پرسش :
چرا در آيه اول سوره احزاب، پيامبراکرم را امر به تقوا مي‌کند؟ مگر بيم آن مي‌رفته که آن حضرت خطا کند؟ و اصولا اين آيه چگونه با عصمت پيامبر سازگار است؟
پاسخ :
براي اين که بفهميم امر به تقوا از سوي خداوند نسبت به پيامبر اسلام ص به چه معناست؛ لازم است به جملات بعدي آيه نيز دقت کنيم.
خداوند در آيه يک سوره احزاب مي‌فرمايند: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْکافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِيمًا حَکيمًا[1]؛ «اي پيامبر تقواي الهي پيشه کن و از کافران و منافقان اطاعت مکن که خداوند عليم و حکيم است».
با دقت و توجه در آيه مذکور در مي‌يابيم که امر به تقوا و در حقيقت مصداق آن در اينجا اطاعت نکردن از کافرين و منافقين و به عبارت ديگر گوش ندادن به حرف آنهاست و اين گناه محسوب نمي‌شود. توضيح آن که تقوا داراي مراتب بسيار است. براي برخي، تقوا دوري از گناه کبيره است. براي گروهي ديگر، دوري از گناهان صغيره و براي بعضي دوري از شبهات است الي آخر. پس آنچه براي عوام تقواست با آنچه نزد خواص تقوا محسوب مي‌شود متفاوت است. حسنات الابرار سيئات المقربين. امام خميني (ره) مي‌فرمايد: براي ورع مراتب بسيار است، چنان چه ورع عامه اجتناب از کبائر است و ورع خاصه اجتناب از مشتبهات است براي خوف از وقوع در محرمات و ورع اهل زهد اجتناب از مباهات است براي احتراز از وزر آن و ورع اهل سلوک ترک نظر به دنياست براي وصول به باب الله و شهود جمال الله و ورع اولياء اجتناب از توجه به غايات است.[2]
مرحوم ملا مهدي نراقي (ره) مي‌فرمايند: بعضي از علماء ورع و تقوا از محارم الهي را به چهار درجه تقسيم کرده‌اند: اول، ورع اهل عدل و آن اجتناب از هر چيزي است که مستلزم فسق و گناهکار بودن است و موجب خروج از عدالت است دوم ورع صالحين است و آن اجتناب از شبهات است سوم اجتناب است از انجام آن اموري که خوف آن مي‌رود به حرامي يا شبهه حرامي مبدل شود يا حرامي را به دنبال داشته باشد. چهارم ورع صديقين است و آن اجتناب از هر چيزي است که براي خدا نباشد چنان چه امام صادق ع فرمود: تقوا بر سه درجه است اول تقوا از خوف نار و عقاب که همان ترک حرام است که در واقع تقواي عوام مي‌باشد دوم تقواي از خدا نه از خوف جهنم که ترک شبهات است و اين مرتبه تقواي خواص است. سوم تقواي في الله و آن ترک حلال است به خاطر دچار نشدن به شبهه[3]
نکته‌اي که از اين توضيحات معلوم مي‌شود اين است که تقوا در همه جا و براي همه افراد مصاديق يکسان ندارد پس اين گمان باطلي است اگر فکر کنيم که هر جا خداوند در قرآن به پيامبر خود امر به تقوا مي‌کند براي اين است که پيامبر اکرم ص گناهي مرتکب شده است.
اکنون که فهميديم امر به تقوا براي پيامبر اکرم نشان از گناهکار بودن او ندارد بايد بدانيم اين امر از سوي خداوند به چه معناست؟ پيش از اين گفتيم براي فهم اين معنا لازم است در معناي کامل آيه دقت کنيم. خداوند در آيه مذکور مي‌فرمايند: اي پيامبر تقواي الهي را پيشه کن و از کافران و منافقان اطاعت مکن از اين جمله کشف مي شود که کفار از رسول خدا چيزي درخواست کرده‌اند که مورد رضاي خداي سبحان نبوده و از اين رو خداوند به پيامبر اکرم گوشزد کرده است که به پيشنهاد گوش نداده و آن را قبول نکند.
