نويسنده: محمد سلمان

زير عنوان: نگرش ابن رشد به امر سياسي
ابن رشد سياست را به تدبير مدينه (1) تعريف کرده است. درنگرش وي سياست ناظر به بررسي عقلايي راه هاي رسيدن به هدف با توجه به مقدورات مي باشد، اموري که انسان به عنوان فاعل تصميمش را از روي اراده (2)، آگاهي و اطلاع اتخاذ مي کند اهداف سياسي اموري اند که درحوزه ي عقلانيت سياسي بشري تعيين مي شوند و ابن رشد عقلانيت سياسي بشر را مقوله اي مي داند که متأثر از تعاليم انبياست و در آموزه هاي ديني، اين مفاهيمي بسيار به کار رفته است. (3)
به نظر ابن رشد ريشه و سرآغاز علم سياست، علم النفس است. (4) که با چگونگي رسيدن انسان به هدفي که در زندگي دارد - زندگي در شهر و چگونگي شکل دهي بسامان سياسي بر اساس توازن، توافق و تعاون. (5) در دو سطح ضروري و برتر شکل مي گيرد.

روش شکل گيري سياست

ابن رشد در تحليل چگونگي شکل گيري سياست، علاوه بر روش برهاني و تحليل منطقي از روش استقرايي و ملاحظه ي تجربه بشري بهره گرفته است. وي علم به سياست را، علم به اسباب سازنده ي آن، يعني علل اربعه مي داند که عبارت اند از: (6)
الف) علت مادي؛ شهر، کشور و اجتماع و رابطه ي اعضا با هم؛
ب) علت صوري؛ شکل و نوع حکومت که گروهي است يا فردي، از اغنياست يا فقرا و...؛
ج) علت فاعلي؛ طريقه ي دسترسي افراد به شکلي از سازماندهي سياسي که آيا با غلبه است يا انقلاب و...؛
د) علت غايي؛ اهداف کلي از تأسيس نظام سياسي، دسترسي به اعتبار و آبرو، مال و ثروت، لذت و رفاه، عدالت و فضيلت (7)، اصلاح و ...است و اين که چگونه انسان مي تواند به کمال خود برسد.
بنابراين تأمل خردورزانه در امور و مسائل سياسي ساکنان سياست است (8) که عالي ترين مؤلفه آن عدالت است، راهي براي رسيدن افراد به آنچه کمال خويش پنداشته اند يا شناخت واقعيات محيط سياسي يا چگونگي دستيابي به اهدافي که در حوزه عقل سياسي تعيين شده مي باشد که با تکيه بر تصميم و اراده معطوف به غايت صورت مي پذيرد. (9) براين اساس، زماني که پنج شرط جمع شود، سياست به معناي واقعي اش رخ خواهد داد: ابتدا حکمت و عقل کامل، سپس قدرت اقناع، قدرت نيکو تصور نمودن امور سياسي و در آخر، قدرت بدني بر پيکار است که اگر سياست اين گونه شد، سياست مشروع مي باشد. (10) اين زماني به دست مي آيد که اعضاي شهر و کشور اهداف جمعي مورد توافق را پي بگيرند. (11)

