نويسنده: آنتوني گيدنز
جامعه شناسان تمايز مهمي بين مقاصد رفتار ما- آنچه قصد انجامش را داريم- و نتايج ناخواسته اي که رفتارمان به بار مي آورد قايل مي شوند. ممکن است مقاصدي که براي رسيدن به آنها فعاليت مي کنيم با نتايجي که به وجود مي آيند خيلي تفاوت داشته باشند. ما از اين راه مي توانيم چيزهاي زيادي درباره ي جوامع بفهميم. به عنوان مثال، مدارس به منظور آموختن مهارتهاي خواندن و نوشتن و فراهم کردن امکان کسب معلومات جديد براي کودکان داير مي شوند. با اين همه، وجود مدارس نتايجي نيز دارد که چنين آشکارا شناخته شده يا مورد نظر نيستند. مدارس کودکان را تا رسيدن به سن معيني خارج از بازار کار نگاه مي دارند. نظام مدرسه همچنين با سوق دادن کودکان در جهت مشاغل مختلف بر طبق توانايي تحصيلي آنها، گرايش به تقويت نابرابريها دارد.
بيشتر دگرگونيهاي مهم در تاريخ احتمالاً ناخواسته هستند. پيش از انقلاب 1917 روسيه، گروههاي مختلف سياسي کوشش مي کردند رژيم موجود را سرنگون کنند. اما هيچ يک از اينان- از جمله حزب بلشويک که سرانجام به قدرت رسيد- فرايند انقلاب را که عملاً رخ داد پيش بيني نکردند. يک رشته تنشها و برخوردها فرايندي از دگرگوني اجتماعي را پديد آورد که بسيار ريشه اي تر از آن چيزي بود که هر کس در ابتدا کوشش مي کرد به وجود آورد: (Skocpol, 1979).
گاهي رفتاري که با در نظر داشتن هدف خاصي صورت مي گيرد عملاً داراي نتايجي است که مانع رسيدن به آن هدف مي شود. چند سال پيش قوانيني در شهر نيويورک وضع گرديد که صاحبان ساختمانهاي رو به زوال در نواحي کم درآمد را مجبور مي کرد اين ساختمانها را به يک استاندارد حداقل برسانند. هدف اين بود که سطح پايه ي مسکن موجود براي بخشهاي فقيرتر جامعه بهبود يابد. اما نتيجه در عمل برعکس بود. مالکان ساختمانهاي مخروبه آنها را به کلي رها کرده، يا استفاده هاي ديگري از آنها کردند، به طوري که کمبود مسکن مناسب بيشتر از پيش گرديد (Sieber, 1981; p.64) . مي توانيم با بازگشت به مسأله زندانها و آسايشگاهها مثال قابل مقايسه اي پيدا کنيم. طي چند سال گذشته، در بريتانيا و برخي کشورهاي ديگر غربي، فرايند جدا نگاهداشتن افراد از اجتماع تا اندازه اي معکوس گرديده است. در تلاش براي ايجاد "مراقبت اجتماع" از مجرمان و بيماران رواني بعضي افراد از زندانها و بيمارستانهاي رواني آزاد شده اند تا در جهان خارج زندگي کنند. اما نتيجه تا اندازه اي براي اصلاح طلبان ليبرال که از اين بدعت پشتيباني کردند نوميدکننده بوده است. بسياري از بيماران رواني سابق خود را در فقر شديد، ناتوان از رويارويي با محيط جديدي که در آن رها گرديده اند، يافته اند. اين نتايج براي آنها مصيبت بار بوده است.