علامه طباطبايي(ره) مي‌فرمايند: در آيه مذکور که سياق نفي دارد، بين کفار و منافقين جمع شده و هر دو را ذکر کرده و از اطاعت هر دو نهي فرموده از اين معنا کشف مي‌شود که کفار از رسول خدا چيزي مي‌خواسته‌اند که مورد رضاي خداي سبحان نبوده، منافقين هم که در صف مسلمانان بودند، کفار را تأئيد مي‌کردند و از آن جناب به اصرار مي‌خواستند که پيشنهاد کفار را بپذيرد و آن پيشنهاد امري بوده که خداي سبحان به علم و حکمت خود بر خلاف آن حکم رانده بود و وحي الهي هم بر خلاف آن نازل شده بود و نيز کشف مي‌شود که آن امر، امر مهمي بوده که بيم آن مي‌رفته که اسباب ظاهري بر خلاف آن مساعدت نکند و بر عکس، بر وفق آن کمک مي‌کند، مگر آن که خدا بخواهد جلو آن اسباب را بگيرد لذا رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مأمور شده از اجابت کفار نسبت به خواهششان خودداري کند و آنچه به او وحي شده متابعت نمايد و از کسي نهراسيده و بر خدا توکل کند. با اين بيان روايتي که در شأن نزول آيه وارد شده تأئيد مي‌شود چون در آن روايات آمده که عده‌اي از صناديد و رؤساي قريش بعد از داستان جنگ احد به مدينه آمدند و از رسول خدا امان خواستند و درخواست کردند که آن جناب با ايشان و بت پرستي ايشان کاري نداشته باشد وايشان هم با او و يکتا پرستي‌اش کاري نداشته باشند اين آيات نازل شد که نبايد دعوت ايشان را اجابت کني و رسول خدا هم از اجابت خواسته ايشان خود داري نمود.[4]
بنابراين امر به تقوا در حقيقت نوعي گوشزد به پيامبر اکرم ص است به اين معنا که اي پيامبر هوشيار باش تا چنين اتفاقي نيفتد.[5]
از توضيحات سابق نتايج زير به دست مي‌آيد.
1. تقوا داراي مراتب بسياري است، تقواي عوام و خواص و اولياء و انبياء با هم متفاوت است معنايي که ما از تقوا مي‌فهميم با آنچه انبياء از آن درک مي‌کنند يکسان نيست. بنابراين هرگاه خداوند به پيامبر اکرم خود امر به تقوا مي‌کند به معناي اين نيست که گناه نکن يا مواظب باش گناه نکني.
2. با توجه به شأن نزول آيه اول سوره احزاب مي‌توان فهميد امر به تقوا در مورد پيامبر اکرم به معناي اين است که به پيشنهاد کفار و منافقين گوش نده و حرف آنها را قبول نکن و در حقيقت خداوند با اين بيان مي‌خواهد به پيامبر خود نوعي گوشزد و هوشياري در مورد يادشده بدهد نه اين که او را از گناه منع کند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ تفسير نمونه، آيت الله مکارم شيرازي، دارالکتب الاسلاميه، 1374ش، ج17، ص187 و 188.
2ـ ترجمه تفسير الميزان، ج16، ص409.
پی نوشتها:
[1]. احزاب / 1.
[2]. موسوي خميني، سيد روح الله، شرح چهل حديث، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، 1380ش، ص474.
[3]. نراقي، ملامهدي، جامع السعادات، ترجمه مجتبوي، سيد جلال، قم، انتشارات حکمت، 1377ش، ج3، ص239.
[4]. طباطبايي، سيد محمد حسين، ترجمه الميزان، موسوي، سيد محمد باقر، دفتر انتشارات اسلامي، 1374ش، ج16، ص409.
