حفاظت از محیط زیست و حقوق حیوانات در اسلام
پرسش :
اسلام چه توصیه های در حفظ و پاسداشت طبیعت، محیط زیست و زمین دارد؟
پاسخ :
متأسفانه در یک نظر ابتدائى قرائن گواهى مى دهد که دنیا به سوى «فاجعه» پیش مى رود؛ فاجعه اى که زاییده «فراورده هاى نامطلوب و پیش بینى نشده زندگى ماشینى» و مانند آن است. فاجعه اى که مقایسه وضع موجود با گذشته نزدیک، چهره آن را مشخص مى سازد؛ و عامل مؤثرى براى نمو جوانه هاى بدبینى در اعماق فکر خوش بین ترین افراد محسوب مى گردد.(3) دنیای امروز ارزش خاصی برای حفظ محیط زیست و حمایت از حیوانات قایل نیست و این نوع برخورد نسبت به محیط زیست که از گذشته در تاریخ وجود داشته هم چنان ادامه دارد. متاسفانه در جامعه امروز برخی به صورت بی رحمانه و بدون توجه به منافع ملی، جنگل ها و مراتع را از بین می برند و هوا را آلوده می کنند و هرگز به فکر خود و آیندگان نیستند.(4) بنابراین، پیش بینى مى توان کرد که در آینده اى نه چندان دور «فاجعه بزرگ» روى دهد.(5)
دین اسلام حقوق و وظایف مسلمانان را در قبال طبیعت به درستی بیان کرده است؛ از جمله اینکه کنار نهر ها، زیر درختان میوه دار و مقابل درهاى خانه ها و محل استراحت کاروان ها و اطراف مساجد را آلوده نسازید.(8) [حتی] در دستورات جنگى [که شکست یا پیروزی با اموری جزئی گره خورده است] این گونه نقل شده که: درختان سرزمین دشمن را قطع نکنید؛ نسوزانید و با جریان سیل آساى آب، آن ها را از میان نبرید. آب آشامیدنى دشمن را آلوده نسازید.(9)
تعابیر زیبایی که معصومین برای طبیعت استفاده می کنند بیانگر اهمیت و جایگاه ویژه آن است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) زمین را به منزله مادر تشبیه فرمودند: «تَحَفَّظُوا مِنَ اَلأرضِ فَإِنَّها أُمِّکُم وَ إِنَّهُ لَیسَ مِن أَحدٍ عامِل عَلَیها خَیراً أَو شَرًّا إِلّا وَ هِیَ مُخبِرة بِه»(10)؛ (حرمت زمین را نگه دارید که بمنزله مادر شماست و هر که روى زمین کار بد یا خوبى کند، از آن خبر می دهد).
همچنین رسول خدا آلوده ساختن طبیعت را موجب رنجش مردم بر می شمارد: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) أَنْ یُتَغَوَّطَ عَلَى شَفِیرِ بِئْرِ مَاءٍ یُسْتَعْذَبُ مِنْهَا أَوْ نَهَرٍ یُسْتَعْذَبُ أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ فِیهَا ثَمَرَتُهَا»(11)؛ (رسول خدا نهی فرمودند از مدفوع نمودن در کنار نهر آب ، چرا که مردم از آن رنج می برند یا در نهر آب که موجب رنجش مردم می شود یا زیر درختی که میوه دارد).
در احکام اسلام ضرر زدن به خود و به غیر تجویز نشده است. در مواردی هم که قادر به تشخیص ضرر نیستیم، مرجع در تعیین ضرر و ضرار عرف است. اگر عرف امری را ضرری ندانست، قاعده لاضرر آن را نمی گیرد، و ارتکاب آن نیز حرام نمی باشد. البته این در جایی است که دلیلی از طرف شارع برای تفسیر و توسعه و تضییق ضرر نداشته باشیم. ولی اگر دلیل خاصی داشته باشیم که شارع امری را ضرری بداند، به عرف مراجعه نمی شود.(12)
حفظ محیط زیست و طبیعت نیز از این قاعده مستثنی نیست، و افراد حق ندارند بدلیل استفاده خود، دیگران و منابع طبیعی را در معرض خطر انقراض دهند. اسلام این گونه استفاده را که سبب ضرر و زیان به دیگران و محیط می شود مورد مذمت قرار می دهد.
