تغییرات کتب مقدس در بستر زمان مسیحیان
پرسش :
گذر زمان چه تأثیری بر تحریف کتب مقدس مسیحیان داشته است؟
پاسخ :
ترجمه های مختلف کتاب مقدس تفاوت هایی با یکدیگر دارند که تا حدودی طبیعی است. برخلاف کتاب آسمانی ما، که معمولاً ترجمه های آن همراه با متن اصلی در اختیار مردم قرار می گیرد، مسیحیان معمولاً فقط با ترجمه ها سر و کار دارند و متن اصلی به دلیل آن که به زبان های رایج نیست در اختیار آنان قرار ندارد. روایات شیعه و سنی هم به عباراتی از کتاب مقدس اشاره می کنند که اختلافاتی با متون کنونی دارند. هر شخص بی طرفی با مطالعه ی این متون و مقایسه آن با متن کنونی کتاب مقدس با دو احتمال مواجه می شود: اول آن که شاید روایات اسلامی مطالبی غیر واقعی به کتاب مقدس نسبت داده باشند؛ و احتمال دوم آن که متون کتاب مقدس رفته رفته با اصلاحات جزئی با اعتقادات رسمی کلیسا هماهنگ شده باشد.
مرحوم شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا(علیه السلام) مناظره ای میان امام رضا(علیه السلام) و علمای یهود و نصارا را نقل کرده است.(1) در ضمن این مناظره به عباراتی از عهد عتیق و جدید استناد شده است که مواردی از آن در این جا ذکر می شود:
1ـ عهد عتیق: «هنگامی که امت آخر یعنی پیروان شخص شتر سوار پدیدار گشتند که به جدیت تسبیح گوی پروردگار خویش اند، در تسبیحی جدید در معابد جدید، باید که بنی اسرائیل به سوی آنان شتافته و به حکومت آنان دل بندد تا آرامش یابد. در دست آنان شمشیرهایی است که به وسیله ی آن از گروه های کفر پیشه در اقطار زمین انتقام گیرند.»
این جمله با عبارت مزامیر داوود(علیه السلام) هماهنگی معناداری دارد: «خداوند را سرود تازه بسرایید و تسبیح او را در جماعت مقدسان. اسرائیل در آفریننده ی خود شادی کنند و پسران صهیون در پادشاه خویش وجد نمایند. نام او را با رقص تسبیح بخوانند. بابربط و عود او را بسرایند زیرا خداوند از قوم خویش رضایتمندی دارد. مسکینان را به نجات، جمیل می سازد. مقدسان از جلال فخر بنمایند و بر بسترهای خود ترنم بکنند. تسبیحات بلند خدا در دهان ایشان باشد و شمشیرهای دو دمه در دست ایشان تا از امت ها انتقام بکشند و تأدیب ها بر طوائف بنمایند و پادشاهان ایشان را به زنجیرها ببندند و سروران ایشان را به پابندهای آهنین و داوری را که مکتوب است بر ایشان اجرا دارند. این کرامت است برای همه ی مقدسان.»(2)
2ـ در این مناظره امام رضا(علیه السلام) به عالم نصرانی فرموده اند: «تو ای نصرانی معتقدی که عیسی(علیه السلام) به آسمان رفتن خود را منکر شده و فرموده است: ای گروه حواریان حق آن است که کسی به آسمان نخواهد رفت مگر آن کس که از آسمان آمده باشد یعنی شخص شتر سوار خاتم پیامبران. اوست که به آسمان رفته و از آسمان می آید.» چنین عبارتی در انجیل یوحنا به این صورت یافت نمی شود و به جمله ای شبیه به آن می توان اشاره کرد: «و کسی به آسمان بالا نرفت مگر آنکس که از آسمان پایین آمد یعنی پسر انسان که در آسمان است و همچنان که موسی(علیه السلام) ما را در بیابان بلند نمود همچنین پسر انسان نیز باید بلند کرده شود.»(3)
3ـ قطب الدین راوندی در کتاب الخرائج و الجرائح عبارت هایی از کتاب مقدس را نقل می کند که در متون فعلی به این شکل یافت نمی شود. در نقل وی از سفر پیدایش چنین می خوانیم: «چون ابراهیم(علیه السلام)، اسماعیل(علیه السلام) و هاجر را در بیابان گذاشت، عطش بر آنها غلبه کرد، پس فرشته بر هاجر نازل شده گفت: در حق فرزندت کوتاهی مکن و دو دستت را به او محکم گردان چرا که اراده کرده ام او را برای امری عظیم نگه دارم.» متن کنونی کتاب مقدس چنین است: «و خدا آواز پسر را شنید و فرشته ی خدا از آسمان هاجر را ندا کرده وی را گفت: ای هاجر ترا چه شده ترسان مباش زیرا خدا آواز پسر را در آنجایی که اوست شنیده است. برخیز و پسر را برداشته او را به دست خود بگیر زیرا که از او امتی عظیم به وجود خواهد آورد.»(4) اختلاف اصلی در متن در تبدیل شدن امر عظیم به امت عظیم است.
4ـ ابن ربّن طبری به نقل از نسخه ی سریانی کتاب مقدس به ترجمه ی مرقس، عبارت کتاب اشعیا را چنین بیان کرده است: «فرزندی برای ما متولد شد و پسری به ما ارزانی گردید که سلطان (حجت) وی بر کتف او خواهد بود.» و از نسخه ای دیگر چنین نقل می کند: «بر کتف وی علامت پیامبری خواهد بود.» قطب الدین راوندی هم متن کتاب اشعیا را چنین آورده است: «اثر سلطنت بر کتف وی (پیامبر خاتم) خواهد بود.» شاید به استناد این عبارت و عبارت های دیگر فرقه ی ابیّون (گروهی از مسیحیان اولیه) در انتظار مسیح جهانی کتاب اشعیا بودند و بحیرای راهب به دنبال یافتن آثار پیامبری بر کتف محمد امین(صلی الله علیه و آله) بر آمد.(5) در متن کنونی کتاب مقدس عبارت به این شکل آمده است: «پسری به ما بخشیده شد و سلطنت بر دوش او خواهد بود و اسم او عجیب و مشیر و خدای قدیر و پدر سرمدی و سرور سلامتی خوانده خواهد شد.»(6)
5ـ ابن ربّن عبارتی از اشعیای نبی را از ترجمه مرقس چنین آورده است: «از کران های زمین سرودی برای نیکی و خیر شنیدیم که می گفت: مرا سرّی است. و می گفت وای بر من خیانت کاران خیانت ورزیده، خیانت کاران به شدت خیانت ورزیده اند.» پس از آن متن مذکور را با متن نسخه ی عبرانی که نسخه ی اصلی عهد عتیق است مقایسه کرده است: «از کران های زمین صدای محمد را شنیدیم.» عبارت متن فارسی اشعیا چنین است و «از کران های زمین سرودها را شنیدیم که عادلان را جلال باد اما گفتم واحسرتا واحسرتا وای بر من خیانتکاران خیانت ورزیده اند خیانت کاران به شدت خیانت ورزیده اند.»(7) این عبارت با ترجمه ی مرقس قرابت زیادی دارد.
6ـ ابن ربّن عبارتی دیگر از اشعیا را چنین آورده است: «ساکنان بیابان خشک شادمان باشند و صحراها و فلات ها ابتهاج نمایند. صحرا گل سرخ خواهد آورد. شادمان خواهد شد و شکوفه ی بسیار می دهد چون به سبب احمد شوکت لبنان و زیبایی قریه ها و باغ ها به وی سپرده خواهد شد و جلال خداوند و زیبایی خدای ما را خواهند دید.» عبارت متن فارسی کتاب اشعیا نبی چنین است: «زمین خشک شادمان خواهد شد و صحرا به وجد آمده مثل گل سرخ خواهد شکفت. شکوفه ی بسیار نموده با شادمانی و ترنم شادی خواهد کرد. شوکت لبنان و زیبائی کَرمَل و شارون به آن عطا خواهد شد. جلال یهوده و زیبایی خدای ما را مشاهده خواهند نمود.»(8)
7ـ راوندی عبارتی از سفر پیدایش را چنین نقل می کند: «فرشته بر هاجر نازل شده گفت: برگرد و در خدمت سرور خود (ساره) باش و بدان که پسری خواهی زایید که اسماعیل خوانده خواهد شد. در میان امت ها عظیم شمرده می شود و دست او بالای تمامی دست هاست.» متن فارسی کتاب مقدس چنین است: «و فرشته ی خداوند وی را گفت: اینک حامله هستی و پسری خواهی زایید و او را اسماعیل نام خواهی نهاد زیرا خداوند تظلم تو را شنیده است و او مردی وحشی خواهد بود و دست وی به ضد هر کس و دست هر کس به ضد او و پیش روی همه ی برادران خود ساکن خواهد بود.»(9)
8ـ نویسنده ی مصقل صفا عبارت انجیل لوقا را چنین آورده است: «مسیح بود پسر یوسف بن هالی» و پس از آن این اشکال را مطرح می کند که چگونه جایز است که مسیح پسر یوسف باشد. عبارت متن فارسی انجیل لوقا چنین است: «و حسب گمان خلق پسر یوسف بن هالی...»(10) گویا نویسنده ی مذکور نسخه ای از انجیل لوقا در دست داشته که حاوی عبارت « به حسب گمان خلق» نبوده است. اگر این احتمال صحیح باشد، تأییدی بر گفته ی برخی منتقدان کتاب مقدس است که عبارت «به حسب گمان خلق» را از الحاقات بعدی دانسته اند.
اختلاف نقل های کتاب مقدس، همان طور که ممکن است در نگاه اول ناشی از اشتباهاتی در نقل قول از ناحیه راویان مسلمان و یا نسبت های دروغین برای اثبات حقانیت دین اسلام باشد، ممکن است ناشی از وجود نسخه های متعددی از کتاب مقدس در مناطق مختلف و یا تغییرات تدریجی در ترجمه ها باشد، که در این دو صورت از مصادیق تحریف به شمار می آید. به هر حال، هر چند قرائنی بر وجود این تغییرات تدریجی در دست است، نتیجه گیری نهایی را بر عهده ی کارشناسان فن می گذاریم تا پس از بررسی نسخه های اختلاف، اعلام نظر کنند.(11)
پی نوشت:
(1). محمد بن علی بن الحسین بن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج 5، ص 139، ح 1.
(2). مزامیر 1:149.
(3). یوحنا 13:3.
(4). پیدایش 18:21.
(5). پطرس بستانی، دایرة المعارف بستانی، ذیل لفظ بجیرا و ابیّون.
(6). اشعیا 6:9. راوندی و طبری متن مورد نظر را از باب پنجم کتاب اشعیا نقل کرده اند. کتاب اشعیا در زمان آنان دارای ابوابی طولانی تر با تعدادی کمتر بوده است به گونه ای که باب سوم کتاب اشعیا در باب بندی آن زمان باب پنجم نسخه های کنونی است. (علی بن ربّن طبری، الدین والدوله، ص 146.) توضیح آن که باب بندی، جمله بندی و شماره گذاری کتاب مقدس به شکل کنونی در قرن 16 میلادی به دست استنپنس انجام شد. (علی آل اسحاق خوئینی، مسیحیت، ص 334.)
(7). اشعیا 16:24.
(8). اشعیا 1:35.
(9). پیدایش 11:17.
(10). لوقا 23:3.
(11). برخی نویسندگان، ازجمله ی نویسنده ی کتاب المسیح بین القرآن و الانجیل به پاره ای از اختلافات در نسخ مختلف اشاره کرده اند. (السید بسام مرتضی، المسیح بین القرآن و الانجیل، بیروت دارالحق، 1994، ص 27.)
