پرسش :
با توجه به اينكه شهيد كسي است كه در راه خدا جهاد كند و كشته شود، چرا به كساني كه در برخی حوادث مثل سقوط هواپيمای نظامی کشته می شوند را شهيد مي‌گويند؟
پاسخ :
خداوند متعال در آية 154 سوره بقره مي‌فرمايند: «و لا تقولوا لمن يقتل في سبيل الله امواتٌ بل احياءٌ و لكن لا تشعرون» در قرآن، حدود 50 بار واژة «شهيد» و مشتقات آن به كار رفته، كه اين واژگان معاني متفاوتي چون: ناظر، گواه و نمونه را بيان مي‌‌دارند، اما از «قتل» و مشتقات آن در قرآن كريم،حدود 177 مورد، سخن به ميان آمده كه حدود 6 مورد آن، معناي اصطلاحي «شهادت» را تحت عنوان قتل و مقتول في سبيل الله[1] ـ كه منظور ماست ـ بيان مي‌دارد. اين آيات مربوط به «شهيد در معركه» است، كه مصداق اعلاي شهادت در راه خدا است، و احكام مختلفي هم بر آن مترتب مي‌گردد.[2] اما گروههايي هم به استناد احاديث معصومان ـ عليه السّلام ـ وجود دارند كه به خاطر انگيزه‌هاي الهي، ايمان و پاكي، تحمّل زجر و تلاش فراوان، هجرت و آوارگي براي نجات از ظلم، و معصومانه جان دادن، شهيد معرفي شده و اينان بخشي از فيض و فضل شهادت را دريافت مي‌‌دارند. مرور عناوين آنان مورد دقت و توجه است، كه به آنان اشاره مي‌كنيم:
1. ابوذر غفاري، از پيامبر اعظم اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ روايت كرده است كه: «هر گاه موقع مرگ طالب علم فرا برسد و در هر حالي كه مشغول فراگيري علم بود، او شهيد محسوب مي‌شود»[3]
2. پيامبر اسلام فرمود: «كسي با وضو بخوابد و در همان حال مرگ به سراغش آيد او نزد خدا شهيد به شمار مي‌آيد.»[4]
3. امام جعفر صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: «كسي كه سوره «قل يا ايها الكافرون» و «قول هو الله احد» را در يكي از ركعات نمازهاي واجبش بخواند، خداوند او را در روز قيامت، شهيد مبعوث مي‌كند.»[5]
4. انس بن مالك مي‌گويد: رسول خدا به من فرمود:«... اگر بتواني در روز و شب در حال طهارت و با وضو باشي، اين كار را انجام بده، چرا كه اگر در حال طهارت بميري، شهيد محسوب مي‌شوي»[6]
5. امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «كسي كه بميرد اما با معرفت به حق خدا، رسول الله و اهل بيتش باشد، مانند شهيد مي‌باشد.»[7]
6. رسول خدا، دربارة مرگ‌هاي دل خراش و مظلومانه‌اي كه براي امت او از ناحية « وبا » براي آنان پيش مي‌آيد، فرمود «و جعل لهم الطاعون شهادة»[8]
7. حضرت ـ صلّي الله عليه و آله ـ همچنين 6 گروه ديگر را شهيد معرفي كرده كه عبارتند از:
7 ـ 1. الطعين: افرادي كه بيماري «تسلسل بول» دارند و با تحمّل و چاره سازي اين بيماري، عبادات خود را انجام مي‌دهند.
7 ـ 2. المبطون: اشخاصي كه بر اثر آشفتگي روده، درست نمي‌توانند وضوي خويش را نگه داري كنند، و با چنين زجري، عبادات خود را صورت مي‌دهند.
7 ـ 3. صاحب الهَدم: افرادي كه بر اثر زلزله يا در حال كار و تلاش در معدن، جان خود را از دست مي‌دهند.
7 ـ 4. الغَرق: افرادي كه بر اثر سيل ويرانگر، يا در حالي كه براي عمل مشروعي سفر دريايي كرده، در آب غرق مي‌شوند و با وضع دل خراشي به كام مرگ مي‌روند.
7 ـ 5. الحرق: كسي كه بر اثر آتش سوزي بميرد.
