نويسنده: عبدالعزيز سالم
مترجم: باقرصدري نيا

(1300-630ق م)

حکومت معينيان قديم ترين حکومتي است که در يمن روي کار آمده است. اين حکومت تقريباً از سال 1300 تا 630 ق م، دوام يافته است. در منابع عربي از اين دولت سخن نرفته است، آنچه ضمن اين منابع به طور خاص درباره ي دو شهر معين و براقش آمده است از اين حد تجاوز نمي کند که آن دو، محلي در جوف، ميان نجران و حضر موت، يا دو قصري از جمله قصرهاي باستاني يمن بودند.(1) اما در منابع يوناني و رومي نام معينيان ذکر شده است. استرابون، تئودوروس سيسيلي، و بلنيوس آنها را مينائي (2) ناميده اند. استرابون يادآور شده است که پايتخت آنان شهر قرناو(3) بود. پيش از کشف آثار شهر معين در يمن در سال 1874 ميلادي برخي از دانشمندان بر اين عقيده بودند که کلمه مينائي به کوه مني در نزديکي مکه اطلاق مي شود.(4) اين در حالي بود که برخي ديگر معتقد بودند که مقصود از کلمه ي ماعون يا معون (5) که در تورات آمده است، «معان» واقع در جنوب شرقي پترا (6) در سرزمين ادوميان است.
پيش از کشف آثار شهر معين (پايتخت معينيان )(7) توسط ژوزف آلوي، تمدن معينيان براي دانشمندان ناشناخته بود. آلوي گزارش اکتشافات خود را به ضميمه ي تصاوير زيادي که از آثار معين برداشته بود و مهمترين آنها تصوير هدايا و قربانيهاي اهدايي بود.(8) در سال 1874 ميلادي در مجله ي آسيايي منتشر ساخت. با بذل همت و تلاش گلازر و گوسن، بر اطلاعات ما درباره ي اين نقوش افزوده شد. سپس مولر به بررسي علمي اين نقوش پرداخت و از اين طريق امکان آشنايي و شناخت بيشتر در مورد اين حکومت و پادشاهانش فراهم گرديد. مولر تعداد پادشاهان اين سلسله را که نام آنان را در اين نقوش و کتيبه ها خوانده است بيست و شش تن دانسته که به پنج خاندان تقسيم مي شدند، حال آنکه هومل اسامي پادشاهان معين را به سه گروه و طبقه منحصر کرده است. اما فلبي از بيست و دو پادشاه معيني نام برده و آنها را در پنج خاندان طبقه بندي کرده است. از طريق اين نقوش همچنين توانستيم القابي را که معينيان درباره ي پادشاهان خود به کار مي بردند بشناسيم، اين القاب عبارت بودند از: «يطوع» به معني «مخلص» ، «صدوق» به معني «عادل»، و لقب «ريام » به معني «درخشنده و روشنايي بخش». اين پادشاهان همچنين به لقب «مزود» يعني «مقدس»(9)، و «کبر» يعني «بزرگ و کبير» ملقب بودند.
حکومت معينيان در جوف، يعني در منطقه ي همواري که ميان نجران و حضر موت واقع شده است، تشکيل گرديد. برخلاف عقيده ي برخي از پژوهشگران (10) معينيان از گروه هاي مهاجر شمال نبودند، بلکه آنان از اهالي سرزمينهاي جنوبي بودند. معينيان به تجارت و بازرگاني مي پرداختند و به راههاي تجارتي ميان شمال و جنوب تسلط داشتند. بر اساس کتيبه هاي معيني که کاوشها و اکتشافات باستان شناسي در منطقه ي معان و «العلا» (= ديدن) از آنها پرده برداشته است نفوذ سياسي معينيان تنها بر جنوب محدود نمي گرديد؛ بلکه به شمال حجاز نيز گسترش مي يافت و «معان » و «ديدن » (= العلاي جديد ) هم در دايره ي حکومت و نفوذ آنان قرار مي گرفت. با توجه به اين، مي توان چنين نتيجه گرفت که اين منطقه ي شمالي تابع حکومت معين در جنوب (11) بوده است. موسل در اين باره مي گويد:« در خلال هزاره ي اول قبل از ميلاد، بخش عمده