معرفي کتاب «البيان» اثر آيت الله العظمي خويي ( ره )

فرهنگ ما

مسئله تخصص در علوم و فنون و مراجعه به متخصص مسئله اي است غيرقابل انکار و ترديد، امري است وجداني و فطري که در تمام مسائل و موضوعات، سريان و جريان دارد و بايد هر فني را از متخصص آن فن فرا گرفت و در هر علمي به استاد همان علم مراجعه نمود.
قرآن مجيد براي تأمين همان نياز فطري و درخواست دروني بشر، خاندان وحي و رسالت و اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)، را متخصص و استاد علوم قرآن معرفي نموده است.(1)
رسول اکرم(صلي الله عليه و آله و سلم) نيز آنان را قرين و پشتوانه تزلزل ناپذير قرآن شناسانده است و مسلمان را در فرا گرفتن تفسير، علوم و احکام قرآن و عقايد اسلامي به آنان ارجاع داده، اهل بيت و قرآن را دو يار هميشگي و غيرقابل انفکاک معرفي کرده است.(2)
خاندان پيامبر نيز هميشه از قرآن پشتيباني کرده و با محدوديت هاي فراوان و با محروميت از آزادي که بر آنان حکومت داشت در علوم مختلف، مخصوصاً در تفسير قرآن مجيد شاگردان برجسته و بلندپايه اي تربيت نموده و به جامعه ي اسلامي تحويل داده اند و از هر فرصت مناسب براي ايفاي وظيفه و مسئوليت بزرگ خويش استفاده نموده اند.
در محيط و شرايطي که نقل حديث ممنوع اعلام گرديده بود و حديث هاي موجود سوزانده مي شد.(3) در محيطي که از طرف حکومت وقت به استانداران و فرمانداران دستور اکيد صادر شده بود که در محل مأموريت خويش از نقل حديث خودداري کنند و تنها به خواندن الفاظ قرآن قناعت ورزند.(4) در شرايطي که از طرف خلفا عده اي به جرم نقل حديث زنداني گرديده و عده ي ديگر به محيط هاي دور از اجتماع تبعيد مي گرديدند.(5)
آري در چنين محيط ها و شرايطي است که خاندان عصمت به جمع آوري و نوشتن احاديث و نقل آن ها مي پردازند و به فرزندان و يارانشان دستور مي دهند که احاديث را ضبط و يادداشت کنند و به عنوان بزرگ ترين ارمغان به مسلمانان آينده تحويل دهند.
در شرايطي که ديگران معارف قرآن را از بيگانگان فرا مي گرفتند و در تفسير آيات توحيد و معاد و تاريخ پيامبران به دهان ديگران چشم دوخته، خرافات و اسرائيليات را با نام تفسير قرآن دهن به دهن نقل مي نمودند و از جعليات و بافته هاي جاعلان حديث با اشتياق استفاده مي کردند، پيشوايان ما درس توحيد و عقايد اصيل اسلامي و تفسير درست و صحيح ياد مي دادند و معارف اسلامي را گاهي به صورت تفسير آيات و گاهي در قالب خطبه و دعا به پيروانشان مي آموختند و بديع گونه يک بناي صحيح و تزلزل ناپذيري در عقايد، فقه و تفسير پي ريزي نموده و در اختيار شيعه قرار دادند. شيعه و پيروان خاندان عصمت نيز از افکار آنان پيروي نموده، در تمام موارد با راهنمايي هاي آنان پيش رفته است و عقايد و افکار خويش را از اين مصادر و مآخذ اصيل و صحيح فراگرفته و براي آيندگان نقل نموده اند.
اين حقيقت مسلم که از مدارک و متون اصلي استفاده مي گردد؛(6) نشان دهنده ي اين است که شيعه از نظر فرهنگ، عقايد، تفسير و حديث بسيار غني و مستحکم بوده و از گنجينه ها و ذخاير سرشار علمي برخوردار است و هر چه در اين زمينه دارد به خاندان وحي و رسالت اتصال و ارتباط داشته، از وحي و منبع غيبي سرچشمه مي گيرد و اين ارتباط و اتصال و حلقات نقل احاديث در هيچ دوراني قطع نگرديده است، از دوران وحي شروع شده تا به امروز کشش و ادامه پيدا نموده است و نه تنها در دوران شخصيت هاي بارز علمي فراواني به يادگار گذاشته اند بلکه مؤسس و بنيان گذار اکثر علوم اسلامي، علما و دانشمندان شيعه بوده اند.(7)
خوشبختانه، امروزه نيز شخصيت هاي بارز و برجسته اي که آثار علمي و فکري آنان مورد غبطه ديگران مي باشد؛ فراوان وجود دارد و افرادي را از رجال علمي شيعه مي شناسيم که آثار و کتاب هاي آنان بلافاصله پس از انتشار، به زبان هاي متعدد ترجمه و منتشر گرديده است.