کسانی که درختان مفید و میوه دار را نابود کنند، به عذاب الهی تهدید شده اند؛ چنانکه امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «لاتَقْطَعُوا الثِّمَارَ فَیَبْعَثَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ الْعَذَابَ صَبّاً»(14)؛ (درختان میوه دار را قطع نکنید که در این صورت عذاب خدا بر شما نازل می گردد).
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مجاهدان اسلام سفارش و تأکید می کرد که از قطع کردن درختان، و سوزاندن مزارع شدیداً اجتناب نمایند: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) إِذَا أَرَادَ أَنْ یَبْعَثَ سَرِیَّةً دَعَاهُمْ فَأَجْلَسَهُمْ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ سِیرُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ لَا تَغُلُّوا وَ لَا تُمَثِّلُوا وَ لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَقْتُلُوا شَیْخاً فَانِیاً وَ لَا صَبِیّاً وَ لَا امْرَأَةً وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَراً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَیْهَا»(15)؛ (موقعى که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) یک گردان جنگى را به مأموریت دشمن مى فرستاد، فرمانده آنان را در کنار خود مى نشانید و گردان را در مقابل فرمانده. سپس مى گفت: به نام خدا و با یارى خدا حرکت کنید و در راه خدا و بر روش رسول خدا پیکار کنید: مراقب باشید که پیمان خود را نشکنید، در غنائم جنگى خیانت نکنید، گوش و بینى کسى را نبرید، اشجار دشمن را قطع نکنید، مگر آنکه ناچار شوید).
فقهای شیعه قطع درختان و تخریب مزارع را حتی در سرزمین دشمن که در حال جنگ با مسلمانان باشند، جایز نشمرده اند و آن را مکروه و ناپسند قرار داده اند.(16) منابع طبیعی و محیط زیست متعلق به همه انسانها است و همه مردم و جانوران در منفعت آن شریک هستند.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چند چیز را از صدقات جاریه بر شمرده شده که که ثواب آن پیوسته در نامه عمل انسان ثبت می شود: ...کسی که نهالی بکارد، کسی که چاه آبی حفر کند.(17) حضرت در این حدیث به پرورش درخت، درختکاری، جنگل و اهمیت و جایگاه خاص آن اشاره دارد.
امام علی(علیه السلام)در فرمان معروف خود به مالک اشتر، فرماندار بصره می نویسد: «وَلْیَکُنْ نَظَرُکَ فی عِمارَةِ الاَْرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجلابِ الْخَراجِ، لاَِنَّ ذلِکَ لایُدْرَکُ اِلاّ بِالْعِمارَةِ، وَ مَنْ طَلَبَ الْخَراجَ بِغَیْرِ عِمارَةٍ أَخْرَبَ الْبِلادَ وَ اَهْلَکَ الْعِبادَ»(18)؛ (باید توجه تو در آبادی زمین بیشتر از توجه تو به گرفتن مالیات و خراج از مردم باشد؛ زیرا خراج بدون توجه به آبادانی به دست نمی آید و کسی که بدون آباد نمودن به گرفتن مالیات و خراج بپردازد، به ویرانی شهرها و از بین بردن بندگان خدا دست زده است).
هم چنین امام علی(علیه السلام) در خطبه ای که در آغاز خلافتش ایراد و مسؤولیت و حقوق مسلمانان را یادآوری نمود، مسئولیت در برابر حیوانات را نیز اینگونه یاد آوری کرد: «اِتَّقُوا اللّهَ فی عِبادِهِ وَ بِلادِهِ فَاِنَّکُمْ مَسْؤُولُونَ حَتّی عَنِ الْبِقاعِ وَ الْبَهائِمِ، اَطیعُوا اللّهَ وَ لا تَعْصَوْهُ»(21)؛ (درباره بندگان و بلادو شهرها از خداوند بترسید، [مبادا بر کسی ستم کنید و به ویرانی و تبهکاری زمین در بلاد و شهرها اقدام کنید] بی شک همه شما مسؤولید و مورد پرسش قرار می گیرید، حتی درباره زمینها و چهارپایان [که به چه دلیل مزارع و جنگلها را از بین بردید، شهرها و خانه ها را ویران نمودید، و حیوانات زبان بسته را مورد اذیت و آزار قرار دادید]، خدا را اطاعت کنید و از او نافرمانی نکنید).