ي تجارت جهاني در سرزمينهاي عرب، در دست سبائيان و معينيان بود که بر قسمت جنوب غربي جزيرة العرب تسلط داشتند. سبائيان و معينيان از يک نژاد بودند، آنها نه فقط در پي کسب سيادت در سرزمين خود بودند، بلکه مي خواستند نفوذ خود را به همه ي آباديهايي بگسترانند که در مسير راه تجاري واقع شده بود. از اين رو، در همه ي آباديهايي که بر سر راه تجاري قرار داشت کوچ نشيناني از اعراب جنوب را مستقر ساخته بودند و به همراه اينان گروهي از مردم جنوب نيز در اين آباديها اقامت گزيده بودند. کار اصلي اينان، اِشراف بر پادشاهان و رؤساي آن منطقه و مراقبت از آنان بود تا به علت اختلافات تاريخي، اقدامي نکنند که با مصالح حکمران سبائي يا معيني آنان، که در رأس کشور جنوبي سبائي با معيني قرار داشت، مغايرت داشته باشد.»(12)
معروف است که راه تجاري که از طريق خشکي ميان يمن، شام، و مصر ارتباط ايجاد مي کرد از غرب تيماء مي گذشت؛ و اين راه بزرگ ارتباطي، گاهي تحت سيطره ي معينيان و گاه در دست سبائيان معاصر آنها بود. در همه ي آباديهايي که اين راه در شمال غربي سرزمينهاي عرب از آنها عبور مي کرد، مانند آبادي مدين، و آبادي ديدان ( که در کتاب مقدس به نام «ددن» يا «ديدن » آمده است و در نزديکي آبادي «العلا»قرار دارد) و مانند آبادي معون يعني «معان جديد»، گروهي از حکام معين يا سبأ اقامت داشتند و پشتيبانان نظامي و کوچ نشينان جنوبي از آنها در حفاظت از مراکز تجاري حمايت و پشتيباني مي کردند. همچنين به همراه آنان کوچ نشيناني از کوشيان افريقا، که به سبب مجاورت و همسايگي روابط تجاري مستمري با معينيان و سبائيان داشتند، اقامت مي کردند.(13)
گسترش نفوذ معينيان در شمال، به تماس و ارتباط آنان با آشور، فنيقيه، و مصر انجاميد. فرمانروايان آشور در سوريه به علت دوري از راه تجاري اصلي با معينياني که در اين آباديها اقامت داشتند شريک مي شدند و اين ارتباط و شرکت با آنان نه به عنوان نمايندگان پادشاه معيني بلکه به عنوان پادشاهان سرزمين هاي جنوبي صورت مي گرفت. اين توضيح مي تواند اشاراتي را که در اسناد سرياني و عبري درباره ي سبائيان و معينيان آمده است تفسير کند. در اين اسناد به اين نکته اشاره شده است که سرزمين آنان در جنوب شرقي بحر الميت (14) واقع شده است. همچنانکه معونيان از پادشاهان اعراب جنوبي اطاعت مي کردند ساکنان «ادوم» نيز که در سعير(15) اقامت داشتند به سيادت پادشاهان جنوب سرزمينهاي عرب معترف بودند.
اشتغال معينيان به امر تجارت، ايجاب مي کرد که نسبت به نحوه ي تنظيم محاسبات و دفاتر بازرگاني آگاهي لازم را به دست آورند. از اين رو، معينيان به علت سهولت استعمال الفباي فنيقي به اقتباس از آن پرداخته و به نوشتن زبان خود با آن الفبا برخاستند. در جيزه ي مصر، و جزيره ي ديلوس يونان، کتيبه هاي معيني متعلق به قرن دوم پيش از ميلاد (16) کشف شده است. در اين نوشته ها اشارتي وجود دارد که از ارتباط و پيوند موجود ميان مصر و يونان از يک سو، و دولت معيني يمن از ديگر سو پرده بر مي دارد؛ و نشان مي دهد که معينيان پس از سقوط حکومت خود نيز تا مدتها ساختار اجتماعي و شيوه هاي تجاري خود را همچنان حفظ کرده بودند.(17) علاوه بر اين کتيبه ها، آثار و نقش ديگر معيني در أور و ورکاء عراق به دست آمده است.
