فلسفه روزه در اسلام

پرسش :

فلسفه روزه در اسلام چیست؟

پاسخ :
قرآن کریم وقتی حکم روزه را بیان می‌کند در ذیل آن با جمله‌ای کوتاه به فلسفه روزه اشاره کرده، می‌فرماید:
«لعلّکم تتقون»[1] این جمله که ذیل جمله «کتب علیکم الصیام کما کتب علی الّذین من قبلکم» آمده بیان‌گر این است که روزه روح تقوی و پرهیزگاری را در انسان زنده می‌کند، از شدت غرایز می‌کاهد، روح را تلطیف و صفا می‌بخشد و نورانیت ایجاد می‌کند، عزم و اراده انسان را قوی و در انسان قدرت تصمیم‌گیری ایجاد می‌کند و راه را برای سیر و سلوک بسوی خدای متعال هموار می‌سازد و در ابعاد مختلف بر کامل شدن انسان کمک می‌کند. بطور کلّی فلسفه روزه را در ابعاد گوناگون می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:
 

1. بُعد عرفانی

روزه مایه تقرب به خداوند متعال است، زیرا روزه شهوت نفس را می‌کوبد و آدمی را بیاد روز قیامت انداخته و عطش و گرسنگی آن روز را یادآوری می‌کند و انسان را از کسالت‌ها و مفاسد که از محکم ترین ریسمانهای شیطان است، می‌رهاند.

دلیل این مطلب روایتی است که از امام صادق علیه‌السّلام نقل شده است که شیطان آمد نزد یحیای پیغمبر علیه‌السّلام، حضرت یحیی فرمودند: این‌ها که به خود آویخته ای چیست؟ شیطان گفت: شهواتی است که به وسیله آن‌ها فرزندان آدم را دچار می‌کنم. حضرت فرمودند: آیا برای من هم در آن چیزی هست؟ شیطان گفت هرگاه شکم خود را سیر کردی از خوراک، پس تو را باز می‌دارم از نماز و یاد خدا، حضرت یحیی قسم یاد کرد که شکم خود را هرگز از طعام پر نخواهم کرد.[2]
بدون شک از مجرّب‌ترین وسایل جهت تعدیل شهوت، گرسنگی کشیدن است.

شایان ذکر است که احادیث فراوانی در کتب روایی ما وجود دارد که که روزه و روزه‌دای را مایه تقرب به خداوند دانسته اند که به طور نمونه به تعدادی از آن ها اشاره می کنیم:

1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ضمن توصیه‌ای به اسامه بن زید چنین فرموده‌اند: «عَلَیک بالصوم فَاِنَّهُ قُربُه اِلَی الله؛ بر توباد روزه‌داری زیرا که روزه موجب تقرّب به خدا می‌شود.»[3]

2. خداوند متعال در حدیث قدسی می‌فرماید: «الصَّومُ لی و اَنا اُجْزی بِهِ؛ روزه برای من است و من خودم پاداش او هستم، یعنی تقرب به من بهترین پاداش اوست.»

3. خداوند متعال به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در شب معراج می فرماید: ای احمد آیا می‌دانی کدام وقت بنده به من نزدیک می‌شود؟ حضرت فرمود: نه ای پروردگار من؛ خداوند فرمود: موقعی که گرسنه و یا در سجده باشد.[4]
 