[5]. همداني، سيد محمد حسين، انوار درخشان، کتابفروشي لطفي، 1404ق، ج13، ص51.
منبع: اندیشه قم
براي اين که بفهميم امر به تقوا از سوي خداوند نسبت به پيامبر اسلام ص به چه معناست؛ لازم است به جملات بعدي آيه نيز دقت کنيم.
خداوند در آيه يک سوره احزاب مي‌فرمايند: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْکافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِيمًا حَکيمًا[1]؛ «اي پيامبر تقواي الهي پيشه کن و از کافران و منافقان اطاعت مکن که خداوند عليم و حکيم است».
با دقت و توجه در آيه مذکور در مي‌يابيم که امر به تقوا و در حقيقت مصداق آن در اينجا اطاعت نکردن از کافرين و منافقين و به عبارت ديگر گوش ندادن به حرف آنهاست و اين گناه محسوب نمي‌شود. توضيح آن که تقوا داراي مراتب بسيار است. براي برخي، تقوا دوري از گناه کبيره است. براي گروهي ديگر، دوري از گناهان صغيره و براي بعضي دوري از شبهات است الي آخر. پس آنچه براي عوام تقواست با آنچه نزد خواص تقوا محسوب مي‌شود متفاوت است. حسنات الابرار سيئات المقربين. امام خميني (ره) مي‌فرمايد: براي ورع مراتب بسيار است، چنان چه ورع عامه اجتناب از کبائر است و ورع خاصه اجتناب از مشتبهات است براي خوف از وقوع در محرمات و ورع اهل زهد اجتناب از مباهات است براي احتراز از وزر آن و ورع اهل سلوک ترک نظر به دنياست براي وصول به باب الله و شهود جمال الله و ورع اولياء اجتناب از توجه به غايات است.[2]
مرحوم ملا مهدي نراقي (ره) مي‌فرمايند: بعضي از علماء ورع و تقوا از محارم الهي را به چهار درجه تقسيم کرده‌اند: اول، ورع اهل عدل و آن اجتناب از هر چيزي است که مستلزم فسق و گناهکار بودن است و موجب خروج از عدالت است دوم ورع صالحين است و آن اجتناب از شبهات است سوم اجتناب است از انجام آن اموري که خوف آن مي‌رود به حرامي يا شبهه حرامي مبدل شود يا حرامي را به دنبال داشته باشد. چهارم ورع صديقين است و آن اجتناب از هر چيزي است که براي خدا نباشد چنان چه امام صادق ع فرمود: تقوا بر سه درجه است اول تقوا از خوف نار و عقاب که همان ترک حرام است که در واقع تقواي عوام مي‌باشد دوم تقواي از خدا نه از خوف جهنم که ترک شبهات است و اين مرتبه تقواي خواص است. سوم تقواي في الله و آن ترک حلال است به خاطر دچار نشدن به شبهه[3]
نکته‌اي که از اين توضيحات معلوم مي‌شود اين است که تقوا در همه جا و براي همه افراد مصاديق يکسان ندارد پس اين گمان باطلي است اگر فکر کنيم که هر جا خداوند در قرآن به پيامبر خود امر به تقوا مي‌کند براي اين است که پيامبر اکرم ص گناهي مرتکب شده است.
اکنون که فهميديم امر به تقوا براي پيامبر اکرم نشان از گناهکار بودن او ندارد بايد بدانيم اين امر از سوي خداوند به چه معناست؟ پيش از اين گفتيم براي فهم اين معنا لازم است در معناي کامل آيه دقت کنيم. خداوند در آيه مذکور مي‌فرمايند: اي پيامبر تقواي الهي را پيشه کن و از کافران و منافقان اطاعت مکن از اين جمله کشف مي شود که کفار از رسول خدا چيزي درخواست کرده‌اند که مورد رضاي خداي سبحان نبوده و از اين رو خداوند به پيامبر اکرم گوشزد کرده است که به پيشنهاد گوش نداده و آن را قبول نکند.