هم تداوم و هم دگرگوني در زندگي اجتماعي را بايد برحسب "آميزه" اي از نتايج خواسته و ناخواسته ي کنشهاي افراد درک کرد. جامعه شناسي وظيفه ي بررسي توازن حاصل بين بازتوليد اجتماعي و دگرگوني را دارد. بازتوليد اجتماعي به اين که چگونه جوامع در طول زمان "استمرار مي يابند" و دگرگوني به تغييراتي که در آنها پديد مي آيد اشاره مي کند. جامعه وسيله اي مکانيکي مانند ساعت يا ماشين نيست که به علت نيروهاي محرکي که در آن بنا شده "استمرار مي يابد". بازتوليد اجتماعي از آن روي رخ مي دهد که در آنچه مردم از روز تا روز و سال به سال انجام مي دهند و در شيوه هاي عمل اجتماعي که دنبال مي کنند تداوم وجود دارد. تغييرات تا اندازه اي به اين علت که افراد تعمداً خواستار وقوع آنها هستند رخ مي دهند و تا حدي- همان گونه که نمونه ي انقلاب روسيه نشان مي دهد- به علت نتايجي که هيچ کس پيش بيني نمي کند يا خواستار آن نيست.
جامعه شناسي درباره ي کنشهايمان به ما چه مي آموزد؟
به عنوان اعضاي جامعه، همه ي ما چيزهاي زيادي درباره ي خودمان و جوامعي که در آن زندگي مي کنيم مي دانيم. ما معمولاً فکر مي کنيم که علت رفتارهاي خود را به خوبي مي فهميم، بدون اينکه نيازي به جامعه شناسان داشته باشيم که علل آنها را به ما بگويند! و تا حدي اين مطلب درست است. بسياري از کارهايي را که در زندگي هر روزه انجام مي دهيم بدين دليل است که ميثاقهاي اجتماعي مربوط به آنها را درک مي کنيم. با وجود اين حدود معيني براي اين خودآگاهي وجود دارد، و يکي از وظايف اصلي جامعه شناسي نشان دادن اين حدود است.بر اساس بحثي که تا اينجا داشتيم مي توانيم ماهيت اين حدود را کاملاً به آساني روشن کنيم. همان گونه که پيشتر ديديم، مردم قضاوتهاي عاميانه ي بسياري درباره ي خود و ديگران مي کنند که بعدها معلوم مي شود خطا، ناقص يا از روي بي اطلاعي بوده است. پژوهشهاي جامعه شناختي هم به ما کمک مي کنند که محدوديتهاي قضاوتهاي اجتماعي خود را تشخيص دهيم و هم در عين حال آگاهي ما را درباره ي خودمان و محيط اجتماعي "تقويت مي کند". يکي ديگر از کمکهاي اساسي جامعه شناسي نشان دادن اين موضوع است که هرچند همه ي ما بسياري از کارهايي را که انجام مي دهيم و اين که چرا آنها را انجام مي دهيم، درک مي کنيم، اغلب آگاهي اندکي از نتايج کنشهاي خود داريم. نتايج ناخواسته و پيش بيني نشده ي کنشها بر همه ي جنبه ها و زمينه هاي زندگي اجتماعي تأثير مي گذارند. تحليل جامعه شناختي ارتباطات ظريف و دقيق بين خصيصه هاي عمدي(1) و غيرعمدي(2) دنياي اجتماعي را کاوش مي کند.