بررسي تعامل دين و سياست

دين، يکي از ضروري ترين احتياج هاي بشر است که در زندگي بشر نقش اساسي دارد. همچنين سياست نيز يکي از اضلاع حيات جمعي انسان مي باشد. اين دو در وجوهي امکان تعامل با هم را دارند:
از حيث منشأ دين کلام باري تعالي است و از طريق وحي و با فرستادن پيامبران براي تبيين آن تحقق يافته است.
ابن رشد در بحث از نبوّت با تکيه بر آنچه به عنوان « واقعه ي تاريخي » مي گويد در يک مقطع زماني رخ داده و به صورت متواتر به ما رسيده، (12) دين يک بستر تاريخي دارد و در زمان ها و مکان هاي مختلف جاري است؛ از همين رو، امر قدسي صادره از باري تعالي است، (13) رحمت بر تمامي اصناف، طوايف و آدميان روي کره زمين مي باشد. (14) و زمينه ي اتصال عالم خاک به افلاک و آسمان هاست و به همين علت، نزد افراد، تقدس آور و تقدس آفرين است و آنان را به شناخت حقيقت و عمل به آن بر مي انگيزاند.
وي منشأ سياست را عقل بشري و برگرفته از علم اخلاق مي داند (15) و آن را تابع قواعد و قوانين جاري در عرف عقلا و ريه هاي عقلاني مي شمارد و امور و پديده هاي مورد بررسي در سياست را اموري انباشتي مي داند، يعني انباشته از تجربه هاي تاريخي و قواعد جاري در ساماندهي به امور مدني مي باشد و در اين سطح تعاملي رخ نمي دهد.
از حيث غايت و قلمرو از حيث غايت و قلمرو: غايت و قلمرو دين در علم و عمل در رسيدن به حقيقت خلاصه مي شود. عمل به حقيقت در اجراي افعال سعادت آفرين و پرهيز از اعمال رذالت آور(16) و علمِ به عمل به حقيقت تجلي يافته است. علمي را که با ظاهر رفتار فردي و جمعي سروکار دارد علم فقه مي نامد (17) و علمي را که به بررسي فعل و انفعالات دروني افراد مي پردازد علم اخلاق مي شمارد. (18) قلمرو سياست را تدبير و انديشيدن به آنچه مربوط به زيست مادي (19) و حيات انسان است، مي داند که غايت آن تأسيس مدينه فاضله مي باشد. (20) بررسي راه هاي استقرار و شکوفايي فضايل و کمالات انسان را که با سياست فاضله تحقق مي يابد، از جمله وظايف سياست مي داند که در آن، عنصر آگاهي به غايت انسان(21) نقش اساسي دارد. از طرف ديگر خردورزي در امور نظري همراه با ثبات رأي و در امور عملي با ثبات قدم را به غايت سياست رهنمون مي داند. در مدينه ي فاضله، سروري عقل (22) بر ديگر قوا پذيرفته شده و عدالت به مثابه اعتدال، صفت عمومي ساکنان آن است؛ به طور کلي مي توان گفت که تعامل سياست با ديانت، نه در خاستگاه، بلکه فقط در غايت و قلمرو مي باشد. در اين جا سرفصل هاي مباحث مرور مي شود:

1. قلمرو غايت مشترک:

تأمين شرايط زيستي و ارائه الگويي از کمال و سعادت مادي و معنوي؛

2. قلمرو اختصاصي سياست:

تأمين شرايط امکان تحقق کمال، چه فردي و چه جمعي از راه عقل سياسي؛

3. قلمرو اختصاصي دين:

تأمين سعادت اخروي بشر از راه نقلي که سازگار با عقل است.
در نهايت، ابن رشد از سياست ديني مي گويد و زماني که آن را تحقق يافته مي داند که دين به ترغيب مخاطبان خود به سوي کمال سياسي و تلاش فعالانه و پر ثمر آنان پرهيز از تفرقه و تشتّت و سلب امنيّت از ديگران بپردازد، همچنين دين نقش مهمي در تلطيف فضاي سياسي با تکيه بر عقلانيت، عدالت سياسي و تقواي سياسي دارد، ولي ابن رشد هشدار مي دهد دين را دستمايه ي تحکيم قدرت سياسي خود قرار ندهند و آن را خرج تثبيت نظام سياسي و تکفير ديگران ننمايند. او اين رفتار را ضايع کننده دين و گمراه کننده فرد مي داند، همانند کاري که غزالي در مقاصد الفلاسفه و تهافت الفلاسفه کرد. و آن را باعث سلب آزادي علم متفکران در عرصه مسائل نظري مي داند؛ او اين گونه بهره گيري از دين را منافي با هدف از فرستادن دين مي شمارد.

پي‌نوشت‌ها:

1. همو، الضروري في السياسه، ص 46.
2. همان، ص 72.
3. همو، تلخيص السياسه، ص 66.
4. همو، الضروري في السياسه، ص 74.
5. همان.
6. همان: « إنّ الأشياء التي تختلف بالکلم وهي من نوع واحد » ص 146، 48 و عابد الجابري، المثقّفون في الحضارة العربيه، ص 136.
7. همو، الضروري في السياسة، ص 147.
8. همان، ص 119.
9. همان، ص 145.
10. همان، ص 176 و 177.
11. همو، تخليص السياسه، ص 69.
12. همو، الکشف عن مناهج الأدلّة في عقائد الملّه، ص 179 و 181.
13. همو، تهافت التهافت، ص 462.
14. همان، ص 256.
15. همو، الضروري في السياسه، ص 243.
16. همان، ص 76.
17. همو، فصل المقال، ص 115.
18. همو، الضروري في السياسه، ص 243.
19. همان، ص 242.
20. همو، تلخيص السياسه، ص 142.
21. همان، ص 147.
22. همان، ص 71.