7 ـ 6. و المراة تموت جمعاً: زني كه بر اثر درد زايمان، يا در حالي كه جنين در شكم دارد، در چنين شرايط دردناكي مي‌ميرد، شهيد محسوب مي‌گردد.[9]
8. رسول خدا در مورد كسي كه دور از وطن و در جايي غريب و بي كس جان مي‌سپارد، فرمود: «من مات غريباً، مات شهيداً»[10]
9. هم چنين آن حضرت، دربارة كسي كه در راه دين داري خويش، مظلومانه كشته مي‌شود، فرمود: «من قُتلَ دون دينه، فهو شهيد»[11]
10. امام علي ـ عليه السّلام ـ ، كسي را كه در راه اطاعت خداوند و پرهيز از گناه و آلودگي، مبارزه و مجاهده با نفس و تمايلات نفساني مي‌كند، در پيشگاه خداوند: «بمنزلة بَرٍّ شهيدٍ»[12] ناميده است.
11. پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در مورد كسي كه در راه دفاع از خانواده و ناموس خود كشته شود و همچنين كسي كه براي رفع و دفع ظلم و ستمي از خود و مال و خانواده‌اش كشته مي‌شود، آنان را شهيد ناميدند.[13]
12. ايشان همچنين در مورد كسي كه با حبّ به آل محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ بميرد، فرمود: كه او شهيد به حساب مي‌آيد.[14]
13. همچنين دربارة كسي كه گرفتار عشق شود و آن را مكتوم دارد و خويشتن را به وسيلة پاك دامني، به گناه و لغزش آلوده نسازد، فرمود: كه او هم شهيد است اگر بميرد.[15]
14. حضرت ـ صلّي الله عليه و آله ـ ، دربارة زن مسلماني كه به اسارت دشمن در آمده و او را كشته بودند، فرمود: اگر از خويش دفاع كرده باشد، «بمنزلة الشهيد».
15. امام صادق ـ عليه السّلام ـ در مورد كسي كه در انتظار ظهور حكومت عدل حضرت مهدي ـ عجّل الله تعالي فرجه الشريف ـ به سر ببرد و خويشتن را براي جهاد در ركاب آن حضرت ساخته و آماده نمايد فرمود:«ان الميت منكم علي هذا الامر شهيد، بمنزلة الضارب بسيفه في سبيل الله ...»
نكته: البته بايد به يك نكته مهم اشاره نمود و آن اينكه موارد ذكر شده، بر اساس آنچه طبق روايات معتبره نقل شده قابل ارزيابي است و همين طور آناني كه در راه انجام مأموريت‌هاي محوّلة مهم، مانند شركت در مانورهاي نظامي كشته شوند، شهيد به شمار مي‌آيند و همينطور کسانی که در حين مأموريت هواپيمايشان سقوط كند طبق روايات تمامي موارد ياد شده، جزء شهدا محسوب می شوند.
نتيجه: شهيد دو گونه است: شهيد در معركة جنگ و درگيری كه حد اعلاي شهادت است و کسانی که در معركه جنگ به شهادت نرسيدند لکن بنابر روايات معتبره شهيد محسوب مي‌شوند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. ايثار و شهادت در مكتب امام خميني، تبيان، دفتر يازدهم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام (ره).
پی نوشتها:
[1] . بقره، 154 ـ آل عمران، 169 ـ نساء، 84 ـ توبه، 111 ـ حج، 58 ـ محمد، 4.
[2] . جواهر الكلام، ج 4، صص 87 ـ 86.
[3] . بحار الانوار، ج 1، ص 186.
[4] . سفينة البحار، ج 2، ص 888.
[5] . بحار الانوار، ج 7، ص 298.
[6] . بحار الانوار، ج 19، ص 69.
[7] . وسائل الشيعه، ج 11، ص 41.
[8] . بحار الانوار،ج 16، ص 350.
[9] . كنزل العمال، ج 4، ص 421.
[10] . من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 84.
[11] . پيشين.
[12] . غرر الحكم، ج 1، ص 234.
[13] . وسائل الشيعه، ج 11، ص 92.
[14] . بحار الانوار، ج 65، ص 137.