منبع: مسیحیت شناسی مقایسه ای، محمد رضا زیبائی نژاد، انتشارات صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1384، ص 203.
ترجمه های مختلف کتاب مقدس تفاوت هایی با یکدیگر دارند که تا حدودی طبیعی است. برخلاف کتاب آسمانی ما، که معمولاً ترجمه های آن همراه با متن اصلی در اختیار مردم قرار می گیرد، مسیحیان معمولاً فقط با ترجمه ها سر و کار دارند و متن اصلی به دلیل آن که به زبان های رایج نیست در اختیار آنان قرار ندارد. روایات شیعه و سنی هم به عباراتی از کتاب مقدس اشاره می کنند که اختلافاتی با متون کنونی دارند. هر شخص بی طرفی با مطالعه ی این متون و مقایسه آن با متن کنونی کتاب مقدس با دو احتمال مواجه می شود: اول آن که شاید روایات اسلامی مطالبی غیر واقعی به کتاب مقدس نسبت داده باشند؛ و احتمال دوم آن که متون کتاب مقدس رفته رفته با اصلاحات جزئی با اعتقادات رسمی کلیسا هماهنگ شده باشد.
مرحوم شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا(علیه السلام) مناظره ای میان امام رضا(علیه السلام) و علمای یهود و نصارا را نقل کرده است.(1) در ضمن این مناظره به عباراتی از عهد عتیق و جدید استناد شده است که مواردی از آن در این جا ذکر می شود:
1ـ عهد عتیق: «هنگامی که امت آخر یعنی پیروان شخص شتر سوار پدیدار گشتند که به جدیت تسبیح گوی پروردگار خویش اند، در تسبیحی جدید در معابد جدید، باید که بنی اسرائیل به سوی آنان شتافته و به حکومت آنان دل بندد تا آرامش یابد. در دست آنان شمشیرهایی است که به وسیله ی آن از گروه های کفر پیشه در اقطار زمین انتقام گیرند.»
این جمله با عبارت مزامیر داوود(علیه السلام) هماهنگی معناداری دارد: «خداوند را سرود تازه بسرایید و تسبیح او را در جماعت مقدسان. اسرائیل در آفریننده ی خود شادی کنند و پسران صهیون در پادشاه خویش وجد نمایند. نام او را با رقص تسبیح بخوانند. بابربط و عود او را بسرایند زیرا خداوند از قوم خویش رضایتمندی دارد. مسکینان را به نجات، جمیل می سازد. مقدسان از جلال فخر بنمایند و بر بسترهای خود ترنم بکنند. تسبیحات بلند خدا در دهان ایشان باشد و شمشیرهای دو دمه در دست ایشان تا از امت ها انتقام بکشند و تأدیب ها بر طوائف بنمایند و پادشاهان ایشان را به زنجیرها ببندند و سروران ایشان را به پابندهای آهنین و داوری را که مکتوب است بر ایشان اجرا دارند. این کرامت است برای همه ی مقدسان.»(2)
2ـ در این مناظره امام رضا(علیه السلام) به عالم نصرانی فرموده اند: «تو ای نصرانی معتقدی که عیسی(علیه السلام) به آسمان رفتن خود را منکر شده و فرموده است: ای گروه حواریان حق آن است که کسی به آسمان نخواهد رفت مگر آن کس که از آسمان آمده باشد یعنی شخص شتر سوار خاتم پیامبران. اوست که به آسمان رفته و از آسمان می آید.» چنین عبارتی در انجیل یوحنا به این صورت یافت نمی شود و به جمله ای شبیه به آن می توان اشاره کرد: «و کسی به آسمان بالا نرفت مگر آنکس که از آسمان پایین آمد یعنی پسر انسان که در آسمان است و همچنان که موسی(علیه السلام) ما را در بیابان بلند نمود همچنین پسر انسان نیز باید بلند کرده شود.»(3)
3ـ قطب الدین راوندی در کتاب الخرائج و الجرائح عبارت هایی از کتاب مقدس را نقل می کند که در متون فعلی به این شکل یافت نمی شود. در نقل وی از سفر پیدایش چنین می خوانیم: «چون ابراهیم(علیه السلام)، اسماعیل(علیه السلام) و هاجر را در بیابان گذاشت، عطش بر آنها غلبه کرد، پس فرشته بر هاجر نازل شده گفت: در حق فرزندت کوتاهی مکن و دو دستت را به او محکم گردان چرا که اراده کرده ام او را برای امری عظیم نگه دارم.» متن کنونی کتاب مقدس چنین است: «و خدا آواز پسر را شنید و فرشته ی خدا از آسمان هاجر را ندا کرده وی را گفت: ای هاجر ترا چه شده ترسان مباش زیرا خدا آواز پسر را در آنجایی که اوست شنیده است. برخیز و پسر را برداشته او را به دست خود بگیر زیرا که از او امتی عظیم به وجود خواهد آورد.»(4) اختلاف اصلی در متن در تبدیل شدن امر عظیم به امت عظیم است.
