احکام بلوغ | سوال پنج

پرسش :

اگر سنّ 9 سالگى را براى بلوغ دختران کافى بدانیم از دو حال خارج نیست: الف) سنّ 9 سالگى یا اماره تعبّدى براى بلوغ است؛ یعنى شارع مقدّس آن را تعبّداً بلوغ دانسته است. ب) یا این که اماره غیر تعبّدى (تحقیقى یا طبیعى) است. اگر آن را اماره تعبّدى بلوغ بدانیم با سه اشکال یا ایراد مواجه مى شویم: (عدم مطابقت با آیات، روایات، واقعیّت خارجى). 1. آنچه از آیات قرآن (58 و 59 سوره نور، 6 سوره نساء، 152 سوره انعام، 5 سوره حج و 67 سوره غافر) استفاده مى شود این است که در هیچ کدام از آنها سن به عنوان بلوغ ذکر نشده، و ملاک بلوغ را رسیدن به حدّ نکاح و حلم و رشد قرار داده است و هر کدام از این عناوین سه گانه در آیات مذکور و مانند آن، با یکدیگر متلازم مى باشند، بدیهى است که تحقّق این عناوین براى انسان، عناوین واقعى و نفس الامرى مى باشد وبه هیچ وجه جنبه تعبّدى ندارد. 2. روایاتى که درباره بلوغ وارد شده مختلف و بسیارند: ـ بعضى روایات ملاک بلوغ را رسیدن به حدّ احتلام و رشد دانسته و به هیچ وجه میزان سنّى براى آن در نظر گرفته نشده است. مانند صحیحه هشام{1} و صحیحه علىّ بن جعفر (علیه السلام).{2} ـ در بعضى از روایات بلوغ سنّى ذکر شده که متفاوت مى باشند، از جمله: اوّل: موثّقه عبدالله بن سنان{3} که در این حدیث سنّ بلوغ براى پسران 13 سال و دختران 9 سال ذکرشده، امّا 9 سالگى را مناط بلوغ قرار نداده، بلکه حیض را علّت تحقّق بلوغ در سن 9 سالگى دانسته و بدیهى است که در این صورت ملاک بلوغ جنسى و طبیعى دختران است، که حیض کاشف از آن است. دوم: موثّقه عمّار ساباطى{4}، که طبق این حدیث پسر و دختر در سن 13 سالگى بالغ مى شوند و اگر پسر قبل از این سن محتلم و دختر حیض شود، احتلام و حیض نیز علامت بلوغ آنان است. سوم: صحیحه حمران{5}، که در پسران 15 سالگى و در دختران 9 سالگى را اماره بلوغ قرار داده است. به هر حال با توجّه به ناسازگارى آشکار روایت 9 سال با روایات دیگر، تعبّدى بودن قضیّه بعید به نظر مى رسد و جاى سؤال است که چرا غالب فقهاى شیعه به روایات 9 سال عمل کرده اند؟ ضمن این که آنان توجّه داشته اند دختران در سنّ 9 سالگى معمولاً حیض نمى شوند و روایات دیگر نیز (مانند سن 13 سال) وجود دارد! 3. عمل به روایت 9 سال، با واقعیّت خارجى غالباً مطابقت ندارد و با تحقیقاتى که به عمل آمده اکثر دختران در 13 سالگى بالغ مى شوند. بنابراین، در این شرایط، مکلّف دانستن دختران 9 سال چه در امور عبادى و چه در امور حقوقى و قضایى (با توجّه به ضعف قواى جسمانى و عقلانى آنان در این سن) موجب وهنِ شریعت مقدّس خواهد گردید. نتیجه این که با توجّه به اشکالات سه گانه فوق الذکر، تعبّدى بودن اماره 9 سالگى براى بلوغ دختران کاملاً بعید به نظر مى رسد. و اگر سن 9 سالگى را اماره طبیعى یا تحقیقى (غیر تعبّدى) بدانیم نیز با اشکال جدّى مواجه مى شویم. اماره زمانى مى تواند یک اماره محسوب گردد که دائمى یا غالبى باشد و بر این اساس اماره بودن سن 9 سال براى بلوغ درست نیست. زیرا غالباً در سنّ 9سالگى بلوغ طبیعى محقّق نمى گردد، در اینجا لازم است کلامى از فقیه بزرگ مرحوم صاحب جواهر(ره) بیاوریم که در این رابطه مى فرمایند: «در بلوغ نیازى به بیان شارع نیست. زیرا بلوغ از امور طبیعى است و در لغت و عرف شناخته شده است و از موضوعات شرعى نیست که جز از طریق شارع قابل شناخت نباشد.{6} با توجّه به مطالب مذکور نظر معظّم له در رابطه با «نوع اماریّت سنّ 9 سالگى» واشکالات و ایرادات فوق الذکر، چیست؟

پاسخ :
گرچه در یک نامه کوتاه جواب سؤالات مشروح میسّر نیست؛ ولى پاسخ سؤالات مذکور اجمالاً به شرح زیر است:

1. به هنگام تعارض روایات طبق قواعدى که در بحث تعادل و ترجیح آمده اخذ به شهرت فتوایى مى شود و بزرگان علما در این مسأله طبق این قاعده رفتار کرده اند.

2. سنّ 9 سالگى دختران و پانزده سالگى پسران سنّ شمول تکالیف (مانند نماز) است ولى نکاح مشروط به رشد کافى جسمانى است و بدون آن، نکاح همراه با عروسى جایز نیست و تصرّفات مالى منوط به رشد فکرى براى این گونه تصرّفات است و بدون آن باطل است و آنچه در آیات قرآن آمده ناظر به این دو موضوع است. با توجّه به آنچه گفته شد فتواى صحیح و معتدل در این مسأله روشن مى شود.
 
پی‌نوشت‌ها:
1. وسایل الشیعه، ج 13، کتاب الحجر، باب 1، حدیث 1
2.  همان، ج 1، ابواب مقدمة العبادات، باب 4، حدیث 6
3. همان، ج 13، احکام الوصایا، باب 44، حدیث 12
4. تهذیب الاحکام، ج 2، ص 381 (باب الصبیان متى یؤمرون بالصلاة، ح 5)
5. وسایل الشیعه، ج 13، کتاب الحجر، باب 2، ح 1
6. جواهر الکلام، ج 26، ص 4

منبع: استفتائات جدید (ج 4)، آیت‌‌ الله العظمی مکارم، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، 1393.