معاویة بن عمار از امام صادق(علیه السلام) نقل می کند: «اِتَقِ اللهَ قَتَلَ الدَّوابَ کُلُها اِلّا الاَفعی وَ العَقرَب وَ الفَأرة»(22)؛ (از کشتن حیوانات به جز افعی، عقرب و موش بپرهیزید). چون وجود افعی، عقرب و موش در محیط زندگی انسان موجب ضرر و زیان است در مورد نابودی آنها منعی نیامده و دلایل آن در حدیث ذکر شده است. این حدیث با توجه به حکمت استثناء شامل موجودات موذی خارج از محیط زندگی نمی شود.
در آموزه های دینی، از حمله به لانه جوجه های پرنده ها نیز نهی شده و از بین بردن خواب و آسایش و استراحت آنها مورد نکوهش قرار گرفته است. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «لاتَأْتُوا الْفِراخَ فی اَعْشاشِها وَ لاَالطَّیْرَ فی مَنامِهِ حَتّی یَصْبَحَ»(23)؛ (به لانه جوجه ها حمله نکنید و در هنگام استراحت آنها، خواب و آسایش آنها را از بین نبرید تا آن که صبح طلوع کند).
رسول خدا(صلى الله علیه و آله) از کنار گروهى عبور کرد که مرغ زنده اى را در یک جاى بلندى بسته بودند و با تیر و کمان به آن تیر اندازى مى کردند! پیامبر تا این صحنه را مشاهده کرد، فرمود: اینان، کیانند؟! خدا لعنتشان کند.(24) هم چنین از آن حضرت سؤال شد که آیا خوبى کردن به حیوانات، پاداش دارد؟ فرمود: «آرى! براى خنک کردن هر صاحب جگرِ تشنه اى، اجرى است.(25)
اسلام آن قدر به پرنده ها و حیوانات و جنبنده ها اهمیت داده که در کتابهای حدیثی بابی به احکام و قوانین مربوط به حیوانات و جانداران اختصاص داده شده است که با مراجعه و دقت در آنها در می یابیم که اسلام درباره محیط زیست و رعایت حقوق جانداران و حفاظت از آنها تا چه اندازه حساسیت نشان داده است.(26)
این حساسیت تا جایی پیش رفته که حتی در اعمال عبادی حج و عمره نیز مورد اهتمام قرار گرفته است و یکی از ابعاد تحریم صید در حال احرام نیز به همین منظور است، زیرا با توجه به این همه رفت و آمدى که هر سال در این سرزمین هاى مقدس مى شود، نسل بسیارى از حیوانات در آن منطقه که به دلیل خشکى و کم آبى، حیواناتش نیز کم است، برچیده خواهد شد، مخصوصاً با توجه به این که در غیر حال احرام نیز صید حرام است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). رساله احکام جوانان (پسران)، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: مسعود مکارم، مدرسه امام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، قم، 1390ش، چاپ 23، ص151.
(2). پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به نخستین همایش فقه و محیط زیست، مجله پژوهه، فروردین و اردیبهشت 1385، شماره 17، گزارشهای توصیفی از همایش های علمی.
(3). حکومت جهانى مهدى (عج)، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات نسل جوان، قم، 1386ش، چاپ پنجم، ص14.
(4). بیانات حضرت آیت اللّه العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، هفته نامه افق حوزه، 16 بهمن 1387.
(5). حکومت جهانى مهدى (عج)، ص16.
(6). بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس سازمان محیط زیست استان قم، اسفدماه 1390.
(7). پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به نخستین همایش فقه و محیط زیست، همان.
(8). برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به کتاب «وسایل الشیعه»، ج1، ص324، باب (کَرَاهَةِ الْجُلُوسِ لِقَضَاءِ الْحَاجَةِ عَلَى شُطُوطِ الْأَنْهَار...).
(9). وسایل الشیعه، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) قم، 1409ق، چاپ اول، کتاب الجهاد، باب (جهاد العدو).
(10). المعجم الکبیر، طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد، محقق: حمدی عبدالمجید، مکتبه ابن تیمیه، قاهره، 1398ق، چاپ اول، ج 5، ح 4596.
(11). تهذیب الأحکام، شیخ طوسى، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن الموسوى، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج1، ص353، باب (آدَابِ الْأَحْدَاثِ الْمُوجِبَةِ لِلطَّهَارَة)، ح 1048.
(12). ر.ک: قاعدة لا ضرر ولا ضرار( تقریر بحث آقا ضیاء للسید الخلخالی)، تحقیق: سید قاسم حسینی جلالی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، 1376ش، چاپ اول، ص 31.