[15] . كنزل العمال، ج 4، ص 420.
منبع: اندیشه قم
خداوند متعال در آية 154 سوره بقره مي‌فرمايند: «و لا تقولوا لمن يقتل في سبيل الله امواتٌ بل احياءٌ و لكن لا تشعرون» در قرآن، حدود 50 بار واژة «شهيد» و مشتقات آن به كار رفته، كه اين واژگان معاني متفاوتي چون: ناظر، گواه و نمونه را بيان مي‌‌دارند، اما از «قتل» و مشتقات آن در قرآن كريم،حدود 177 مورد، سخن به ميان آمده كه حدود 6 مورد آن، معناي اصطلاحي «شهادت» را تحت عنوان قتل و مقتول في سبيل الله[1] ـ كه منظور ماست ـ بيان مي‌دارد. اين آيات مربوط به «شهيد در معركه» است، كه مصداق اعلاي شهادت در راه خدا است، و احكام مختلفي هم بر آن مترتب مي‌گردد.[2] اما گروههايي هم به استناد احاديث معصومان ـ عليه السّلام ـ وجود دارند كه به خاطر انگيزه‌هاي الهي، ايمان و پاكي، تحمّل زجر و تلاش فراوان، هجرت و آوارگي براي نجات از ظلم، و معصومانه جان دادن، شهيد معرفي شده و اينان بخشي از فيض و فضل شهادت را دريافت مي‌‌دارند. مرور عناوين آنان مورد دقت و توجه است، كه به آنان اشاره مي‌كنيم:
1. ابوذر غفاري، از پيامبر اعظم اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ روايت كرده است كه: «هر گاه موقع مرگ طالب علم فرا برسد و در هر حالي كه مشغول فراگيري علم بود، او شهيد محسوب مي‌شود»[3]
2. پيامبر اسلام فرمود: «كسي با وضو بخوابد و در همان حال مرگ به سراغش آيد او نزد خدا شهيد به شمار مي‌آيد.»[4]
3. امام جعفر صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: «كسي كه سوره «قل يا ايها الكافرون» و «قول هو الله احد» را در يكي از ركعات نمازهاي واجبش بخواند، خداوند او را در روز قيامت، شهيد مبعوث مي‌كند.»[5]
4. انس بن مالك مي‌گويد: رسول خدا به من فرمود:«... اگر بتواني در روز و شب در حال طهارت و با وضو باشي، اين كار را انجام بده، چرا كه اگر در حال طهارت بميري، شهيد محسوب مي‌شوي»[6]
5. امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «كسي كه بميرد اما با معرفت به حق خدا، رسول الله و اهل بيتش باشد، مانند شهيد مي‌باشد.»[7]
6. رسول خدا، دربارة مرگ‌هاي دل خراش و مظلومانه‌اي كه براي امت او از ناحية « وبا » براي آنان پيش مي‌آيد، فرمود «و جعل لهم الطاعون شهادة»[8]
7. حضرت ـ صلّي الله عليه و آله ـ همچنين 6 گروه ديگر را شهيد معرفي كرده كه عبارتند از:
7 ـ 1. الطعين: افرادي كه بيماري «تسلسل بول» دارند و با تحمّل و چاره سازي اين بيماري، عبادات خود را انجام مي‌دهند.
7 ـ 2. المبطون: اشخاصي كه بر اثر آشفتگي روده، درست نمي‌توانند وضوي خويش را نگه داري كنند، و با چنين زجري، عبادات خود را صورت مي‌دهند.
7 ـ 3. صاحب الهَدم: افرادي كه بر اثر زلزله يا در حال كار و تلاش در معدن، جان خود را از دست مي‌دهند.
7 ـ 4. الغَرق: افرادي كه بر اثر سيل ويرانگر، يا در حالي كه براي عمل مشروعي سفر دريايي كرده، در آب غرق مي‌شوند و با وضع دل خراشي به كام مرگ مي‌روند.
7 ـ 5. الحرق: كسي كه بر اثر آتش سوزي بميرد.