ساختار اجتماعي و کنش انساني
مفهوم مهمي که به ما کمک مي کند اين ارتباطات را بفهميم مفهوم ساخت اجتماعي است. محيطهاي اجتماعي که ما در آنها زندگي مي کنيم تنها شامل مجموعه هاي اتفاقي رويدادها يا کنشها نيستند. نظمهاي اساسي، يا الگوبنديهايي(3) در چگونگي رفتار مردم و در روابطي که با يکديگر برقرار مي کنند وجود دارند. مفهوم ساخت اجتماعي به اين نظمها اشاره مي کند. تا حدي مفيد است که ويژگيهاي ساختي جوامع را همانند اسکلت يک ساختمان تصور کنيم. يک ساختمان داراي ديوار، کف و سقف است، که بر روي هم "ريخت" يا شکل خاصي به آن مي دهند. اما اين استعاره اگر خيلي دقيق به کار برده شود مي تواند کاملاً گمراه کننده باشد. نظامهاي اجتماعي از کنشها و روابط انساني تشکيل شده اند: آنچه به آنها الگوبنديشان را مي دهد تکرار آنها در دوره هاي زماني و فواصل مکاني است. بدين سان مفاهيم بازتوليد اجتماعي و ساختار اجتماعي در تحليل جامعه شناختي رابطه ي بسيار نزديک با يکديگر دارند. ما بايد جوامع انساني را مانند ساختمانهايي تصور کنيم که در هر لحظه با همان آجرهايي که از آن ساخته شده اند از نو ساخته مي شوند. کنشهاي همه ي ما از ويژگيهاي ساختي جوامع که در آن پرورش يافته ايم و زندگي مي کنيم تأثير مي پذيرند، در عين حال، ما آن ويژگيهاي ساختاري را در کنشهايمان دوباره مي آفرينيم (و تا حدي نيز تغيير مي دهيم).توسعه ي بينش جامعه شناختي
ياد گرفتن اين که جامعه شناسانه بيانديشيم به معناي پرورش نيروهاي تخيل است. مطالعه ي جامعه شناسي نمي تواند تنها يک فرايند عادي کسب آگاهي باشد. جامعه شناس کسي است که مي تواند خود را از تأثير مستقيم اوضاع و احوال شخصي آزاد سازد. کار جامعه شناسانه بستگي دارد به آنچه سي.رايت ميلز در عبارتي مشهور، تخيل جامعه شناسانه ناميد (Mills, 1970) . در واقع بيشتر کتابهاي درسي جامعه شناسي توجه خواننده را به اين اصطلاح جلب مي کنند. اما- برخلاف خود ميلز- معمولاً آن را کاملاً عاري از قدرت تخيل به کار مي برند!تخيل جامعه شناسانه مخصوصاً مستلزم توانايي "دور ساختن انديشه مان" از جريانهاي عادي زندگي روزانه براي از نو نگريستن به آنهاست. واقعيت ساده ي نوشيدن يک فنجان قهوه را در نظر بگيريد. از ديد جامعه شناختي درباره ي يک چنين رفتار ظاهراً پيش پا افتاده اي چه مي توانيم بگوييم؟ پاسخ اين است: خيلي زياد.
نخست مي توانيم بگوييم که قهوه تنها يک نوشيدني نيست که به حفظ ميزان مايع لازم در بدن فرد کمک مي کند. بلکه به عنوان جزئي از شعاير اجتماعي روزمره داراي ارزش نمادي است. غالباً شعايرِ همراه با نوشيدن قهوه خيلي مهمتر از عمل صرف خود اين نوشابه است. به عنوان مثال، دو نفر که قرار مي گذارند با همديگر "قهوه صرف کنند"، احتمالاً به ديدار و گپ زدن با يکديگر بيشتر علاقه مندند تا به آنچه مي نوشند. نوشيدن و خوردن در همه ي جوامع فرصتهايي براي کنش متقابل اجتماعي و اجراي شعاير هستند- و اين فرصتها موضوعي غني براي مطالعه ي جامعه شناختي ارائه مي کنند.
دوم، قهوه يک ماده ي مخدر است، محتوي کافئين که تأثيري محرک بر روي مغز دارد. معتادان به قهوه را اکثر مردم در فرهنگ غربي به عنوان "معتاد" تلقي نمي کنند. اينکه چرا بايد چنين باشد خود سئوال جامعه شناختي جالبي است. قهوه مانند الکل، يک ماده مخدرِ "از نظر اجتماعي قابل قبول" است در صورتي که مثلاً ماري جوانا چنين نيست. با وجود اين فرهنگهايي هستند که مصرف ماري جوانا را تحمل مي کنند اما مصرف قهوه و الکل را ناپسند مي شمارند.
