تبدیل پنج وقت نماز به سه وقت توسط شیعه و کاستن از احترام آن
نماز در اسلام در پنج وقت وارد شده است، چرا شیعه با تبدیل آن به سه وقت، از اهمیت و احترام نماز کاسته است؟!
پاسخ اجمالی:
علاوه بر آیاتی از سوره های اسرا و هود که «سه وقت» را برای برای نمازهای یومیه مشخص کرده اند، در مهم ترین منابع حدیثی اهل سنت نیز گزارش هایی راجع به خوانده شدن نمازها در «سه وقت»، توسط پیامبر و در وضعیت هایی غیر از بیماری، سفر، باران و ... گزارش شده است. فقهای شیعه نیز «افضل» بودن نماز گزاردن در «پنج وقت» را می پذیرند، اما به نظر می آید کمبود وقت و برخی محدودیت های زندگی، توفیق این فضیلت را از انسان می گیرد. در چنین وضعیتی، نماز گزاردن در سه وقت، نماز را کم اهمیت نمی کند.
پاسخ تفصیلی:
پیش از مناقشه در اصل این پرسش و راست آزمایی این ادعا که شیعه با جمع بین نمازهای پنج گانه، زمینه کم قدر و کم اهمیت شدن این فریضه را پدید آورده، ادله شیعه برای جواز شرعی چنین عملی را مروری کوتاه می کنیم.
در قرآن مجید در دو آیه هنگامى که سخن از اوقات نماز به میان مى آید، فقط «سه وقت» براى نمازهاى شبانه روز ذکر شده است.
آیه اول آیه 114 سوره هود است: «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ»؛ (در دو طرف روز و بخشى از شب نماز را بر پاى دار).
تعبیر «طرفى النهار» اشاره به نماز صبح است که در آغاز روز انجام مى شود و نماز ظهر و عصر است که وقت آنها تا غروب ادامه دارد؛ به عبارت دیگر استمرار وقت نماز ظهر و عصر تا غروب آفتاب به روشنى از این آیه استفاده مى شود. امّا «زلفا من اللیل» با توجّه به این که «زلف» جمع «زلفة» است که به معناى بخش هایى از اوایل شب مى باشد آن هم اشاره به وقت نماز مغرب و عشاست.
آیه دوّم آیه 78 سوره اسراست: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً»؛ (نماز را از آغاز زوال ظهر تا تاریکى شب برپا دار همچنین قرآن فجر [نماز صبح] را).
«دلوک» به معناى متمایل شدن است و در اینجا اشاره به تمایل آفتاب از خط نصف النهار یعنى زوال ظهر است. غسق اللیل به معناى تاریکى شب است که بعضى آن را به اوایل شب تفسیر کرده اند و بعضى به نصف شب؛ زیرا همان گونه که «راغب» در «مفردات» گفته است «غسق» به معناى شدّت تاریکى شب مى باشد(1) که همان نیمه شب است.
بنابراین «دلوک شمس» اشاره به آغاز وقت نماز ظهر و «غسق اللیل» اشاره به پایان وقت نماز مغرب و عشاست و قرآن فجر نیز اشاره به نماز صبح است.
در هر صورت در آیه شریفه تنها «سه وقت» براى نمازهاى یومیّه بیان شده است نه «پنج وقت» و این دلیل بر جواز نماز در سه وقت است.(2)
از طرفی در روایات منابع معروف اهل سنت، مانند صحیح مسلم، بخارى، سنن ترمذى، موطّأ مالک، مسند احمد، سنن نسائى، مصنف عبد الرزاق و ... که همه از منابع مشهور و شناخته شده اهل سنت است، حدود سى روایت درباره «جمع میان نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشا»، حتی در شرایطی «غیر از سفر و مطر (باران) و خوف ضرر»، نقل شده است.
این روایات عمدتا به پنج راوى معروف بر مى گردد که عبارتند از: 1- ابن عبّاس 2- جابر بن عبد الله انصارى 3- ابو أیوب انصارى 4- عبد الله بن عمر 5- ابو هریره.
برخی از آن احادیث از این قرار است:
1- ابو الزبیر از سعید بن جبیر از ابن عبّاس نقل مى کند: «صَلى رَسُولُ اللَه(صَلى اللَهُ عَلَیهِ وَآله) الظُهرَ وَ العَصرَ جَمِیعاً بِالمَدِینَةِ فِى غَیرِ خَوف وَ لَا سَفَر»(3)؛ (رسول خدا (صلى الله علیه و آله) نماز ظهر و عصر را هر دو با هم به جا آورد در حالى که نه ترسى بود و نه سفرى).