(13). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج73 ، 319 ، باب (ما یورث الفقر و الغناء)، ح 6.
(14). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب، محقق/ مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407ق، چاپ چهارم، ج5، ص264، باب (ما یقال عند الزرع و الغرس)، ح 9.
(15). وسائل الشیعة، همان، ج 15، ص 58، باب (آدَابِ أُمَرَاءِ السَّرَایَا وَ أَصْحَابِهِم)، ح 19984.
(16). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی( و المستطرفات)، ابن ادریس، محمد بن احمد، محقق / مصحح: موسوى، حسن بن احمد و ابن مسیح، ابو الحسن، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ج 2، ص 21؛ شرائع الإسلام، محقق حلی، نجم الدین محمدبن الحسن، تحقیق: سید صادق شیرازی، انتشارات استقلال، تهران، 1409ق، چاپ دوم، ج 1، ص 236؛ جامع المقاصد، محقق الکرکی، علی بن الحسین، تحقیق : مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) لإحیاء التراث، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) لإحیاء التراث، قم، 1408ق، چاپ اول، ج 3، ص 412.
(17). بحارالانوار، همان، ج 101، ص 97، باب (فضل الأولاد و ثواب تربیتهم و کیفیتها)، ح 59.
(18). وسائل الشیعه، حر عاملی، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 19، ص 35، و ج 13، ص 95.
(19). بحارالانوار، همان، ج 64، ص 282، باب (علامات المؤمن و صفاته).
(20). وسائل الشیعه، همان، ج 15، ص 59، باب (آداب أمراء السرایا و أصحابهم).
(21). نهج البلاغه، محقق / مصحح: فیض الإسلام، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام، تهران، 1379 ش، چاپ پنجم، خطبه 166، ص 544.
(22). وسائل الشیعه، همان، ج 12، ص 545.
(23). وسائل الشیعه، همان، ج 23، ص 381، باب (کراهة صید الطیر باللیل و صید الفرخ قبل أن یریش).
(24). النوادر، راوندى کاشانى، فضل الله بن على، محقق / مصحح: صادقى اردستانى، احمد، دار الکتاب، قم، بى تا، چاپ اول، ص 43، (صلاة المریض و الخوف و فی السفر).
(25). بحار الأنوار، همان، ج 66، ص154، باب(درجات الإیمان و حقائقه).
(26). ر.ک: الکافی، ج7، ص367، (بابً)؛ المقنعه، مفید، محمد بن محمد، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید(رحمة الله علیه)، قم، 1413 ق، چاپ اول، ص768 ؛ تهذیب الاحکام، طوسى، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن الموسوى، دارلکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج10، 60.
منبع: برگزیده تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: احمد، على بابایى، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1382 ش، چاپ سیزدهم، ج1، ص 559.
فاجعه بزرگ
بی تردید خداوند بزرگ براى استفاده انسانها، طبیعت زیبا و تمام حیوانات و میوه ها و سبزیجات را در اختیار آنها قرار داده است، تا از آن براى خوردن و آشامیدن و پوشاک و مسکن و سایر نیازهاى خود بهره گیرند،(1) لیکن مواهب الهی در کره خاکی نامحدود نیست و در سوره حجر، آیه 21 به این مطلب اشاره شده است: «وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ»؛ (خزائن همه چیز نزد ماست، ولی جز به مقدار معینی آن را نازل نمی کنیم). بنابرین هرگونه زیاده روی و تخریب در این مواهب الهی سبب محرومیت گروهی از مردم جهان یا محرومیت خود ما می شود.(2)متأسفانه در یک نظر ابتدائى قرائن گواهى مى دهد که دنیا به سوى «فاجعه» پیش مى رود؛ فاجعه اى که زاییده «فراورده هاى نامطلوب و پیش بینى نشده زندگى ماشینى» و مانند آن است. فاجعه اى که مقایسه وضع موجود با گذشته نزدیک، چهره آن را مشخص مى سازد؛ و عامل مؤثرى براى نمو جوانه هاى بدبینى در اعماق فکر خوش بین ترین افراد محسوب مى گردد.