وظيفه ما

ما نبايد با داشتن چنين فرهنگ پرمايه و غني و با داشتن چنين منابع اطمينان بخش و اصيل حديث و تفسير که از طريق خاندان وحي و رجال معروف که بدون هيچ گونه فاصله زماني و فترت، سند آن ها به پيامبر اکرم(صلي الله عليه و آله و سلم) و سرچشمه وحي منتهي مي گردد چشم به ميراث فکري ديگران بدوزيم و دست نياز به فرهنگ بيگانگان بگشاييم و با چشم عظمت و بزرگي به آنان بنگريم و با ولع شديد به ترجمه آثار آنان بپردازيم و آب و تاب آن ها را منتشر سازيم و يا در نوشته ها و تأليفاتمان مدارک آنان را يگانه تکيه گاه خويش قرار دهيم ولي از فرهنگ عالي و پرمايه خويش کاملاً غفلت نموده، آن را ناديده انگاريم. به مدارک و منابع خويش بي اعتنا باشيم و در اثر احساس حقارت، سرمايه هاي علمي خويش را به دست فراموشي بسپاريم.
اشتباه نشود! منظور اين نيست که ما نبايد براي افکار ديگران ارزش قائل نشويم و از آنان به طور کلي جدا و بي اطلاع بمانيم بلکه منظور اين است که به سرمايه ها و منابع غني و اساسي خويش نيز نظري بيفکنيم و خود را در افکار ديگران محو و نابود نسازيم. قبل از شناختن و شناساندن خويش بلندگوي افکار ديگران نباشيم.
ما بايد با داشتن فرهنگ عالي، تاريخ و حديث اطمينان بخش، کتاب هاي وزين و سودمند، مصادر و منابع فکري فراوان، علما و دانشمندان برجسته، اين چنين ثروت معنوي را حفظ کنيم و آن چه را که گذشتگان با زحمت هاي طاقت فرسا به اين جا رسانده و اين امانت سنگين را به دست ما سپرده اند گسترش دهيم. دانشمندان خويش را بهتر بشناسيم و افکار و نظريات آنان را انتشار دهيم.

يک هدف عالي و اساسي

به همين منظور و براي گسيل دادن افکار به فرهنگ اصيل و استوار شيعه و مبارزه با احساس حقارت و روح گرايش به ديگران، برنامه اي پي ريزي گرديده است که کتاب هاي وزين و سودمند علمي و مأخذ و مصادر اصيل شيعه که با قلم توانا و محققانه دانشمندان شيعه نگارش يافته است؛ يکي پس از ديگري به سبک ساده و روان ترجمه گرديده، در دسترس عموم مسلمانان فارسي زبان قرار بگيرد تا آنان نيز با آشنايي بيش تر با فرهنگ پرمايه و علما و دانشمندان خود بهره مند گردند.
کتاب البيان که به قلم تواناي بزرگ مرجع شيعه آيت الله العظمي «خويي»(ره) نگارش يافته است؛ نخستين کتاب از اين سلسله انتشارات مي باشد که به عنوان اولين قدم در اين مسير با سبک خاصي به فارسي ترجمه گرديده در اختيار مسلمانان فارسي زبان قرار مي گيرد.
زيرا اين کتاب مسائل مهمي را درباره ي قرآن در بر دارد که هر فرد مسلمان و پيرو قرآن بايد با اين گونه مسائل کاملاً آشنا باشند بلکه بسيار به جا است که مطالب اين کتاب به صورت تلخيص و کلاسه شده درآمده، در کلاس هاي مذهبي براي فرزندان قرآن و جوانان مسلمان به عنوان درس، تعليم و تدريس گردد.