ابو الزبیر مى گوید از سعید بن جبیر پرسیدم چرا پیامبر(صلى الله علیه و آله) چنین کارى را کرد؟ سعید گفت من نیز همین سؤال را از ابن عبّاس پرسیدم در جواب گفت: «أرَادَ أن لَا یَحْرَجَ أحَداً مِن أمّتِهِ»(4)؛ (مقصود حضرت این بود که هیچ یک از امّتش به زحمت نیافتد).
2- در حدیث دیگرى از ابن عبّاس مى خوانیم: «جَمَعَ رَسُولُ اللَه(صَلى اللَهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ) بَینَ الظُهرَ وَ العَصر وَ المَغرب وَ العشَاء فِى المَدِینَةِ فِى غَیر خَوف وَ لَا مَطر»(5)؛ (پیغمبر اکرم(صلى الله علیه و آله) در میان نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا در مدینه بدون خوف و باران جمع کرد). در ذیل حدیث دارد این گونه روایت شده که از ابن عباس پرسیدند مقصود پیامبر از این کار چه بود؟ در جواب گفت: «أرَادَ أن لَا یَحرَج»(6)؛ (مقصود حضرت این بود که هیچ یک از مسلمانان به زحمت نیافتد).
3- عبد الله بن شقیق مى گوید: «خَطَبَنا ابن عَبّاس یَوماً بَعدَ العَصرِ حَتّى غَرُبَت الشَمس وَ بَدَت النُجُوم وَ جَعَلَ النَاس یَقُولُون الصَلَاة الصَلَاة! قَالَ فَجَائَهُ رَجُل مِن بَنِى تَمِیم لَا یَفتَر وَ لَا یَتنى: الصَلَاة، الصَلَاة فقال: ابنُ عَبَّاس أ تعلمَنِی بِالسُنِّة، لِا أمّ لِک ثُمَّ قَال: رَأیتُ رَسُولُ اللَه (صَلَى اللَه عَلَیهِ وَ آلِه) جَمَعَ بَینَ الظُهر وَ العَصر وَ المَغرِب وَ العشاء قَالَ عَبدُالله بن شَقِیق: فَحَاکَ فِى صَدرِى مِن ذَلِک شَىء فَأتَیتَ أبَا هُرَیرة فَسَألتُهُ، فَصَدّق مَقَالَته»(7)؛ (عبد الله بن شقیق مى گوید روزى ابن عبّاس براى ما بعد از نماز عصر خطبه خواند تا آفتاب غروب کرد و ستاره ها ظاهر شد. مردم صدا زدند نماز نماز. سپس مردى از طایفه بنى تمیم آمد و پیوسته مى گفت: نماز نماز! ابن عبّاس گفت: تو مى خواهى سنّت پیامبر(صلى الله علیه و آله) را به من یاد بدهى اى بى ریشه! رسول خدا (صلى الله علیه و آله) میان نماز ظهر و عصر [همچنین] مغرب و عشا را جمع کرد. عبد الله بن شقیق مى گوید: در دل من شکّى پیدا شد نزد ابوهریره آمدم از او پرسیدم او سخن ابن عبّاس را تصدیق کرد).
4- جابر بن زید مى گوید ابن عبّاس گفت: «صَلّى النَبِى(صَلَى اللَه عَلَیهِ وَ آلِه) سَبعاً جَمِیعاً وَ ثَمَانِیاً جَمِیعاً»(8)؛ پیغمبر اکرم(صلى الله علیه و آله) هفت رکعت با هم و هشت رکعت با هم نماز خواند [اشاره به جمع میان نماز مغرب و عشا و نماز ظهر و عصر است]).
5- سعید بن جبیر از ابن عباس نقل مى کند: «جَمَعَ رَسُولُ اللَه(صَلَى اللَه عَلَیهِ وَ آلِه) بَینَ الظُهر وَ العَصر وَ بَین المَغرِبِ وَ العَشاء بِالمَدِینَةِ مِن غَیرِ خَوف وَ لَا مَطَر قَالَ: فَقیِلَ لِابنِ عَبَّاس: مَا أرَادَ بِذَلِک؟ قَالَ: أرَاد أن لَا یَحرجَ أمَّتِهِ»(9)؛ (پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله) در مدینه میان ظهر و عصر و میان مغرب و عشا جمع کرد بى آن که خوف [از دشمن] یا باران وجود داشته باشد. از ابن عبّاس پرسیدند مقصود حضرت از این کار چه بود؟ گفت: مى خواست امّتش به زحمت نیافتد).
تقریباً در تمام احادیث بالا و مشابه این احادیث که در کتب معروف و منابع درجه اوّل اهل سنّت نقل شده و سند آنها به جمعى از بزرگان صحابه مى رسد، روى دو نکته تأکید شده است:
نخست این که رسول خدا(صلى الله علیه و آله) جمع میان دو نماز را در حالى انجام داد که مشکل خاصّى مانند باران یا سفر یا ترس از دشمن، وجود نداشت.