7 ـ 6. و المراة تموت جمعاً: زني كه بر اثر درد زايمان، يا در حالي كه جنين در شكم دارد، در چنين شرايط دردناكي مي‌ميرد، شهيد محسوب مي‌گردد.[9]
8. رسول خدا در مورد كسي كه دور از وطن و در جايي غريب و بي كس جان مي‌سپارد، فرمود: «من مات غريباً، مات شهيداً»[10]
9. هم چنين آن حضرت، دربارة كسي كه در راه دين داري خويش، مظلومانه كشته مي‌شود، فرمود: «من قُتلَ دون دينه، فهو شهيد»[11]
10. امام علي ـ عليه السّلام ـ ، كسي را كه در راه اطاعت خداوند و پرهيز از گناه و آلودگي، مبارزه و مجاهده با نفس و تمايلات نفساني مي‌كند، در پيشگاه خداوند: «بمنزلة بَرٍّ شهيدٍ»[12] ناميده است.
11. پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در مورد كسي كه در راه دفاع از خانواده و ناموس خود كشته شود و همچنين كسي كه براي رفع و دفع ظلم و ستمي از خود و مال و خانواده‌اش كشته مي‌شود، آنان را شهيد ناميدند.[13]
12. ايشان همچنين در مورد كسي كه با حبّ به آل محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ بميرد، فرمود: كه او شهيد به حساب مي‌آيد.[14]
13. همچنين دربارة كسي كه گرفتار عشق شود و آن را مكتوم دارد و خويشتن را به وسيلة پاك دامني، به گناه و لغزش آلوده نسازد، فرمود: كه او هم شهيد است اگر بميرد.[15]
14. حضرت ـ صلّي الله عليه و آله ـ ، دربارة زن مسلماني كه به اسارت دشمن در آمده و او را كشته بودند، فرمود: اگر از خويش دفاع كرده باشد، «بمنزلة الشهيد».
15. امام صادق ـ عليه السّلام ـ در مورد كسي كه در انتظار ظهور حكومت عدل حضرت مهدي ـ عجّل الله تعالي فرجه الشريف ـ به سر ببرد و خويشتن را براي جهاد در ركاب آن حضرت ساخته و آماده نمايد فرمود:«ان الميت منكم علي هذا الامر شهيد، بمنزلة الضارب بسيفه في سبيل الله ...»
نكته: البته بايد به يك نكته مهم اشاره نمود و آن اينكه موارد ذكر شده، بر اساس آنچه طبق روايات معتبره نقل شده قابل ارزيابي است و همين طور آناني كه در راه انجام مأموريت‌هاي محوّلة مهم، مانند شركت در مانورهاي نظامي كشته شوند، شهيد به شمار مي‌آيند و همينطور کسانی که در حين مأموريت هواپيمايشان سقوط كند طبق روايات تمامي موارد ياد شده، جزء شهدا محسوب می شوند.
نتيجه: شهيد دو گونه است: شهيد در معركة جنگ و درگيری كه حد اعلاي شهادت است و کسانی که در معركه جنگ به شهادت نرسيدند لکن بنابر روايات معتبره شهيد محسوب مي‌شوند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. ايثار و شهادت در مكتب امام خميني، تبيان، دفتر يازدهم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام (ره).
پی نوشتها:
[1] . بقره، 154 ـ آل عمران، 169 ـ نساء، 84 ـ توبه، 111 ـ حج، 58 ـ محمد، 4.
[2] . جواهر الكلام، ج 4، صص 87 ـ 86.
[3] . بحار الانوار، ج 1، ص 186.
[4] . سفينة البحار، ج 2، ص 888.
[5] . بحار الانوار، ج 7، ص 298.
[6] . بحار الانوار، ج 19، ص 69.
[7] . وسائل الشيعه، ج 11، ص 41.
[8] . بحار الانوار،ج 16، ص 350.
[9] . كنزل العمال، ج 4، ص 421.
[10] . من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 84.
[11] . پيشين.
[12] . غرر الحكم، ج 1، ص 234.
[13] . وسائل الشيعه، ج 11، ص 92.
[14] . بحار الانوار، ج 65، ص 137.
[15] . كنزل العمال، ج 4، ص 420.
منبع: اندیشه قم
.jpg "معنی اسم ابوطالب و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")