اما عظمت کتاب

ارزش و عظمت اين کتاب مخصوصاً در اين است که به قرآن بزرگ اختصاص و وابستگي دارد، مباحث مهم و حساسي را درباره آن کتاب آسماني مورد بحث و بررسي قرار مي دهد.
اين کتاب، عظمت و اعجاز قرآن را از ابعاد مختلف بخصوص از جنبه هاي علمي و معارف آن، به دقت تجزيه و تحليل مي نمايد و به وضوح نشان مي دهد که قرآن کتابي است زنده و سازنده. معجزه اي است جاوداني و هميشگي که افراد بشر را تا ابد به راه راست تر و استوارتري هدايت و رهبري مي نمايد و در اين رهبري نيز بر اساس و پايه ي عقل و فطرت انساني پيش مي رود و کاروان بشري را به سوي کمالات نهايي حرکت مي دهد و پيش مي برد و به اوج تمدن و انسانيت رهنمون مي شود.
در اين جاست که قرآن از ديگر معجزات پيامبر و از معجزات تمام پيامبران ديگر ممتاز و برتر مي نمايد و عظمت آن بيش تر روشن و نمايان مي گردد.
باز اين کتاب، با بررسي مسئله نسخ قسمت معظمي از آيات قرآن را از قيد نسخ واهي و دايره زمان آزاد نموده، روح جاودانگي به آن ها مي بخشد و بدين گونه ثروت کلان و سرمايه هاي بزرگي از قوانين اسلام را که طرفداران نسخ، آن را تعطيل کرده اند؛ زنده ساخته و در مسير احکام و تشريع به جريانش مي اندازد که ما بايد از اين سرمايه هاي سرشار الهي و فيوضات رباني حداکثر استفاده را ببريم و از چشمه هاي صاف و زلال آن سيراب شويم.
اين کتاب يک روش اصيل و نويي را در تفسير قرآن ارائه مي کند که با در پيش گرفتن آن روش از هرگونه تفسيرهاي دلبخواهي و تطبيقي و تأويلات خلاف ظاهر و استناد به آرا و نظرات شخصي جلوگيري مي شود. اين همان روش«تفسير قرآن با قرآن» است.
از همه مهم تر اين که کتاب البيان، از يک طرف با مخالفين و دشمنان اسلام و قرآن مبارزه مي کند و افتراهايي را که به قرآن بسته اند از دامن پاک آن مي زدايد و از طرف ديگر پاره اي از مباحث قرآني که در ميان مسلمانان مورد اختلاف مي باشد با دقت علمي بررسي مي کند و حقيقت را به آنان نشان داده، پايه و اساس اختلافات داخلي را- که از اين گونه مسائل مورد اختلاف سرچشمه مي گيرد- در هم مي ريزد و بدين وسيله مسلمانان را از نظر فکر و عقيده به هم نزديک و نزديک تر مي سازد و در ميان اتباع و پيروان قرآن، وحدت و يگانگي بر پايه علم و عقيده که روح اسلام و هدف اساسي قرآن همان است، به وجود مي آورد.
آري، چون گروهي قرآن را وسيله اختلافات و ميدان منازعات و کشمکش هاي خويش قرار داده اند؛ اين کتاب مي خواهد با تحليل اين گونه مسائل اختلافي و نماياندن چهره هاي اصيل و واقعي حقايق- که بهترين راه ايجاد اتحاد و هماهنگي است- به قسمتي از اختلافات مسلمانان در مسائل قرآني و مباني مذهبي پايان دهد و مسلمانان را به وحدت فکري و عملي و همکاري و همگامي دعوت و رهبري نمايد و در همه اين مسير هم با دليل و برهان پيش مي رود.
اين است هدف اساسي کتاب البيان که شيخ باقوري دانشمند معروف مصري بدان توجه نموده، طي نامه اي براي مؤلف چنين مي نگارد:
آرزومندم که خداي منان وجود شما را براي مسلمانان وسيله ي خير و بهره برداري بيش تر قرار دهد و در رفع اختلافات مسلمانان و در روشن ساختن مسير اتحاد آنان توفيق کامل براي شما عنايت فرمايد تا هر چه زودتر در زير سايه ي اتحاد و برادري گرد هم آيند و رسالت جهاني خود را در رهبري انسان ها با هماهنگي و همگامي از سربگيرند و به آن وعده ي مسرت بخش قرآني، جامه عمل بپوشانند که مي فرمايد: تو را براي جهانيان وسيله ي رحمت و سعادت فرستاديم.(8)
در تمام فصول و مباحث کتاب اين هدف و حقيقت نمايان است مخصوصا در بخش «عدم تحريف قرآن» زيرا در اين بخش آمده است که پيشوايان ما همين قرآن را که در ميان مسلمانان معمول و متداول است؛ امضا و تأييد نموده، در اصول و احکام اسلامي به همين قرآن استناد کرده اند و باز آنان در فرايض و نمازهاي واجب خواندن سوره هاي آن را فرض و واجب دانسته اند و از اين طريق صحت و اصالت آن را تحکيم و تثبيت نموده اند. مؤلف محترم با آوردن اين گونه مطالب در کتاب خود قسمت مهمي از اختلافات مسلمانان را از ميان برداشته است.
اين بود قسمتي از امتيازات اين کتاب که به طور خلاصه براي خواننده ي عزيز بازگو گرديد.