دیگر این که هدف آن حضرت «توسعه بر امّت» و «رفع عسر و حرج» بوده است.(10)
قرآن مى گوید: «وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»(11)؛ (و در دین [اسلام] کار سنگین و سختى بر شما قرار ندارد)؛ به یقین پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله) نیز با نظر وسیعش همه مسلمین جهان را در تمام اعصار و قرون مى دید، به همین جهت بر امت خود منت نهاد و کار را وسعت بخشید تا همگان در هر زمان و هر مکان بتوانند به آسانى نمازهاى روزانه را انجام دهند.
حال که ادله شرعی جواز چنین جمعی میان نمازها تا حدودی تبیین شد، می گوییم:
این گونه جمع به هیچ وجه منجر به کاسته شدن از اهمیت و احترام نماز نمی شود؛ در نگاه فقهای شیعه در عین تأکید بر «افضلیت نماز در پنج وقت» و جدا از هم، مسأله «ترخیص و اجازه در انجام نمازها در سه وقت»، یک عطیه الهى براى تسهیل در امر نماز و توسعه بر مردم محسوب مى شود و آن را هماهنگ با روح اسلام که «شریعت سمحه سهله» است مى دانند.
حق این است که به مقتضاى حدیث نبوی «بُعِثْتُ إلَى الشَّرِیعَةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ»(12)؛ (خدا مرا مبعوث کرده است بر شریعت و دینى که با سماحت [باگذشت] و آسان است) و به مقتضاى روایات متعدّدى که از رسول خدا(صلى الله علیه و آله) مبنی بر «جواز جمع» نقل شده، «در عین تأکید بر فضیلت نماز در پنج وقت آن هم به جماعت»، اجازه دهیم که مردم نمازهاى خود را در سه وقت حتّى به صورت فرادا انجام دهند.(13)
بنابر این با توجّه به اینکه «فضیلت داشتن پنج وقت جاى انکار نیست»، و با توجه به اینکه «همه ما (شیعه و سنّی) به آن معتقدیم» و با توجّه به «جواز جمع نماز های پنج گانه در سه وقت» و با توجه به «محدویّتهای زندگی»، نماز گزاردن در «سه وقت» از اهمیّت نماز نمی کاهد.
در توضیح «وقت جمع نماز ها» باید گفت: همچنانکه این نماز های پنجگانه وقت «فضیلت» دارند، هر کدام وقت «مخصوص» دارند که نماز دیگری را نمی توان به جای آن خواند؛ مثل اولین لحظات بعد از اذان ظهر، که وقت مخصوص و فضیلت نماز ظهر است؛ در این وقت تا نماز ظهر خوانده نشود نماز عصر خوانده نمی شود. همچنین آخرین لحظات روز، که فقط به اندازه ادای یک نماز چهار رکعتی وقت مانده، جز نماز عصر نماز دیگری خوانده نمی شود؛ در این صورت اگر نماز ظهر هم به تاخیر افتاده باشد، حق ادای آن را نداریم و قضا شده است.
این نمازها وقت مشترکی نیز دارند که می توان با رعایت ترتیب، نماز ظهر و مغرب را در وقت فضیلتشان و نمازهای عصر و عشاء را در وقت مشترک و قبل از وقت فضیلتشان خواند. همچنین می توان نماز های ظهر و مغرب را از وقت فضیلت به وقت مشترک تاخیر انداخت، که در این صورت نماز های عصر و عشاء یا در وقت مشترک یا در وقت فضیلت و یا در وقت اختصاصی قرار می گیرند.
پی نوشت:
(1). مفردات ألفاظ القرآن، راغب أصفهانى، حسین بن محمد، بیروت، دار القلم، 1412هـ.ق، چاپ اول، ص 606.
(2). شیعه پاسخ می گوید، مکارم شیرازی، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امیرالمومنین علیه السلام، 1428هـ.ق، چاپ هشتم، ص 169 و 170(با تلخیص).
(3). صحیح مسلم، نیشابوری، مسلم بن حجاج، تحقیق: عبدالباقی، محمد فواد، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، 1412هـ.ق، ج 1، ص 490.
(4). همان.
(5). همان.
(6). همان.
(7). همان.
(8). صحیح البخاری، البخاری، محمد بن اسماعیل، دمشق، دار ابن کثیر، 1423هـ.ق، چاپ اول، ص 145.
(9). الجامع الکبیر، الترمذی، محمد بن عیسی، تحقیق: عواد معروف، بشار، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1996م، چاپ اول، ج 1، ص 229.
(10). شیعه پاسخ می گوید، همان، ص 168.
(11). سوره حج، آیه 78.
(12). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407هـ.ق، چاپ چهارم، ج 5، ص 494.
(13). شیعه پاسخ می گوید، همان، ص 160 تا 162(با تلخیص).
پرسش های مرتبط:
