با سلام و تشکر کاربر گرامی، هر چند ما از جهان حيوانات آگاهى زيادى نداريم، و با تمام پيشرفت هاى علمى كه در اين زمينه صورت گرفته، هنوز ابهام هاى فراوانى در اين باره وجود دارد، اما در پاسخ به پرسش مذكور دو نكته را يادآور مى شويم: 1ـ حيوانات عقل ندارند حيوانات داراى «عقل» به معناى مصطلح آن نيستند; و يكى از تفاوت هاى عمده بين انسان و حيوان اين است كه انسان «عقل» دارد، ولى حيوان عقل ندارد. دانشمندان در تعريف عقل گفته اند: «عقل» قوه اى است كه انسان به وسيله آن كليات را درك مى كند كه از آن تعبير به «نفس ناطقه» مى كنند(1); ولى حيوانات داراى چنين «قوه مدركه اى» نيستند. «عقل» در روايات معصومين(عليهم السلام) نيز چنين بيان شده است: «شخصى از امام صادق(عليه السلام) پرسيد: عقل چيست؟ فرمود: ما عبد به الرحمان و اكتسب به الجنان; عقل چيزى است كه به وسيله آن خداوند رحمان پرستش مى شود، و بهشت بدست مى آيد».(2) علامه طباطبايى نيز با توجه به آيات قرآن عقل را اين گونه معنا مى كند: عقل نيرويى است كه انسان به وسيله آن راه حق را مى يابد و از دين خدا پيروى ميكند;(3) امّا حيوانات داراى چنين نيرويى نيستند و بهشت و جهنم نيز ندارند. به همين جهت قرآن مجيد انسان هايى را كه كافر و پيرو هوى و هوس بوده، و مانند حيوانات فقط به فكر خوردن و آشاميدن و شهوات هستند از حيوانات پست تر مى داند;(4) چرا كه حيوانات «عقل» ندارند، ولى آن ها عقل دارند، اما نمى انديشند و از آن پيروى نمى كنند: «صُمُّ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ; (بقره،171) 2ـ حيوانات از نوعى فهم و شعور برخوردارند. حيوانات هر چند داراى عقل انسانى نيستند، اما به تناسب خلقت خود از يك نوع فهم و شعور (غريزى و تكوينى و يا غير آن) برخوردارند. حيوانات هر چند «عقل» ندارند; اما مانند انسان داراى حواس پنج گانه (شنوايى، بويايى، بينايى، چشايى، و لامسه) هستند، و از اين راه چيزهايى را به تناسب حس خود مى فهمند، و چه بسا برخى از حواس هاى پنج گانه آن ها، در برخى حيوانات، از انسان قوى تر باشد. در اين جا به برخى از چيزهايى كه شاهد بر فهم و درك حيوانات است اشاره مى كنيم: 1ـ شواهد قرآنى قرآن مجيد از حيوانات زيادى مانند: زنبور عسل، ماهى، هدهد، مورچه، سگ اصحاب كهف، چهارپايان، پرندگان و... نام برده است.(5) و درباره هيچ يك از حيوانات به عقل داشتن و «تعقل» آنان اشاره اى ندارد; اما در برخى آيات شواهدى بر نوعى فهم و شعور در حيوانات وجود دارد مانند: الف: داستان فرار مورچگان از برابر لشكر سليمان: قرآن مجيد مى فرمايد: هنگامى كه لشكر سليمان به سرزمين مورچگان رسيد، مورچه اى از مورچگان متوجه لشكر سليمان شد و خطر آن را درك كرد و به همنوعان خود گفت: «يَـأَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَـكِنَكُمْ لاَ يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَـنُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لاَ يَشْعُرُونَ; (نمل،18) به لانه هاى خود برويد تا سليمان و لشكرش شما را پايمال نكنند در حالى كه نمى فهمند.» ب: داستان هدهد و آوردن خبر براى سليمان: اين كه حضرت سليمان(6) سخن پرندگان و مورچگان و ساير حيوانات را مى فهميد، و پرندگانى همچون هدهد مطيع فرمان او بودند، جزء معجزات آن حضرت است، اما اين كه هدهد با عبور از سرزمين «سبأ» فهميد كه مردم آن ديار خدا را پرستش نمى كنند و براى خورشيد سجده مى كند، خود حكايت از نوعى فهم و شعور در هدهد دارد. ج: آگاهى حيوانات از تسبيحشان قرآن مجيد به حيوانات نسبت درك و آگاهى مى دهد و مى فرمايد: آن ها تسبيح خدا را مى كنند و نسبت به تسبيحشان آگاهى دارند (هر چند ما انسان ها تسبيح آن ها را نمى فهميم): «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَن فِى السَّمَـوَـ تِ وَ الاَْرْضِ وَ الطَّيْرُ صَـفَّـت كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاَتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ وَ اللَّهُ عَلِيمُ بِمَا يَفْعَلُونَ; (نور،41) آيا نديدى تمام آنان كه در آسمان ها و زمينند براى خدا تسبيح مى كنند، و همچنين پرندگان به هنگامى كه بر فراز آسمان بال گسترده اند؟! هر يك از آن ها نماز و تسبيح خود را مى داند; و خداوند به آن چه انجام مى دهند داناست.»(7) 2ـ شواهد تجربى علاقه اى كه بسيارى از حيوانات تدريجاً به صاحب خود پيدا مى كنند، وفاى برخى حيوانات و جبران خدمات انسانى به آن ها، پيدا كردن لانه و خانه خود از فاصله هاى بسيار دور دست، تربيت يافتن برخى سگ ها براى گرفتن جنايتكاران، تربيت بعضى حيوانات براى خريد جنس از مغازه ها و... همه اين ها حكايت از يك نوع فهم و شعور در حيوانات دارد.(8) ------------------------------------------------------------------------------- 1. ر.ك: فرهنگ معارف اسلامى، دكتر سيد جعفر سجادى، ص 1272، انتشارات كومش. 2. ر.ك: اصول كافى، كلينى(رحمه الله) ج 1، ص 54، كتاب عقل و جهل، دارالتعارف للمطبوعات. 3. الميزان، علامه طباطبايى، ج 17، ص 251، مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان. 4. ر.ك: فرقان، 43 ـ 44; محمد، 12; اعراف، 179. 5. ر.ك: عالم الحيوان بين العلم و القرآن، محمد محمود عبدالله دارالمكتبة الحياة مؤسسة الخليل التجاريه / القرآن و عالم الحيوان، عبدالرحمن حامد، الدار السودانية للكتب. 6. ر.ك: نمل، 23 ـ 24. 7. ر.ك: الميزان، علامه طباطبايى، ج 15، ص 135، مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان / تفسير نمونه، آية الله مكارم شيرازى، ج 14، ص 498 ـ 500. 8. ر.ك: الميزان، علامه طباطبايى، همان، ج 7، ص 73 ـ 77 / آفرينش از ديدگاه قرآن، محمد على حسين زاده، ص 156 ـ 160، پايان نامه / تفسير نمونه، همان، ج 5، ص 224 ـ 225 و ج 15، ص 435.