2. بُعد اخلاقی و تربیتی 

علم اخلاق برای تزکیه روح انسان وضع شده با آموختن و به کار بستن آن می‌توان روح سرکش انسانی را از چنگال رذائل اخلاقی نجات داد و آماده درک انوار معنوی شد؛ اگر انسان بخواهد سیر و سلوکی داشته باشد و به مراحل بالای کمال و معنویت برسد تزکیه و تخلیه از مهم‌ترین مراحل است و یکی از فوائد مهم روزه مسئله تزکیه روح و تخلیه روان است. چون روزه تنها امساک و پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست (چنان‌چه در حدیث شریف می‌خوانیم «رُبَّ صائم لیس له من صیامه اِلا الجوع و العطش»[5] چه بسیار روزه دارانی که فقط گرسنگی و تشنگی می‌کشند) بلکه روزه حقیقی آن است که چشم و گوش و زبان انسان همه روزه باشند؛ یعنی از ارتکاب گناهان چه کبیره و چه صغیره ، اجتناب نماید و از دستورات دینی بطور کامل پیروی نماید، زیرا عمل به دستورات الهی و ترک نواهی موجب تصفیه باطن و تزکیه روح از آلودگی‌ها و وارستگی‌ از رذائل اخلاقی می‌شود.
 

3. بُعد اجتماعی

یکی از فلسفه‌های روزه بعد اجتماعی آن است، پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله فرموده‌اند: «و هو شهر المواسات» (ماه رمضان، ماه برادری و همدردی است)[6] و امام باقر علیه السّلام می‌فرمایند: «خداوند روزه را واجب ساخته تا ثروت‌مندان درد گرسنگی را بفهمند و بر فقراء عطوفت کنند.»[7]

یکی از مهم‌ترین منافع روزه همین مطلب است که به انسان هشدار می‌دهد که مسلمانی تنها نماز و عبادت و زیارت و اصول عبادی اسلام را بجا آوردن نیست، بلکه باید از حال فقیران و مستمندان مطلع باشی و به آنها رسیدگی کنی، زیرا هر اجتماعی که اغنیاء آن به فکر مستمندان باشند ، روی فقر و محرومیت را نخواهند دید و این از فوائد روزه به شمار می‌آید.
 

4. بُعد بهداشتی و پزشکی

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمودند: «صوموا تصحّوا» روزه بگیرید تا سالم و تندرست باشید.[8] پس یکی از آثار و فواید روزه سلامتی جسم و بعد پزشکی آن می‌باشد که اهمیت به سزایی دارد، چون بدن انسان در طول سال آزادانه به تغذیه خود می‌پردازد و معده انسان که آن را مرکز همه دردها دانسته‌اند، در هر زمان که انسان اراده کرده مملو از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها شده است و محدودیت خوردن و آشامیدن در یک ماه (به وسیله گرفتن روزه) بهترین وسیله برای سلامتی جسم و بدن انسان می‌باشد.

دانشمندی در این رابطه چنین می‌گوید: «فایده روزه برای بدن مانند نوعی درمان پزشکی است. پزشکان همه به این نکته رسیده‌اند که روزه گرفتن روزهای ماه مبارک رمضان ، هم چون سی عدد قرص است که هر سال مصرف می‌شود تا معده تقویت و خون تصفیه و بافت‌های خون ترمیم گردد.»[9]

در روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله چنین آمده است: «المعدة بیت کل داء و الحمیه (ای الامساک) رأس کل دواء». یعنی: معده خانه تمامی دردها است و امساک بالاترین داروها.[10]

و دانشمندی به نام «الکسی سوفورین» بیش از 23 مرض را برشمرده که بوسیله روزه مداوا می‌شود.[11]
 

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1. تفسیر نمونه، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، ج 1.
2. فلسفه روزه، میر سید احمد روضاتی.
 
پی نوشت ها:
[1]. بقره/ 183.
[2]. روضاتی، میر سید احمد، فلسفه روزه، قم، انتشارات طباطبایی، 1385 ق، ص 90 ـ 92.
[3]. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ج 93، ص 285.
[4]. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، انتشارات کتابخانه سنایی، ‌ج 1، ص 193.
[5]. شمس‌الدین، سید مهدی، آداب روزه داری، قم، انتشارات قدس، چاپ اوّل، 1374، صص 10 و 23ـ24.
[6]. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، بیروت، ج 7، ص 7.
[7]. همان، ص 223.
[8]. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، احیاء التراث الاسلامی، ج 96، ص 255.
[9]. آداب روزه داری ، ص 20
[10]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375، ج 1، ص 632ـ633.
[11]. همان.

منبع: اندیشه قم