(3) دنیای امروز ارزش خاصی برای حفظ محیط زیست و حمایت از حیوانات قایل نیست و این نوع برخورد نسبت به محیط زیست که از گذشته در تاریخ وجود داشته هم چنان ادامه دارد. متاسفانه در جامعه امروز برخی به صورت بی رحمانه و بدون توجه به منافع ملی، جنگل ها و مراتع را از بین می برند و هوا را آلوده می کنند و هرگز به فکر خود و آیندگان نیستند.(4) بنابراین، پیش بینى مى توان کرد که در آینده اى نه چندان دور «فاجعه بزرگ» روى دهد.(5)
نگاه و دستورات اسلام در حفاظت از محیط زیست
اسلام به محیط زیست به عنوان برنامه ای مقدس نگاه می کند، از این رو دولت و همه نهادها و سازمان های مرتبط با مسأله محیط زیست باید سازمان محیط زیست را در انجام فعالیت هایش یاری کنند و هرگز نباید خود را از این مسئولیت جدا بدانند.(6) فقه اسلامی نسبت به مسائل مربوط به محیط زیست بی تفاوت نیست و دستورهای مؤکدی در زمینه حفظ و نگهداری و گسترش و آفت زدایی آن را نیز صادر کرده است. لذا پیوند دائمی مباحث فقهی با مسائل محیط زیست را باید طلیعه مبارک در حفظ و حراست و پاسداری از منابع محیط زیست دانست، آن هم در حالی که در پرتو حکومت اسلامی فقه و فقاهت عزیز است و نفوذ زیادی در افکار عمومی دارد.(7)دین اسلام حقوق و وظایف مسلمانان را در قبال طبیعت به درستی بیان کرده است؛ از جمله اینکه کنار نهر ها، زیر درختان میوه دار و مقابل درهاى خانه ها و محل استراحت کاروان ها و اطراف مساجد را آلوده نسازید.(8) [حتی] در دستورات جنگى [که شکست یا پیروزی با اموری جزئی گره خورده است] این گونه نقل شده که: درختان سرزمین دشمن را قطع نکنید؛ نسوزانید و با جریان سیل آساى آب، آن ها را از میان نبرید. آب آشامیدنى دشمن را آلوده نسازید.(9)
تعابیر زیبایی که معصومین برای طبیعت استفاده می کنند بیانگر اهمیت و جایگاه ویژه آن است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) زمین را به منزله مادر تشبیه فرمودند: «تَحَفَّظُوا مِنَ اَلأرضِ فَإِنَّها أُمِّکُم وَ إِنَّهُ لَیسَ مِن أَحدٍ عامِل عَلَیها خَیراً أَو شَرًّا إِلّا وَ هِیَ مُخبِرة بِه»(10)؛ (حرمت زمین را نگه دارید که بمنزله مادر شماست و هر که روى زمین کار بد یا خوبى کند، از آن خبر می دهد).
همچنین رسول خدا آلوده ساختن طبیعت را موجب رنجش مردم بر می شمارد: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) أَنْ یُتَغَوَّطَ عَلَى شَفِیرِ بِئْرِ مَاءٍ یُسْتَعْذَبُ مِنْهَا أَوْ نَهَرٍ یُسْتَعْذَبُ أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ فِیهَا ثَمَرَتُهَا»(11)؛ (رسول خدا نهی فرمودند از مدفوع نمودن در کنار نهر آب ، چرا که مردم از آن رنج می برند یا در نهر آب که موجب رنجش مردم می شود یا زیر درختی که میوه دارد).
در احکام اسلام ضرر زدن به خود و به غیر تجویز نشده است. در مواردی هم که قادر به تشخیص ضرر نیستیم، مرجع در تعیین ضرر و ضرار عرف است. اگر عرف امری را ضرری ندانست، قاعده لاضرر آن را نمی گیرد، و ارتکاب آن نیز حرام نمی باشد. البته این در جایی است که دلیلی از طرف شارع برای تفسیر و توسعه و تضییق ضرر نداشته باشیم. ولی اگر دلیل خاصی داشته باشیم که شارع امری را ضرری بداند، به عرف مراجعه نمی شود.(12)
حفظ محیط زیست و طبیعت نیز از این قاعده مستثنی نیست، و افراد حق ندارند بدلیل استفاده خود، دیگران و منابع طبیعی را در معرض خطر انقراض دهند. اسلام این گونه استفاده را که سبب ضرر و زیان به دیگران و محیط می شود مورد مذمت قرار می دهد.
