نويسنده: ‌اردشير كياني

يكي از مهارت هاي مطالعه و يادگيري خلاصه نويسي مطالب درسي است. شايد بارها تجربه كرده باشيد كه وقتي كسي براي تعريف موضوعي آن را بسيار كش مي دهد و شنونده به او مي گويد: « آقاجان، اين قدر كش نده، لُبّ مطلب را بگو » يا « برو سر اصل مطلب » و يا« خلاصه كن » اين جملات بيانگر اهميت خلاصه نويسي از مطالب كتاب و جزوات درسي است. به طور كلي موضوع اصلي در هر صفحه معمولاً چند كلمه و يا چند جمله است نه تمام نوشته هاي آن صفحه. به عبارت ديگر نويسندگان هركدام براساس سليقه ي شخصي نكات مهم را مي پرورانند و آب و تاب مي دهند.
از سوي ديگر شواهد نشان داده است كه يادآوري مطالب پس از يك مدت طولاني، بدون خلاصه كردن، ميسر نيست لذا خلاصه يك مرور از مطالبي است كه خوانده ايد. درواقع بيان مجدّدي است از نكات اصلي به زبان خود شما. يك خلاصه نه تنها بايد شامل نكات اصلي باشد بلكه بايد بيان كننده ي روابط ميان نكات اصلي نيز باشد. خلاصه ها به سه منظور نوشته مي شوند:
خلاصه ها بيان كننده ي درك و فهم شما از مطالب هستند.
خلاصه ها كار مرور كردن را آسان مي سازند.
خلاصه ها نگه داري مطالب را در حافظه تقويت مي كنند.

منابع خلاصه نويسي

اگرچه خلاصه نويسي كاري وقت گير و مشكل است ولي موجب افزايش يادگيري و كاهش فراموشي مي شود. از طرفي دانش آموزان منابع مطالعاتي متعددي را دارند كه مي بايست به همه ي آن ها توجه كرده و به دقت آن ها را مطالعه نمايند. اين منابع عبارتند از:
كتاب درسي
جزوه ي معلم در كلاس
كتاب هاي كمك آموزشي
غالباً ديده شده است كه حدود 60-70 درصد مطالب اين منابع با يكديگر مشترك هستند دانش آموزان مي توانند به كمك خلاصه نويسي اين منابع را به يك جزوه تبديل كنند.
هم چنين اگر دانش آموزي بتواند خلاصه ي خوبي را از مطالب درسي تهيه كند قادر خواهد بود مطالب خلاصه نويسي را چندين بار مرور كند و به طور چشم گيري در وقت صرفه جويي نمايد.

ويژگي هاي يك خلاصه ي خوب

1- در خلاصه نويسي بايد سعي كنيد فعل ها را حذف كنيد چون يكي از عوامل حواس پرتي در حين مطالعه وجود فعل و كامل بودن متني است كه مي خوانيم. در مثال هاي زير فعل دو جمله حذف شده است.
مثال 1: يك دانش آموز قوي بايد با قوانين صحيح مطالعه آشنا باشد
قوانين صحيح مطالعه
مثال 2: در دگرديسي پروانه سه مرحله ي مشخص مشاهده مي شود
سه مرحله دگرديسي پروانه
2- متن خلاصه بايد چكيده اي از متن اصلي باشد مثلاً اگر 40 صفحه متن اصلي را تبديل به يك خلاصه ي 10 صفحه اي نموده ايد قابل قبول است.
3- خلاصه بايد جامع و مانع باشد يعني همه ي نكات مهم را در برداشته باشد و در ضمن مطالب زايد و اضافي نوشته نشده باشد.
در خلاصه نويسي از رنگ هاي مختلف استفاده كنيد و بهتر است كه لايه هاي اول با رنگ هاي گرم( قرمز و سبز ) و توضيحات آن با رنگ هاي سرد( مشكي و آبي ) باشد. ولي اگر چشم هاي تان به رنگ قرمز حساسيت دارد مي توانيد از رنگ هاي ديگر استفاده كنيد.
5- از علايم اختصاري استفاده كنيد مثلاً از

به جاي افزايش و كاهش، pr به جاي پروتئين a.a به جاي اسيد آمينه و... شما مي توانيد در اين زمينه از خلاقيت خود استفاده كرده و از علايم ابداعي نيز بهره بگيريد.
6- خلاصه نويسي براساس نمودار شعاعي يا درخت حافظه يا طرح شبكه اي مغز باشد. مثلاً همين متن ويژگي هاي خلاصه نويسي را مي توان به صورت زير خلاصه نويسي كرد:

وقتي خلاصه نويسي درس تمام شد، مطالب خلاصه شده را يك بار دوره كرده و در ذهن خود مرور كنيد.
تكنيك درخت حافظه يكي از شيوه هايي است كه براي يادداشت برداري و خلاصه نويسي جهت يادگيري بعضي مطالب مي توان از آن بهره گرفت. يعني بعد از مطالعه ي دقيق مطالب طرح آن را مانند درخت ترسيم نماييد. به شكل زير توجه كنيد:

نمونه ای از خلاصه کردن و ذکر رئوس مطالب برای یادگیری بهتر یا صرف وقت کم تر

در خلاصه علاوه بر تكنيك درخت حافظه مي توانيد از ترسيم جداول و اشكال مختلف استفاده كنيد چرا كه استفاده از اين شيوه ها، دقت شما را بيشتر مي كند، و در يك لحظه با ديدن هركدام از موارد فوق، چكيده ي سازمان دهي شده اي از چندين صفحه مطلب را پيش روي شما قرار مي دهد.
7- در خلاصه نويسي مي توانيد از كلمات و جملات ياديار كمك بگيريد. اين كلمات يا جملات به سليقه و خلاقيت شما بستگي دارد. مثلاً با كنار هم قرار دادن حرف اول آن ها يك كلمه بسازيد به اين مثال توجه كنيد:
كتاب هاي نظامي عبارتند از مخزن الاسرار، ليلي و مجنون، خسرو و شيرين، هفت پيكر و اسكندرنامه ---> ملخ ها.
8- در خلاصه نويسي مي توانيد از اعداد ( 1-2-3 ) براي قسمت هاي اصلي و از حروف الفبا ( الف- ب-ج و... ) براي قسمت هاي فرعي استفاده كنيد.
9- بهتر است از ورق كلاسور براي خلاصه نويسي استفاده كنيد تا در صورت لزوم مطلبي را به آن اضافه كنيد و يا چيزي از آن حذف نماييد.
10- سعي كنيد به خلاصه هاي خود اطمينان كنيد چرا كه اين خلاصه ها را بارها مرور مي كنيد.
11- خلاصه ها را هميشه با عبارات و انشاي خود بنويسيد. اگر نمي توانيد چيزي را كه خوانده ايد به زبان خود بيان كنيد به احتمال قوي مطالب را خوب نفهميده ايد و احتمالاً نخواهيد توانست آن مطالب را به طور وضوح به ياد آوريد.

خلاصه برداري پيشرفته

در اين نوع خلاصه نويسي به جاي اين كه از بالا به پايين شروع به نوشتن و مرتب كردن عبارت و جملات كليدي نماييم، مي توانيم مطابق شكل زير از وسط ( موضوع اصلي ) شروع كنيم و يكي يكي شاخه ها را طبق پيوند اجزاي آن و شكل كلي موضوع اصلي مطرح كنيم.

نمونه ای از یک روش خلاصه برداری از متن درس به روش پیشرفته

مزاياي مهم اين نوع خلاصه نويسي عبارت است از:
مركز يا موضوع اصلي روشن تر در جلو چشم قرار دارد.
موضوعات مهم تر به مركز نزديك تر و جزييات از مركز دورترند.
اين طرح امكان هرگونه افزايش مطالب جديد را دارد بدون اينكه احتياج به تعويض و يا پاكنويس باشد.
يادآوري مطالب با استفاده از اين روش سريع تر و مؤثرتر است.
كشيدن اين طرح ها در عين درس خواندن و مطالعه كردن مي تواند توأم با تفريح و آرامش باشد. چه بسا كه ساعت ها به خواندن و خلاصه كردن به اين شكل ادامه دهيد بدون اين كه خسته شده و يا گذر زمان را احساس كنيد.
مي توان تقسيمات اصلي را با سه خط يا با يك رنگ، زير تقسيم هاي آن ها را با دو خط و يا رنگ ديگر و يا استفاده از نقطه چين و يا خطوط موج دار و... به همين ترتيب با خطوط و رنگ هاي مختلف بازي كنيد تا در ذهن شما نقش ببندد.