سوم، فردي که دارد يک فنجان قوه را جرعه جرعه مي نوشد در مجموعه ي فوق العاده پيچيده اي از روابط اجتماعي و اقتصادي که در سرتاسر جهان گسترده است درگير است. توليد، حمل و نقل و توزيع قهوه نيازمند معاملات مستمر بين افراد زيادي است که هزاران مايل از نوشنده ي قهوه دورند. مطالعه ي اين گونه داد و ستدهاي جهاني يکي از وظايف مهم جامعه شناسي را تشکيل مي دهد، زيرا بسياري از جنبه هاي زندگي ما اکنون از ارتباطات و مبادلات بازرگاني جهاني تأثير مي پذيرند.
سرانجام، عمل جرعه جرعه نوشيدن يک فنجان قهوه فرض يک فرايند کامل تحول اجتماعي و اقتصادي در گذشته را براي ما مطرح مي کند. همراه با بسياري از اقلام ديگر متداول رژيم غذايي غربي- مانند چاي، موز، سيب زميني و شکر سفيد- قهوه تنها از قرن نوزدهم به بعد به طور گسترده مصرف گرديد. اگرچه مصرف قهوه از خاورميانه آغاز شد، مصرف توده گير آن از دوره ي گسترش استعمار غرب از حدود يک قرن و نيم پيش شروع مي شود. در واقع تمام قهوه اي که ما امروز در کشورهاي غربي مي نوشيم از مناطقي که توسط اروپاييان مستعمره گرديدند (آمريکاي جنوبي و آفريقا) مي آيد.
پرورش تخيل جامعه شناسانه به معناي استفاده از مطالب انسان شناسي (مطالعه ي جوامع سنتي) و تاريخ و نيز خود جامعه شناسي است. بُعد انسان شناختي تخيل جامعه شناسانه بسيار مهم است زيرا به ما امکان مي دهد تا صور مختلف حيات اجتماعي را مشاهده کنيم. با مقايسه ي آنها با شيوه ي زندگي خودمان، به تفاوت الگوهاي ويژه ي رفتار خودمان بيشتر پي مي بريم. بُعد تاريخي تخيل جامعه شناسانه به همان اندازه اساسي است: ما تنها هنگامي ماهيت متمايز جهان امروز را مي توانيم درک کنيم که بتوانيم آن را با گذشته مقايسه کنيم. گذشته آينه اي است که جامعه شناس بايد براي شناخت امروز در دست داشته باشد. هر يک از اين وظايف متضمن دور ساختن انديشه مان از رسوم و عادات خودمان است- براي اينکه شناخت ژرفتري از آنها به دست آوريم.
هنوز جنبه ي ديگري از تخيل جامعه شناسانه وجود دارد- جنبه اي که در واقع ميلز بيش از همه بر آن تأکيد ورزيده است. اين جنبه به امکانات ما براي آينده مربوط مي شود. جامعه شناسي نه تنها به ما کمک مي کند که الگوهاي موجود زندگي اجتماعي را تحليل کنيم، بلکه امکان مي دهد برخي "آينده هاي ممکن" را که در برابر ما گشوده است مشاهده کنيم. پي جويي خلاق کار جامعه شناسانه نه تنها مي تواند چگونگي وضع موجود را به ما نشان دهد، بلکه مي تواند نشان دهد که در صورت تمايل ما وضع چگونه مي تواند بشود. کوششهاي ما براي تأثير گذاشتن بر تحولات آينده، در صورتي که بر پايه ي درک جامعه شناختي آگاهانه ي روندهاي جاري استوار نباشد بيهوده و ناکام خواهد ماند.
پي‌نوشت‌ها:
1. intentional
2. unintentional
3. potternings
گيدنز، آنتوني، (1376)، جامعه شناسي، ترجمه ي منوچهر صبوري، تهران: نشر ني، چاپ بيست و هفتم: 1391.
/م