دستورات محیط زیستی اسلام درباره درختان
در احادیث متعددی، از قطع درختان و از بین بردن مزارع و گیاهان و آتش زدن آنها نهی و نکوهش شده و پرهیز از بریدن و نابود کردن درختان به عنوان عامل افزایش عمر به حساب آمده است. امام علی(علیه السلام) در این باره فرمود: «... یَزِیدُ فِی الْعُمُرِ تَرْکُ الْأَذَى وَ تَوْقِیرُ الشُّیُوخِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ أَنْ یُحْتَرَزَ عَنْ قَطْعِ الْأَشْجَارِ الرَّطْبَةِ إِلَّا عِنْدَ الضَّرُورَةِ»(13)؛ (...آزار نرساندن و احترام سالمندان و صله رحم و دورى از بریدن درختانِ تر مگر در حال ضرورت، موجب افزایش عمر انسان است).کسانی که درختان مفید و میوه دار را نابود کنند، به عذاب الهی تهدید شده اند؛ چنانکه امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «لاتَقْطَعُوا الثِّمَارَ فَیَبْعَثَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ الْعَذَابَ صَبّاً»(14)؛ (درختان میوه دار را قطع نکنید که در این صورت عذاب خدا بر شما نازل می گردد).
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مجاهدان اسلام سفارش و تأکید می کرد که از قطع کردن درختان، و سوزاندن مزارع شدیداً اجتناب نمایند: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) إِذَا أَرَادَ أَنْ یَبْعَثَ سَرِیَّةً دَعَاهُمْ فَأَجْلَسَهُمْ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ سِیرُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ لَا تَغُلُّوا وَ لَا تُمَثِّلُوا وَ لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَقْتُلُوا شَیْخاً فَانِیاً وَ لَا صَبِیّاً وَ لَا امْرَأَةً وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَراً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَیْهَا»(15)؛ (موقعى که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) یک گردان جنگى را به مأموریت دشمن مى فرستاد، فرمانده آنان را در کنار خود مى نشانید و گردان را در مقابل فرمانده. سپس مى گفت: به نام خدا و با یارى خدا حرکت کنید و در راه خدا و بر روش رسول خدا پیکار کنید: مراقب باشید که پیمان خود را نشکنید، در غنائم جنگى خیانت نکنید، گوش و بینى کسى را نبرید، اشجار دشمن را قطع نکنید، مگر آنکه ناچار شوید).
فقهای شیعه قطع درختان و تخریب مزارع را حتی در سرزمین دشمن که در حال جنگ با مسلمانان باشند، جایز نشمرده اند و آن را مکروه و ناپسند قرار داده اند.(16) منابع طبیعی و محیط زیست متعلق به همه انسانها است و همه مردم و جانوران در منفعت آن شریک هستند.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چند چیز را از صدقات جاریه بر شمرده شده که که ثواب آن پیوسته در نامه عمل انسان ثبت می شود: ...کسی که نهالی بکارد، کسی که چاه آبی حفر کند.(17) حضرت در این حدیث به پرورش درخت، درختکاری، جنگل و اهمیت و جایگاه خاص آن اشاره دارد.
امام علی(علیه السلام)در فرمان معروف خود به مالک اشتر، فرماندار بصره می نویسد: «وَلْیَکُنْ نَظَرُکَ فی عِمارَةِ الاَْرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجلابِ الْخَراجِ، لاَِنَّ ذلِکَ لایُدْرَکُ اِلاّ بِالْعِمارَةِ، وَ مَنْ طَلَبَ الْخَراجَ بِغَیْرِ عِمارَةٍ أَخْرَبَ الْبِلادَ وَ اَهْلَکَ الْعِبادَ»(18)؛ (باید توجه تو در آبادی زمین بیشتر از توجه تو به گرفتن مالیات و خراج از مردم باشد؛ زیرا خراج بدون توجه به آبادانی به دست نمی آید و کسی که بدون آباد نمودن به گرفتن مالیات و خراج بپردازد، به ویرانی شهرها و از بین بردن بندگان خدا دست زده است).