و اما عظمت مؤلف

و اما سخن از عظمت و موقعيت مؤلف به طوري که مناسب با شخصيت وي و مطابق با واقع گردد، چون از عهده ي ما بيرون است چه بهتر که اين قسمت را به عهده ي دانشمند پرمايه و متفکر معروف و نويسنده شهير عرب شيخ محمد جواد مغنيه محول نماييم و قلم را به دست تواناي وي بسپاريم که او در شخصيت و عظمت مؤلف عالي قدر کتاب چنين مي نگارد:
... او آفتابي است که اشعه ي روشنگر آن در هر زمان و به هر نقطه پرتوافکني مي کند. او استاد من و استاد بزرگان علم و دانشمندان نجف است. او همانند محوري است که علوم اسلامي به دور آن مي چرخد. او کسي است که حوزه ي نجف مرهون زحمات و فعاليت هاي علمي وي مي باشد و بايد هميشه از وي ممنون و سپاس گزار بوده، از کوشش هاي وسيع و دامنه دار او قدرداني نمايد که اگر او و عده ي معدودي از اهل تحقيق و کاوش نبودند؛ دوران طلايي حوزه ي علميه نجف سپري مي گرديد و آفتاب علم و دانش در آن مرکز علمي به غروب و افول مي گراييد و از دانشگاه بزرگ نجف به جز يک مشت ظواهر و الفاظ چيزي باقي نمي ماند و دوران شيخ انصاري و محقق خراساني و مانند آنان در بوته فراموشي قرار مي گرفت.
خواننده ي عزيز حالا اين شخصيت عظيم و بزرگ علمي را شناختي او همان آيت الله عظماي خويي است. او مردي است که علم و دانش با گوشت و خون وي درآميخته است: او به يک رشته و يا رشته هاي چندي از علوم و دانش ها قناعت نکرده است بلکه در تمام علوم اسلامي به مرحله ي عالي اجتهاد رسيده و در بهترين آن ها احاطه کامل داشته، يکي از بزرگ ترين علما و پيشوايان شاخص و نمونه مذهبي به شمار مي رود. او نزديک به هفتاد سال است که به بحث و بررسي هاي علمي مشغول گرديده و کتاب ها مي نويسد، فارغ التحصيلان فراواني به جامعه ي اسلامي تحويل مي دهد و پاسخ گوي دانشمندان و دانش پژوهان است اما روش وي در بحث و مناظرات علمي همان روش سقراط است که در برابر طرف بحث و گفت وگوي خود به ظاهر تسليم گرديده، گفتار و رأي وي را مي پذيرد سپس مانند يک نفر شاگرد که در مقام دانش طلبي و استفاده از استاد دانشمند خود باشد: اشکالات و مطالبي را به عنوان سؤالات علمي پيش مي کشد و از طرف بحث و گفت و گوي خود مي پرسد و او نيز بدون توجه و از روي سادگي به سؤالات وي پاسخ مي دهد و در آن ميان حقايقي را بر زبان مي آورد که بدون توجه، گفتار سابقش را کاملاً نقض مي کند و بدين گونه او را در تناقض گويي و بن بست عجيبي قرار داده، راه فراري براي وي باقي نمي گذارد جز اين که به جهل و اشتباه خويش اعتراف کند.
