.
سازمان امنیت و همکاری اروپا فعالیت های عملی متعدد به هم مرتبطی دارد که هدف از آن ها تسهیل روندهای سیاسی مردم سالار، جلوگیری از درگیری ها یا برطرف ساختن آن ها، ترویج جامعه ی مدنی و تقویت حاکمیت قانون در دولت های عضو است. این فعالیت ها شامل ساز و کارهای هشدار به موقع (به ویژه در مورد درگیری های قومی)، حمایت از اقلیت ها از طریق کمک فنی به روندهای قانونی و جز آن، نظارت بر انتخابات و درستی آزمایی آنها، و گسیل نیروهای صلح بان می شود. این سازمان در جنوب شرقی اروپا، منطقه قفقاز، اروپای شرقی و آسیای مرکزی به عملیات میدانی دست زده است. در 2003 حدود نوزده مأموریت در جریان بود. از این گذشته، سازمان امنیت و همکاری اروپا همچنان ابزار اصلی کنترل تسلیحات متعارف در گسترش سازو کارهای اعتمادزا و امنیت آفرین در اروپاست که هدف تمامی آن ها تضمین مجدد راهبردی میان دولت های عضو است.
اصلی ترین نهاد تصمیم گیری سازمان، شورای دائمی آن است که در وین قرار دارد و از نمایندگان یکایک دولت های عضو تشکیل یافته است (سازمان در 2003 چهل و پنج دولت را در عضویت خود داشت). رئیس اجرایی (وزیر خارجه ی دولتی که در هر دوره ریاست شورای دائمی را در دست دارد) به کمک رؤسای قبلی و آینده و دبیر کل سازمان امنیت و همکاری اروپا که خود ریاست دبیرخانه ی سازمان (واقع در وین) را برعهده دارد مسئول تصمیم های اجرایی شناخته می شوند. شورای سالانه ی وزیران هم با شرکت وزرای خارجه دولت های عضو و/ یا رؤسای دولت آن ها برگزار می شود. گذشته از دبیرخانه، دفتر نهادهای مردم سالار و حقوق بشر، و مرکز جلوگیری از درگیری ها که پیش تر از آن ها یاد کردیم سازمان مورد بحث دارای دفتر کمیسر عالی در امور اقلیت های ملی (واقع در لاهه)، دفتر نماینده ی آزادی رسانه ها (واقع در وین) و دیوان سازش و داوری (واقع در ژنو) است. مجمع پارلمانی سازمان امنیت و همکاری اروپا به منزله ی نهاد جداگانه ای که از بیش از 300 نماینده تشکیل می شود در کپنهاگ قرار دارد.
سازمان امنیت و همکاری اروپا نقش بسیار گسترده ای دارد. آن چه در آغاز، کنفرانسی برای آرام ساختن تنش های سیاسی و نظامی در اروپای تقسیم شده دوران جنگ سرد بود به سازو کاری برای ایجاد جامعه ی امنیتی و گسترده ی اروپا تبدیل شده است. این سازمان کاملاً هم موفق نبوده است؛ ناتوانی این سازمان از جلوگیری یا مهار درگیری ها در یوگسلاوی سابق و دیگر مناطق اروپا نشان می دهد که به هم جوش دادن منطقه ای که تاریخی آکنده از درگیری های نظامی و سیاسی دارد همچنان دشوار است. وانگهی این سازمان برخلاف ناتو (ـــ سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) که آن هم با امنیت اروپا سرو کار دارد فاقد توانایی های نظامی مستقلی از آن خود است. در واقع سازمان امنیت و همکاری اروپا برای تضمین امنیت در اروپا همکاری نزدیکی با ناتو، اتحادیه اروپا، شورای اروپا و سازمان ملل متحد دارد. بدون در اختیار داشتن مشوق های مادی یا تهدید نیروی نظامی، این سازمان اساساً متکی به تقویت هنجارها و ایجاد جوّ پیروی ز آن ها از طریق گفت و گوی مستمر و اقدامات نظارتی سرزده است. قدرت این سازمان از به هم پیوند دادن موضوعات امنیتی سنتی و نو، و توانایی آن برای به وجود آوردن تدریجی هویتی جمعی مایه می گیرد که انتظاراتی را در مورد مناسبات مسالمت آمیز میان دولت های عضو آن پدید می آورد. سازمان یاد شده طی نزدیک به سه دهه و ایجاد قانونگانی برای مناسبات میان دولت های اروپایی و درون این کشورها کمک کرده است. بنابراین وجود ناکامی هایی که داشته باید درباره آن با توجه به کمک هایی که در بلندمدت کرده است و توان بالقوه ای که برای تقویت مناسبات مسالمت آمیز در اروپا دارد قضاوت کرد.
ـــ اتحادیه اروپا؛ امنیت دستجمعی؛ صلح پروری
خواندنی های پیشنهادی
-1998 Adler,E.Seeds of peaceful Change:the OSCE's Security Community Building Model,in E.Adler and M.Barnett (eds)Security Communities,Cambridge:Cambridge University Press,118-60.-1997 Bothe,M.Ronzitti,N.and Rosas,A.The OSCE in the Maintenance of peace and Security,London:kluwer Law International.
-2003 Freire,M.R.Conflict and Security in the Former Soviet Union:The Role of the OSCE Aldershot: Ashgate.
-2004 Sabahi,F.and warner,D.(eds)The OSCE and the Multiple Challenges of Transition,Aldershot:Ashgate.
ماریانه هانسون
منبع مقاله: گریفیتس، مارتین؛ (1388)، دانشنامه روابط بین الملل و سیاست جهان، ترجمه ی علیرضا طیب، تهران: نشر نی، چاپ دوم1390.
/م
