نويسنده: علي محمد رفيعي محمدي
يکي از اصول تعليم و تربيت، « اصل عزّت نفس » در کودکان و نوجوانان است. عزت نفس عبارت است از احساس ارزشمند بودن. اين حس از مجموع افکار، احساس ها، عواطف و تجربياتمان در طول زندگي ناشي مي شود.
همه افراد، صرف نظر از سن، جنسيّت، زمينه هاي فرهنگي، جهت و نوع کاري که در زندگي دارند، نيازمند عزت نفس هستند. عزت نفس واقعاً بر همه سطوح زندگي اثر مي گذارد. بررسي هاي گوناگون روان شناسي حاکي از آن است که چنانچه نياز به عزت نفس ارضاء نشود، نيازهاي گسترده تر نظير نياز به آفريدن، پيشرفت و يا درک استعداد بالقوه، محدود مي ماند. وقتي کسي از شما تعريف و تمجيد مي کند، احساس خوشي به شما دست مي دهد. افرادي که احساس خوبي نسبت به خود دارند، معمولاً احساس خوبي نيز به زندگي دارند. آنها مي توانند با اطمينان با مشکلات و مسؤوليت هاي زندگي مواجه شوند و از عهده آنها برآيند.
خودپنداره چيست؟
هر کدام از ما، تصوري از خود دارد. به اين تصور « خود پنداره يا مفهوم خود » گفته مي شود. خودپنداره، مجموعه اي از شناخت ها و احساسات نسبت به خود و اجزاي شخصيّت خويشتن است. در واقع خود پنداره توصيف احساس ما در مورد خودمان بدان گونه که تصور مي کنيم، است.(1) علاوه بر خود پنداره، ما مفهوم ديگري را نيز در ذهن داريم و آن عبارت است از « خود ايده آل يا آرماني ». خودآرماني تصوري از خودمان است که مي خواهيم باشيم.کسي که خود را يک فرد باارزش مي داند و مي گويد خداوند مرا برتر و بالاتر از همه موجودات عالم خلق کرده است و زمين و آسمان ها را مسخّر من کرده است؛ اين ارزش ها به او عزت نفس مي دهد.
در نقطه مقابل فردي که تصوير کم ارزشي از خود دارد، از خود بيزار است. او خود را موجودي بي خاصيت مي بيند و تصويري منفي از ذهنيت ديگران در مورد خويش دارد. چنين انساني فاقد کرامت و عزت نفس است.(2)
تفاوت عزّت نفس با خود بزرگ بيني
کسي که دچار خود بزرگ بيني است، خويشتن را بيشتر از آنچه هست ارزيابي مي کند. اغلب اوقات خود بزرگ بيني واکنشي است در مقابل احساس حقارت عميق دروني. کساني که به خود اطمينان ندارند و خويشتن را ناتوان و آسيب پذير مي بينند، با استفاده از روش هاي ديگر درصدد بزرگتر، تواناتر و قوي تر نشان دادن خود برمي آيند. اين افراد اغلب در توصيف خود غلو مي کنند و در مقابل کوچکترين تهديد و انتقاد، واکنش تندي از خود نشان مي دهند. در حالي که کرامت و عزت نفس، ارزيابي واقع بينانه از خود است. فرد کريم در مورد خود غلو نمي کند. از داشتن ها و نداشتن هاي خود تصويري واقع بينانه ارائه مي کند. او محدوديت هاي خود را قبول دارد و از تهديد و انتقاد ديگران ترسي به خود راه نمي دهد. خلاصه، آنکه کرامت نفس دارد؛ اميالش براي او پست خواهد بود.حضرت علي (عليه السلام) مي فرمايند: « کسي که کرامت نفس دارد شهوات پيش او پست است ».(3)
کسي که کرامت نفس دارد از گناه پرهيز مي کند، دروغ نمي گويد، خيانت نمي کند و حرام خواري نمي کند. اما کسي که وجود خود را بي ارزش مي داند، به هر عملي مي تواند دست بزند و نمي توان به او اعتماد کرد.
والدين محترم بايد بدانند، تربيت کودکان و نوجوانان با احساس عزت نفس و کرامت، يکي از ضرورتهاي تعليم و تربيت اسلامي، بلکه انساني است. همه فرهنگ ها نيازمندند انسان هايي تربيت کنند که در درون خويش احساس عزت نفس و کرامت کنند.(4)
معناي عزت در قرآن و روايات
عزت در اصل به معناي صلابت و حالت شکست ناپذيري است؛ لذا به کسي که قاهر است و مقهور نمي شود عزيز گفته اند.(5)خداي متعال عزيز است؛ چون او ذاتي است که هيچ چيز از هيچ جهت بر او قهر و غلبه ندارد و او بر همه چيز و از هر جهت قهر و غلبه دارد. خداوند، عزيز علي الاطلاق است و هر عزيز ديگري در برابر او ذليل است؛ زيرا به غير خداوند همه موجودات ذاتاً فقير و در نفس خويش ذليلند و از خود مالکيت استقلالي ندارند؛ مگر آنکه خداي متعال از سر رحمت خويش بهره اي از عزت به آنان بخشد.(6)
(وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ )؛(7)
براي خدا و پيامبر و مؤمنان عزت است »
(من کان يُريدُ العزَّةَ فالله الِعزةُ جَميعاً)؛(8)
هر که بزرگي و ارجمندي خواهد پس بزرگي و ارجمندي همه از آن خداست. به هر که خواهد مي دهد.
راه هاي رسيدن به عزت
1- اطاعت خدا
هر کس عزت واقعي مي خواهد بايد اطاعت حق نمايد. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: « خداوند هر روز ندا مي دهد که من پروردگار عزيز شمايم، هر که خواهان عزت در دو جهان است، خداي عزيز را اطاعت کند ».(9)حضرت علي (عليه السلام) فرمود: « مَن اطاعَ الله سبحانَهُ عَزَّ و قوي؛(10) هر که اطاعت خدا کند عزت يابد و قوي گردد ».