دستورات محیط زیستی اسلام درباره حیوانات
در اسلام مُثله کردن حیوانات و خوردن چهارپایان مثله شده، مورد نکوهش شدید قرار گرفته و در حدیث آمده است: کسی که حیوانی را مُثله کند خداوند او را لعنت کرده است.(19) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مجاهدان اسلام سفارش می نمود که حیوانات را بی جهت کشتار نکنند: «وَ لا تَعْقَرُوا مِنَ الْبَهائِمِ مِمّا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ إِلاّ ما لابُدَّ لَکُمْ مِنْ أَکْلِهِ»(20)؛ (حیوانات حلال گوشت را جز در صورت احتیاج به گوشت آنها، کشتار نکنید).هم چنین امام علی(علیه السلام) در خطبه ای که در آغاز خلافتش ایراد و مسؤولیت و حقوق مسلمانان را یادآوری نمود، مسئولیت در برابر حیوانات را نیز اینگونه یاد آوری کرد: «اِتَّقُوا اللّهَ فی عِبادِهِ وَ بِلادِهِ فَاِنَّکُمْ مَسْؤُولُونَ حَتّی عَنِ الْبِقاعِ وَ الْبَهائِمِ، اَطیعُوا اللّهَ وَ لا تَعْصَوْهُ»(21)؛ (درباره بندگان و بلادو شهرها از خداوند بترسید، [مبادا بر کسی ستم کنید و به ویرانی و تبهکاری زمین در بلاد و شهرها اقدام کنید] بی شک همه شما مسؤولید و مورد پرسش قرار می گیرید، حتی درباره زمینها و چهارپایان [که به چه دلیل مزارع و جنگلها را از بین بردید، شهرها و خانه ها را ویران نمودید، و حیوانات زبان بسته را مورد اذیت و آزار قرار دادید]، خدا را اطاعت کنید و از او نافرمانی نکنید).
معاویة بن عمار از امام صادق(علیه السلام) نقل می کند: «اِتَقِ اللهَ قَتَلَ الدَّوابَ کُلُها اِلّا الاَفعی وَ العَقرَب وَ الفَأرة»(22)؛ (از کشتن حیوانات به جز افعی، عقرب و موش بپرهیزید). چون وجود افعی، عقرب و موش در محیط زندگی انسان موجب ضرر و زیان است در مورد نابودی آنها منعی نیامده و دلایل آن در حدیث ذکر شده است. این حدیث با توجه به حکمت استثناء شامل موجودات موذی خارج از محیط زندگی نمی شود.
در آموزه های دینی، از حمله به لانه جوجه های پرنده ها نیز نهی شده و از بین بردن خواب و آسایش و استراحت آنها مورد نکوهش قرار گرفته است. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «لاتَأْتُوا الْفِراخَ فی اَعْشاشِها وَ لاَالطَّیْرَ فی مَنامِهِ حَتّی یَصْبَحَ»(23)؛ (به لانه جوجه ها حمله نکنید و در هنگام استراحت آنها، خواب و آسایش آنها را از بین نبرید تا آن که صبح طلوع کند).
رسول خدا(صلى الله علیه و آله) از کنار گروهى عبور کرد که مرغ زنده اى را در یک جاى بلندى بسته بودند و با تیر و کمان به آن تیر اندازى مى کردند! پیامبر تا این صحنه را مشاهده کرد، فرمود: اینان، کیانند؟! خدا لعنتشان کند.(24) هم چنین از آن حضرت سؤال شد که آیا خوبى کردن به حیوانات، پاداش دارد؟ فرمود: «آرى! براى خنک کردن هر صاحب جگرِ تشنه اى، اجرى است.(25)
اسلام آن قدر به پرنده ها و حیوانات و جنبنده ها اهمیت داده که در کتابهای حدیثی بابی به احکام و قوانین مربوط به حیوانات و جانداران اختصاص داده شده است که با مراجعه و دقت در آنها در می یابیم که اسلام درباره محیط زیست و رعایت حقوق جانداران و حفاظت از آنها تا چه اندازه حساسیت نشان داده است.(26)
این حساسیت تا جایی پیش رفته که حتی در اعمال عبادی حج و عمره نیز مورد اهتمام قرار گرفته است و یکی از ابعاد تحریم صید در حال احرام نیز به همین منظور است، زیرا با توجه به این همه رفت و آمدى که هر سال در این سرزمین هاى مقدس مى شود، نسل بسیارى از حیوانات در آن منطقه که به دلیل خشکى و کم آبى، حیواناتش نیز کم است، برچیده خواهد شد، مخصوصاً با توجه به این که در غیر حال احرام نیز صید حرام است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). رساله احکام جوانان (پسران)، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: مسعود مکارم، مدرسه امام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، قم، 1390ش، چاپ 23، ص151.