اليفع وقه يکي از پادشاهان معيني است که نام او در «خربة السوداء» (= شهر «نشان» در نوشته هاي معيني ) کشف گرديد. همچنين در نقشي که در براقش يا «يثيل» معيني کشف شد، نام او به دست آمد. در اين کتيبه ها نام پسر او، وقه ايل صدق، نيز که پس از پدر به حکومت يمن رسيد به همراه نام اليفع ذکر شده است. در نقشي که در «ديدن»(= العلا)(18) کشف گرديد اسم اليفع وقه به همراه نام پسر ديگرش، که ابوکرب يثع خوانده مي شد، به دست آمد. اب يدع يثع يکي ديگر از پادشاهان يمن است که نام وي در ويرانه هاي شهر معين کشف شد. نقشي که نام وي بر آن نوشته شده بود در جريان اقدام گروهي از اشراف قرناو معين جهت ترميم خندقها و تعمير باروهاي شهر به نگارش در آمده بود. از جمله ي پادشاهان ديگر اين سلسله، وقه ايل ريام و يثع ايل صديق است؛ يعني همان کسي که قلعه يشبوم را بنا نهاد. از پادشاهان متأخر معين مي توان از يثع ال ريم و پسرش تبع کرب نام برد. کتيبه اي که نام آن دو در آن آمده است، متضمن عبارتي است که به اوضاع وخيم سياسي که معين در اين دوره ي فترت بدان گرفتار آمده بود اشاره دارد. از آنجا که اين عبارت متضمن اقرار معينيان نسبت به الاهه ي سبائيان و حاکميت پادشاهان و مردم سبأ بر ايشان است، از خضوع و تسليم معين در برابر نفوذ سياسي سبأ پرده بر مي گيرد.(19)
از کتيبه هاي معيني که در «ديدن »(= العلا) واقع در جوف يمن کشف شده است چنين استنباط مي شود که حکومت يمن پادشاهي بوده است. همچنين از اين کتيبه ها بر مي آيد که دو تن از فرزندان يا برادران پادشاه مي توانستند همزمان به لقب «پادشاه» ملقّب شوند. شهرهاي معيني داراي مجالسي بود که به «مسود» معروف بودند و به شيوه ي «دارالندوه» مکه در عصر جاهلي عهده دار اداره ي امور شهر در صلح و جنگ بودند.(20) از اين کتيبه هاي معيني همچنين استنباط مي کنيم که در آن دوره مالياتها به سه نوع تقسيم مي شد: نوعي از ماليات براي خزانه ي پادشاه جمع آوري مي گرديد؛ نوع ديگر از ماليات به معابد پرداخت مي شد؛ و نوع سوم به بزرگان و حکام اختصاص داشت. ماليات معبدها خود بر دو گونه بود: به يک نوع از آن «اکرب» گفته مي شد که اين ماليات جهت تقرّب به خدايان از سوي قبايل پرداخت مي گرديد؛ نوع دوم از ماليات معبدها که اجباري بود و افراد موظف به پرداخت آن بودند (عشر» ناميده مي شد.(21)

پي نوشت ها :

1-همداني، صفة جزيرة العرب، ص 203؛ همداني، الأکليل، ج8، ص 105؛ ياقوت، معجم البلدان، ج5، «ماده ي معين»، ص 160.
2-Minaei
3-Karna
4-جرجي زيدان، العرب قبل الاسلام، ص30.
5-Maon
6-جوادعلي، تاريخ العرب قبل الاسلام، ج1، ص 381؛ فيليپ حِتّي، تاريخ العرب، ص 63؛ الويس موسل، شمال الحجاز، ص 2.
7-جرجي زيدان، منبع پيشين، ص 30 و 130؛ ديتلف نيلسن، فصل «بلاد العرب الجنوبية»، از کتاب التاريخ العربي القديم، ص 12-17.
8-I.Guidi,L'arabie antéislamique,Paris,1921,p.66
9-فريتس هومل، «التاريخ العام البلاد العرب الجنوبيه» از کتاب التاريخ العربي القديم، ص 64 و 75، تعليق دکتور فؤاد حسنين به عنوان «استکمال»، ص 267-274.
10-Guidi,I'Arabie antéislamique,p.64 ؛ حسن ابراهيم حسن، تاريخ الاسلام السياسي، ج1، ص 23. دکتر حسن ابراهيم معتقد است که معينيان از سرزمين اصلي خود مهاجرت کردند و در جست و جو محل آبادي جهت اقامت خود برآمدند. از بررسي اوضاع سياسي و اجتماعي، و از نامهاي مردان و خدايان آنها چنين بر مي آيد که اصل آنان به عمالقه ي عراق مي رسد. وقتي آنان در جنوب جزيره سکونت گزيدند، قصرها و کاخهايي بنا نهادند که به عنوان مثال مي توان آثاري را در بابل مورد بازديد قرارگرفته است نام برد. ما با اين نظر دکتر حسن ابراهيم حسن موافق نيستيم.
11-الويس موسل، منبع پيشين، ص 201؛ جوادعلي، منبع پيشين، ج1، ص 398.
12-موسل، منبع پيشين، ص 1-2.
13-موسل، منبع پيشين، ص 87-88.
14-در منطقه ي جنوبي بحر الميت واقع شده است.
15-جوادعلي، منبع پيشين، ج1، ص 385 و 397 ؛ تاريخ کتيبه ها و نقوش معين در مصر به سال 159 ق م، يعني بيست و دومين سال حکومت فيلوماتر بطلميوس ششم، باز مي گردد.
16-صالح احمد العلي، محاضرات في تاريخ العرب، ج1، ص 17-18.
17-Philby,The back ground of Islam,p.42
18-جوادعلي، منبع پيشين، ج1، ص 387.
19-منبع پيشين، ص 392.
20-منبع پيشين، ص 405.
21-منبع پيشين، ص 406.