2- تقواي الهي
تقوا آدمي را مصون و محکم و استوار مي سازد و از آسيب ها به دور نگه مي دارد.(11) رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: « هر که مي خواهد با عزت ترين مردمان باشد پس تقواي الهي پيشه کند ». حضرت علي (عليه السلام) فرمودند: « هيچ عزتي عزت بخش تر از تقوي نيست ».(12)3- انقطاع و بريدن از دنيا
به همان ميزان که انسان به خدا تکيه مي کند بايد از غير خدا بريده گردد. لقمان حکيم براي تربيت فرزند خود، او را به انقطاع از دنيا و غير خدا و قطع طمع فرا خواند و فرمود: « پسرم! اگر خواهان آني که همه عزت اين جهان را داشته باشي، از آنچه در دست مردم است قطع طمع کن »(13) حضرت علي (عليه السلام) نيز فرمودند: « هر که بر خواهش نفس خود چيره شود، عزت يابد.(14) »(15)آثار عزّت نفس
1- برخورد مثبت و خوش بينانه نسبت به زندگي دارد؛2- گرايش به تلاش بيشتر دارد؛
3- احساس اعتماد به شايستگي هاي خود دارد؛
4- از نقاط مثبت و منفي خودآگاهي دارد؛
5- خود را از تشويق ديگران بي نياز مي داند؛
6- انتقاد پذيري دارد؛
7- قدرت تحمل او در شکست ها زياد است و تسليم شکست نمي گردد؛
8- براي خود ارزش قايل است (احساس خود ارزشمندي دارد)؛
9- رفتار او درست، منطقي، عقلاني و آرام و توأم با پذيرش است؛
10- صداقت و راستگويي دارد و از دروغ پرهيز مي کند.
نشانه هاي افراد داراي عزّت نفس
1- مستقل هستند؛ يعني در تصميمات، انتخاب ها و گزينش ها به کسي وابسته نيستند؛2- با ديگران زود ارتباط برقرار مي کنند؛
3- نقاط مثبت خود را مي بينند؛
4- تحت تأثير ديگران قرار نمي گيرند؛
5- در صورت اشتباه، معذرت خواهي مي نمايند؛
6- شهوات در چشم آنان پست و خوار است.
چگونه عزّت نفس فرزندان خود را بالا ببريم
1- آنان را بپذيريم (اصل پذيرش)؛2- به آنان احترام بگذاريم؛
3- القاب بد به آنان ندهيم؛
4- در کارها با آنان مشورت کنيم؛
5- در تصميم گيري ها، حق انتخاب به آنان بدهيم؛
6- در حد نياز، به آنان محبّت کنيم؛
7-بعضي از مسؤوليّت هاي خانه را به آن ها واگذار کنيد؛
8- از تهديد، تحقير، سرزنش و تنبيه آنان بپرهيزيد؛
9- پيشرفت هاي او را در جمع خانواده، با ارزش تلقّي کنيد؛
10- در مورد آنان قضاوت مثبت داشته باشيد.
ويژگي هاي کساني که عزت نفس پايين دارند
1- از تحقير ديگران لذت مي برند (خيلي راحت غيبت مي کند)؛2- از حضور در جمع هراس دارند؛
3- هميشه نقاط منفي خود، همسر و فرزندانشان را مي بينند؛
4- شکست خود را به ديگران نسبت مي دهند؛
5- زود تحت تأثير ديگران قرار مي گيرند؛
6- زود وابسته مي گردند. (مثلاً با گفتن يک خانم و يا آقا جذب مي گردند)؛
7- احساس درماندگي و نااميدي دارند؛
8- در کمترين فشارهاي زندگي احساس يأس و نااميدي مي کنند؛
9- گاهي افکار خودکشي در خود مي پرورانند؛
10- نمي توانند احساسات خود را (چه مثبت و چه منفي) ابراز کنند؛
11- شخصيت ضعيفي دارند (قدرت دفاع از خود را ندارند)؛
12- هميشه فکر مي کنند همه کس از آنها بالاتر است.
بهترين ارمغاني که والدين مي توانند به فرزندان خود بدهند اين است که حس عزت نفس را در فرزندان خود تقويت کنند.
کساني که عزّت نفس بالا دارند، افرادي موفق، کارآمد، شايسته و با لياقت هستند. توصيه مي گردد مربّيان و والدين محترم براي جلوگيري از آسيب پذيري کودکان و نوجوانان در تقويت عزت نفس متربيان خود بکوشند.
پي نوشت ها :
1-روش هاي تقويت عزت نفس، پروين علي پور، ص 11.
2- خانواده و فرزندان، کتاب سوم، دکتر احمدي، ص 84.
3- غررالحکم، ج2، ص 213.
4-خانواده و فرزندان، کتاب سوم دکتر احمدي، ص 86.
5- المفردات، ص 333.
6- تفسير الميزان، ص 17، ص 22.
7- منافقون: 8.
8- فاطر:10.
9- تفسير مجمع البيان، ج4، ص 402.
10- غررالحکم، ح3500.
11- بحارالانوار، ج7، ص 285.
12- نهج البلاغه، حکمت 371.
13- بحارالانوار، ج13، ص 42.
14- شرح غررالحکم، ج5، ص 146.
15- سيري در تربيت اسلامي، دلشاد تهراني، ص 221.
رفيعي محمدي، علي محمد (1392)، بيست اصل در تربيت: اصول برقراري ارتباط با کودکان و نوجوانان، قم، انتشارات رسول اعظم (ص)، چاپ دهم