(2). پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به نخستین همایش فقه و محیط زیست، مجله پژوهه، فروردین و اردیبهشت 1385، شماره 17، گزارشهای توصیفی از همایش های علمی.
(3). حکومت جهانى مهدى (عج)، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات نسل جوان، قم، 1386ش، چاپ پنجم، ص14.
(4). بیانات حضرت آیت اللّه العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، هفته نامه افق حوزه، 16 بهمن 1387.
(5). حکومت جهانى مهدى (عج)، ص16.
(6). بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس سازمان محیط زیست استان قم، اسفدماه 1390.
(7). پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به نخستین همایش فقه و محیط زیست، همان.
(8). برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به کتاب «وسایل الشیعه»، ج1، ص324، باب (کَرَاهَةِ الْجُلُوسِ لِقَضَاءِ الْحَاجَةِ عَلَى شُطُوطِ الْأَنْهَار...).
(9). وسایل الشیعه، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) قم، 1409ق، چاپ اول، کتاب الجهاد، باب (جهاد العدو).
(10). المعجم الکبیر، طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد، محقق: حمدی عبدالمجید، مکتبه ابن تیمیه، قاهره، 1398ق، چاپ اول، ج 5، ح 4596.
(11). تهذیب الأحکام، شیخ طوسى، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن الموسوى، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج1، ص353، باب (آدَابِ الْأَحْدَاثِ الْمُوجِبَةِ لِلطَّهَارَة)، ح 1048.
(12). ر.ک: قاعدة لا ضرر ولا ضرار( تقریر بحث آقا ضیاء للسید الخلخالی)، تحقیق: سید قاسم حسینی جلالی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، 1376ش، چاپ اول، ص 31.
(13). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج73 ، 319 ، باب (ما یورث الفقر و الغناء)، ح 6.
(14). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب، محقق/ مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407ق، چاپ چهارم، ج5، ص264، باب (ما یقال عند الزرع و الغرس)، ح 9.
(15). وسائل الشیعة، همان، ج 15، ص 58، باب (آدَابِ أُمَرَاءِ السَّرَایَا وَ أَصْحَابِهِم)، ح 19984.
(16). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی( و المستطرفات)، ابن ادریس، محمد بن احمد، محقق / مصحح: موسوى، حسن بن احمد و ابن مسیح، ابو الحسن، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ج 2، ص 21؛ شرائع الإسلام، محقق حلی، نجم الدین محمدبن الحسن، تحقیق: سید صادق شیرازی، انتشارات استقلال، تهران، 1409ق، چاپ دوم، ج 1، ص 236؛ جامع المقاصد، محقق الکرکی، علی بن الحسین، تحقیق : مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) لإحیاء التراث، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) لإحیاء التراث، قم، 1408ق، چاپ اول، ج 3، ص 412.
(17). بحارالانوار، همان، ج 101، ص 97، باب (فضل الأولاد و ثواب تربیتهم و کیفیتها)، ح 59.
(18). وسائل الشیعه، حر عاملی، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 19، ص 35، و ج 13، ص 95.
(19). بحارالانوار، همان، ج 64، ص 282، باب (علامات المؤمن و صفاته).
(20). وسائل الشیعه، همان، ج 15، ص 59، باب (آداب أمراء السرایا و أصحابهم).
(21). نهج البلاغه، محقق / مصحح: فیض الإسلام، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام، تهران، 1379 ش، چاپ پنجم، خطبه 166، ص 544.
(22). وسائل الشیعه، همان، ج 12، ص 545.
(23). وسائل الشیعه، همان، ج 23، ص 381، باب (کراهة صید الطیر باللیل و صید الفرخ قبل أن یریش).
(24). النوادر، راوندى کاشانى، فضل الله بن على، محقق / مصحح: صادقى اردستانى، احمد، دار الکتاب، قم، بى تا، چاپ اول، ص 43، (صلاة المریض و الخوف و فی السفر).
(25). بحار الأنوار، همان، ج 66، ص154، باب(درجات الإیمان و حقائقه).
(26). ر.ک: الکافی، ج7، ص367، (بابً)؛ المقنعه، مفید، محمد بن محمد، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید(رحمة الله علیه)، قم، 1413 ق، چاپ اول، ص768 ؛ تهذیب الاحکام، طوسى، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن الموسوى، دارلکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج10، 60.
منبع: برگزیده تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: احمد، على بابایى، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1382 ش، چاپ سیزدهم، ج1، ص 559.