4ـ ابن ربّن طبری به نقل از نسخه ی سریانی کتاب مقدس به ترجمه ی مرقس، عبارت کتاب اشعیا را چنین بیان کرده است: «فرزندی برای ما متولد شد و پسری به ما ارزانی گردید که سلطان (حجت) وی بر کتف او خواهد بود.» و از نسخه ای دیگر چنین نقل می کند: «بر کتف وی علامت پیامبری خواهد بود.» قطب الدین راوندی هم متن کتاب اشعیا را چنین آورده است: «اثر سلطنت بر کتف وی (پیامبر خاتم) خواهد بود.» شاید به استناد این عبارت و عبارت های دیگر فرقه ی ابیّون (گروهی از مسیحیان اولیه) در انتظار مسیح جهانی کتاب اشعیا بودند و بحیرای راهب به دنبال یافتن آثار پیامبری بر کتف محمد امین(صلی الله علیه و آله) بر آمد.(5) در متن کنونی کتاب مقدس عبارت به این شکل آمده است: «پسری به ما بخشیده شد و سلطنت بر دوش او خواهد بود و اسم او عجیب و مشیر و خدای قدیر و پدر سرمدی و سرور سلامتی خوانده خواهد شد.»(6)
5ـ ابن ربّن عبارتی از اشعیای نبی را از ترجمه مرقس چنین آورده است: «از کران های زمین سرودی برای نیکی و خیر شنیدیم که می گفت: مرا سرّی است. و می گفت وای بر من خیانت کاران خیانت ورزیده، خیانت کاران به شدت خیانت ورزیده اند.» پس از آن متن مذکور را با متن نسخه ی عبرانی که نسخه ی اصلی عهد عتیق است مقایسه کرده است: «از کران های زمین صدای محمد را شنیدیم.» عبارت متن فارسی اشعیا چنین است و «از کران های زمین سرودها را شنیدیم که عادلان را جلال باد اما گفتم واحسرتا واحسرتا وای بر من خیانتکاران خیانت ورزیده اند خیانت کاران به شدت خیانت ورزیده اند.»(7) این عبارت با ترجمه ی مرقس قرابت زیادی دارد.