اما تلاميذ و شاگرداني که به وسيله ي وي تربيت گرديده و از حوزه ي درس او فارغ التحصيل شده اند، تعداد آنان را به جز خداي دانا کسي نمي داند و به طور حتم از صدها متجاوز بوده، يک دانشگاه بزرگ و پرجمعيت علمي را تشکيل مي دهد که در اين دانشگاه هر يک از آنان مسئوليتي را به عهده دارند و هر روز هم رو به فزوني و ازدياد است به طوري که امروز در جلسه درس او صدها دانشجوي ديني شرکت مي جويند که در ميان آنان همه گونه افراد پير و جوان، استاد و دانشجو به چشم مي خورد که همه ي آنان با دقت و اشتياق فراوان از آرا و افکار استادشان استقبال مي نمايند و با عشق و علاقه خاصي مطالب او را درک نموده، در مغزشان مي پرورانند.
و اما روش گفتار و بيان وي، واقعاً اعجاب انگيز است، به نکات و دقايق ادب عربي تسلط کامل و احاطه شامل دارد. لغات، واژه ها، کلمات و عبارات ادبي در اختيار و فرمان او است، به طوري که آن ها را به هر کجا که بکشد؛ مطيع وي بوده، بدون زحمت به دعوت او جواب مثبت مي دهند.
بنابراين جاي تعجب نيست که بيان وي وافي و رسا و گفتارش شيرين و شيوا باشد. الفاظ و گفتار او با خواسته ها و مقاصدش سازگار آيد.
و اما کتاب او اگر در مباحث و موضوعات خود بي نظير و منحصر به فرد نباشد؛ کم نظير و درخور اهميت است زيرا از يک طرف، رأي و نظر مؤلف عالي قدر را در اين گونه مسائل و موضوعات براي خواننده ي عزيز نشان مي دهد و مسلم است که آشنايي با افکار چنين شخصيت بزرگ علمي به جاي خود لازم و حائز اهميت مي باشد و از طرف ديگر، اين کتاب در خواننده ي خود به طور خودآگاه يا ناخودآگاه اين عقيده را به وجود مي آورد که حقيقت و طبيعت اسلام از علم و عقل منفک و جدا نيست. آييني است که بناي آن بر اساس و پايه ي علم و تحقيق پي ريزي و استوار گرديده است. در اين جاست که ارزش علمي و عملي کتاب معلوم مي شود و اهميت و موقعيت آن براي خواننده آشکار مي گردد.
اين بود سخني چند در نقش، هدف و موقعيت کتاب البيان و در شخصيت و عظمت مؤلف آن و اين بود هدفي که در پيش است و طرحي که در نظر و انگيزه اي که هر انسان متعهدي را بدان برمي انگيزد. والله وليّ التوفيق و هو يهدي السّبيل.

پي‌نوشت‌ها:

1-آل عمران/7.
2- حديث ثقلين.
3- تذکرة الحفاظ، 3/1-5؛ جامع بيان العلم و فضله، 147/2.
4- سنن ابن ماجه، 1/ باب3؛ طبقات ابن اسعد، 2/6، تذکره الحفاظ، 3/1.
5- تذکرة الحفاظ، 7/1، مجمع الزوائد، 149/1.
6- براي آگاهي کامل درباره ي اين مطالب- خواننده ي عزيز را به مطالعه ي کتاب سيري در صحيحين از محمد صادق نجمي دعوت مي نماييم.
7- ر.ک، تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام، سيّدحسن صدر.
8- ( وَ ما اَرسَلناکَ الّا رَحمةً لِلعالَمِينَ) انبياء/107.

منبع مقاله:
خوئي، سيد ابوالقاسم، (1385)، البيان في تفسير القرآن، ترجمه محمد صادق نجمي- هاشم هاشم زاده هريسي، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ دوم.