معرفي تفسير کشف الاسرار

تفسير کشف الأسرار عظيم ترين و قديمترين تفسير عرفاني فارسي است. هم از نظر تفسيري، هم از نظر عرفاني، هم از نظر نثر فارسي ( متعلق به اوايل قرن ششم هجري ) مقام شايان و شامخي دارد. اين تفسير به تفسير خواجه عبدالله انصاري معروف است. ولي تفسير خواجه عبدالله، اثري موجز و کوتاه و کوچک بوده و ابوالفضل رشيدالدين مَيبُدي با بسط و گسترش بسياري بر مبناي آن اثر و الهام و اقتباس آن، اين تفسير گرانسنگ ده جلدي را فراهم آورده است. بازيابي و تصحيح و طبع اين اثر از دستاوردهاي عصر جديد است، و در آثار قدما چندان نام و نشانه اي از اين تفسير نيست.
از شرح حال ميبدي اطلاعي نداريم جز آنچه خود در مقدمه ي بسيار کوتاه و در واقع يک صفحه اي خودش به عربي و فارسي، در آغاز کشف الأسرار به ميان آورده است. او بعد از حمد و ثناي خداوند مي گويد: « اما بعد، اين بنده کتاب شيخ الاسلام فريد عصر و وحيد دهر ابي اسماعيل عبدالله بن محمد بن علي الانصاري - قَدَّسَ الله روحَه - را در تفسير قرآن و کشف معاني آن مطالعه کردم، چنين يافتم که از نظر لفظ و معني و تحقيق و ترصيع ( آرايش سخن ) به حد اعجاز رسيده است، جز اين که در غايت اختصار و ايجاز است و دردي از نيازهاي آموزندگان مبتدي را دوا و بلکه کام دانش آموختگان منتهي را روا نمي کند. پس بر آن شدم که دامنه ي سخن را بگسترم و عنان قلم را آزادتر بگذارم و به ملاحظه ي رفاه حال کساني که به اين گونه آثار علاقه دارند، بين حقايق تفسير و لطايف وعظ و اندرز را پيوند زدم و عزم خود را به عون الهي جزم کردم و در اوايل سال پانصد و بيست هجري اين کار را آغاز کردم و کتاب را کشف الأسرار و عُدة الابرار نام نهادم. اميدوارم اسمش با مُسمي موافق و لفظش با معنا مطابق افتد. از خداوند توفيق اتمام آن و نيل به اين هدف را مسألت دارم. هو حسبي و نعم الوکيل ».
سپس مي گويد که تفسير را به سه نوبت يا مجلس تقسيم کرده است. مجلس يا نوبت اول، ترجمه فارسي و معناي صريح و بدون پيرايه آيات، نوبت دوم تفسير به معناي متعارف شامل بحث در وجوه معاني، قراآت مشهوره، سبب نزول، بيان احکام، ذکر اخبار و آثار و نوادري که تعلق به آيات دارد و وجوه و نظاير و شبيه آنها؛ و نوبت يا مجلس سوم رموز عارفان و اشارات صوفيان است. در اين بخش از تفسير به تأويل مي پردازد و سراسر آن آکنده از اذواق و مواجيد عرفاني و سخنان بزرگان طريقت و شعر و ترانه فارسي است و به نثر شعرگونه مسجع نوشته شده است. در اين بخش، بيشتر از بخش هاي ديگر سخنان خواجه عبدالله انصاري را نقل کرده است؛ و از آن جا که اصل تفسير خواجه عبدالله باقي نمانده است، ارزش اين مقولات بسي والا است.
افتخار کشف و تصحيح و طبع کشف الأسرار از آن شادروان دکتر علي اصغر حکمت است و در سال 1325 شمسي ضمن تدريس و تحقيق تاريخ تفسير براي دانشجويان دانشکده ي ادبيات در کتاب شناسي استوري به نام اين اثر برمي خورد، و در سال هاي بعد نسخه هاي ناقصي از آن در افغانستان و کتابخانه ي استان قدس مي بيند و سرانجام به پايمردي شادروان مينوي به نسخه ي عکسي کامل از آن که اصلش در کتابخانه ي « يني جامع » ترکيه محفوظ بوده است دست مي يابد و با همکاري عده اي از فضلا و استادان دانشکده ي ادبيات و الهيات دانشگاه تهران، مجلدات دهگانه ي آن را تصحيح و در فاصله ي سال هاي 1331 تا 1339 شمسي جزو سلسله انتشارات دانشگاه تهران، به طبع و نشر مي رساند.
از محققان معاصر، دکتر محمدمهدي رکني تحقيق ارزشمندي درباره ي کشف الأسرار را که زبده اي از تفسير را نيز در بردارد، تحت عنوان لطايفي از قرآن کريم تأليف و منتشر کرده است. ( چاپ مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوي، 1365 ). ايشان سال ها پيش نيز مقاله ي مبسوطي تحت عنوان « جلوه هاي تشيع در تفسير کشف الأسرار » در يادنامه ي علامه اميني انتشار داد. اين مقاله، اعتنا و احترام ميبدي را به مناقب ائمه اطهار (عليهم السّلام) و نقل رواياتي از ايشان نشان مي دهد.
منبع مقاله :
خرمشاهي، بهاء الدين؛ (1389 )، قرآن پژوهي (1)، تهران: شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ چهارم.