6ـ ابن ربّن عبارتی دیگر از اشعیا را چنین آورده است: «ساکنان بیابان خشک شادمان باشند و صحراها و فلات ها ابتهاج نمایند. صحرا گل سرخ خواهد آورد. شادمان خواهد شد و شکوفه ی بسیار می دهد چون به سبب احمد شوکت لبنان و زیبایی قریه ها و باغ ها به وی سپرده خواهد شد و جلال خداوند و زیبایی خدای ما را خواهند دید.» عبارت متن فارسی کتاب اشعیا نبی چنین است: «زمین خشک شادمان خواهد شد و صحرا به وجد آمده مثل گل سرخ خواهد شکفت. شکوفه ی بسیار نموده با شادمانی و ترنم شادی خواهد کرد. شوکت لبنان و زیبائی کَرمَل و شارون به آن عطا خواهد شد. جلال یهوده و زیبایی خدای ما را مشاهده خواهند نمود.»(8)
7ـ راوندی عبارتی از سفر پیدایش را چنین نقل می کند: «فرشته بر هاجر نازل شده گفت: برگرد و در خدمت سرور خود (ساره) باش و بدان که پسری خواهی زایید که اسماعیل خوانده خواهد شد. در میان امت ها عظیم شمرده می شود و دست او بالای تمامی دست هاست.» متن فارسی کتاب مقدس چنین است: «و فرشته ی خداوند وی را گفت: اینک حامله هستی و پسری خواهی زایید و او را اسماعیل نام خواهی نهاد زیرا خداوند تظلم تو را شنیده است و او مردی وحشی خواهد بود و دست وی به ضد هر کس و دست هر کس به ضد او و پیش روی همه ی برادران خود ساکن خواهد بود.»(9)
8ـ نویسنده ی مصقل صفا عبارت انجیل لوقا را چنین آورده است: «مسیح بود پسر یوسف بن هالی» و پس از آن این اشکال را مطرح می کند که چگونه جایز است که مسیح پسر یوسف باشد. عبارت متن فارسی انجیل لوقا چنین است: «و حسب گمان خلق پسر یوسف بن هالی...»(10) گویا نویسنده ی مذکور نسخه ای از انجیل لوقا در دست داشته که حاوی عبارت « به حسب گمان خلق» نبوده است. اگر این احتمال صحیح باشد، تأییدی بر گفته ی برخی منتقدان کتاب مقدس است که عبارت «به حسب گمان خلق» را از الحاقات بعدی دانسته اند.
اختلاف نقل های کتاب مقدس، همان طور که ممکن است در نگاه اول ناشی از اشتباهاتی در نقل قول از ناحیه راویان مسلمان و یا نسبت های دروغین برای اثبات حقانیت دین اسلام باشد، ممکن است ناشی از وجود نسخه های متعددی از کتاب مقدس در مناطق مختلف و یا تغییرات تدریجی در ترجمه ها باشد، که در این دو صورت از مصادیق تحریف به شمار می آید. به هر حال، هر چند قرائنی بر وجود این تغییرات تدریجی در دست است، نتیجه گیری نهایی را بر عهده ی کارشناسان فن می گذاریم تا پس از بررسی نسخه های اختلاف، اعلام نظر کنند.(11)
پی نوشت:
(1). محمد بن علی بن الحسین بن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج 5، ص 139، ح 1.
(2). مزامیر 1:149.
(3). یوحنا 13:3.
(4). پیدایش 18:21.
(5). پطرس بستانی، دایرة المعارف بستانی، ذیل لفظ بجیرا و ابیّون.
(6). اشعیا 6:9. راوندی و طبری متن مورد نظر را از باب پنجم کتاب اشعیا نقل کرده اند. کتاب اشعیا در زمان آنان دارای ابوابی طولانی تر با تعدادی کمتر بوده است به گونه ای که باب سوم کتاب اشعیا در باب بندی آن زمان باب پنجم نسخه های کنونی است. (علی بن ربّن طبری، الدین والدوله، ص 146.) توضیح آن که باب بندی، جمله بندی و شماره گذاری کتاب مقدس به شکل کنونی در قرن 16 میلادی به دست استنپنس انجام شد. (علی آل اسحاق خوئینی، مسیحیت، ص 334.)
(7). اشعیا 16:24.
(8). اشعیا 1:35.
(9). پیدایش 11:17.
(10). لوقا 23:3.
(11). برخی نویسندگان، ازجمله ی نویسنده ی کتاب المسیح بین القرآن و الانجیل به پاره ای از اختلافات در نسخ مختلف اشاره کرده اند. (السید بسام مرتضی، المسیح بین القرآن و الانجیل، بیروت دارالحق، 1994، ص 27.)
منبع: مسیحیت شناسی مقایسه ای، محمد رضا زیبائی نژاد، انتشارات صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1384، ص 203.