علامه طباطبايي(ره) مي‌فرمايند: در آيه مذکور که سياق نفي دارد، بين کفار و منافقين جمع شده و هر دو را ذکر کرده و از اطاعت هر دو نهي فرموده از اين معنا کشف مي‌شود که کفار از رسول خدا چيزي مي‌خواسته‌اند که مورد رضاي خداي سبحان نبوده، منافقين هم که در صف مسلمانان بودند، کفار را تأئيد مي‌کردند و از آن جناب به اصرار مي‌خواستند که پيشنهاد کفار را بپذيرد و آن پيشنهاد امري بوده که خداي سبحان به علم و حکمت خود بر خلاف آن حکم رانده بود و وحي الهي هم بر خلاف آن نازل شده بود و نيز کشف مي‌شود که آن امر، امر مهمي بوده که بيم آن مي‌رفته که اسباب ظاهري بر خلاف آن مساعدت نکند و بر عکس، بر وفق آن کمک مي‌کند، مگر آن که خدا بخواهد جلو آن اسباب را بگيرد لذا رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مأمور شده از اجابت کفار نسبت به خواهششان خودداري کند و آنچه به او وحي شده متابعت نمايد و از کسي نهراسيده و بر خدا توکل کند. با اين بيان روايتي که در شأن نزول آيه وارد شده تأئيد مي‌شود چون در آن روايات آمده که عده‌اي از صناديد و رؤساي قريش بعد از داستان جنگ احد به مدينه آمدند و از رسول خدا امان خواستند و درخواست کردند که آن جناب با ايشان و بت پرستي ايشان کاري نداشته باشد وايشان هم با او و يکتا پرستي‌اش کاري نداشته باشند اين آيات نازل شد که نبايد دعوت ايشان را اجابت کني و رسول خدا هم از اجابت خواسته ايشان خود داري نمود.[4]
بنابراين امر به تقوا در حقيقت نوعي گوشزد به پيامبر اکرم ص است به اين معنا که اي پيامبر هوشيار باش تا چنين اتفاقي نيفتد.[5]
از توضيحات سابق نتايج زير به دست مي‌آيد.
1. تقوا داراي مراتب بسياري است، تقواي عوام و خواص و اولياء و انبياء با هم متفاوت است معنايي که ما از تقوا مي‌فهميم با آنچه انبياء از آن درک مي‌کنند يکسان نيست. بنابراين هرگاه خداوند به پيامبر اکرم خود امر به تقوا مي‌کند به معناي اين نيست که گناه نکن يا مواظب باش گناه نکني.
2. با توجه به شأن نزول آيه اول سوره احزاب مي‌توان فهميد امر به تقوا در مورد پيامبر اکرم به معناي اين است که به پيشنهاد کفار و منافقين گوش نده و حرف آنها را قبول نکن و در حقيقت خداوند با اين بيان مي‌خواهد به پيامبر خود نوعي گوشزد و هوشياري در مورد يادشده بدهد نه اين که او را از گناه منع کند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ تفسير نمونه، آيت الله مکارم شيرازي، دارالکتب الاسلاميه، 1374ش، ج17، ص187 و 188.
2ـ ترجمه تفسير الميزان، ج16، ص409.
پی نوشتها:
[1]. احزاب / 1.
[2]. موسوي خميني، سيد روح الله، شرح چهل حديث، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، 1380ش، ص474.
[3]. نراقي، ملامهدي، جامع السعادات، ترجمه مجتبوي، سيد جلال، قم، انتشارات حکمت، 1377ش، ج3، ص239.
[4]. طباطبايي، سيد محمد حسين، ترجمه الميزان، موسوي، سيد محمد باقر، دفتر انتشارات اسلامي، 1374ش، ج16، ص409.
[5]. همداني، سيد محمد حسين، انوار درخشان، کتابفروشي لطفي، 1404ق، ج13، ص51.
منبع: اندیشه قم
