آیا انسان با روزه داری صاحب تقوا می شود؟

پرسش :

شبهه: قرآن می گوید روزه بگیرید تا صاحب تقوا شوید! در صورتی که انسان یا تقوا دارد یا ندارد، در صورت اول که دیگر نیازی ندارد که روزه بگیرد تا صاحب تقوا شود زیرا خودش تقوا دارد، و در صورت دوم هم داستان روشن است چون انسان بی تقوا، اسیر شهوات و غافل از راز زندگی است و هرگز عبادت خدا نمی کند و روزه نمی گیرد و لذت سَحَر و مناجات و افطار را نمی چشد.

پاسخ :
روزه؛ سرچشمه تقوا است ولی این شبهه افکن، می خواهد "دعوت به روزه گرفتن برای رسیدن به تقوا" را تناقض آمیز جلوه دهد به این صورت که ادعا می کند این کار یا تحصیل حاصل و محال است و یا لغو و غیر عقلایی. مقصود شبهه انداز این است که مخاطبان آیه وجوب روزه "یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ کما کتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکمْ لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ. " (بقره/ 183) از نظر عقلی دو گروهند:
1- کسانی که تقوا دارند.
2- کسانی که تقوا ندارند.

و روشن است که هر یک از مردم یا جزو گروه اول است یا دوم. این شبهه انداز می گوید: جالب است که این آیه برای هیچ کدام ثمره ای ندارد زیرا:

گروه اول که خودشان تقوا دارند پس دعوت آنان به روزه داری تا تقواپیشه شوند، تحصیل حاصل است زیرا قبل از آنکه روزه بگیرند تقوا دارند، پس به دنبال چه بروند؟!

گروه دوم که تقوا ندارند، دعوت آنان نیز، بیهوده است و فایده ای ندارد زیرا انسان بی تقوا، به عبادت و نماز و دعا و روزه توجّهی ندارد. پس می توانیم بگوییم در هر حال، دعوت به روزه داری برای رسیدن به تقوا، سودی ندارد و نتیجه ای به بار نمی آورد.
 

پاسخ نقضی:

اگر این اشکال صحیح باشد، در هر فعالیت انسانی نیز وارد می شود به عنوان مثال اگر کسی بگوید و فرمان دهد: حرکت و ورزش کن تا قویّ شوی! به او می توان گفت که انسان بنا بر حکم عقلی یا قویّ و توانا است یا ضعیف و ناتوان و در هر دو صورت، این دستور شما بی فایده است زیرا کسی که نیرومند است که نیازی ندارد که حرکت کند تا قوی شود زیرا قبل از حرکت، قدرتمند است و به اصطلاح، این دستور از باب تحصیل حاصل است! و از سوی دیگر کسی که ضعیف و ناتوان است، حال و روزش معلوم است زیرا خودتان گفتید که ناتوان است پس نمی تواند حرکت کند!
 

پاسخ حلّی:

تقوا همواره ثابت و مطلق نیست بلکه همانند سایر کمالات انسانی (علم، ایمان، قدرت و...) درجاتی دارد و تغییرپذیر و نسبی است و می تواند افزایش یابد یا کاهش بپذیرد. بله البته صحیح است که برای پذیرش دعوت قرآن کریم، تقوای حداقلی لازم است تا انسان مؤمن بتواند بر شهواتش غلبه کند و وسوسه شیطان را رها سازد و به عبادت بپردازد و روزه بگیرد و همین تقوای اندک، زمینه ساز رسیدن به تقوای برتر می شود و روزه دار با انجام فریضه الهی، بالا می رود و بر مراتب ایمان و تقوایش افزوده می شود.

پس آیه کریمه "یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ کما کتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکمْ لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ." (بقره/ 183) این پیام را می رساند که ای کسانی که ایمان آورده اید و اهل تقوا هستید، روزه داری بر شما واجب است و شما که قدرت خویشتنداری دارید اگر روزه بگیرید، رشد می کنید و تقوایتان افزون می شود.

گفتنی و شنیدنی است که در این شبهه، پنداشته شده که تقوا، امری ثابت و غیرقابل تغییر است و می توان چنین گفت که: یا تقوا هست و یا نیست، در حالی که تقوا و قدرت مدیریت نفس، کمال انسانی و موضوعی مقایسه ای و تشکیک پذیر است و می تواند دگرگون و کم و زیاد شود.

نسبی بودن و قابلیت افزایش و کاهش تقوا در قرآن کریم با تعبیراتی از جمله تعبیر باتقواترین (اتقاکم) در سوره حجرات آیه 13- و حقّ تقوا و خویشتنداری (حقّ تقاته) در سوره آل عمران آیه 102- مورد تأیید قرار گرفته است.

منبع: هفته نامه افق حوزه، شماره 557، ص 7.