کیفیت انجام دادن حج در اسلام و جاهلیت
پرسش :
کیفیت انجام دادن حج در زمان جاهلیت چگونه بوده است و چه تغییراتی در حج ابراهیمی ایجاد شده بود؟
پاسخ :
در قرآن کریم، به برخی از سنت‌ها و کارهای ناصوابی که مشرکان هنگام حج انجام می‌دادند اشاره شده، اعمالی مانند وارد شدن به خانه‌ها از پشت خانه (بقره: 189) کف زدن و سوت کشیدن کنار کعبه (انفال، 35) به هنگام طواف و ... در عین حال از کیفیت حج قبل از اسلام و تغییراتی که از زمان حضرت ابراهیم علیه السلام تا زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله رخ داده است اطلاع دقیقی نداریم، اما احترام خانه خدا و انجام مناسک حج در موسم خاص و زیارت و طواف خانه در تمام ایام سال رایج بوده است؛ چنان که آلوسی آورده است که حج و عمره از جمله عبادات مردم در جاهلیت بود، آنان بعد از بستن احرام (1) هفت بار دور خانه خدا طواف می‌کردند و بعد از لمس حجرالاسود بین صفا و مروه سعی انجام می‌دادند.
اما در تلبیه برای خداوند متعال یکتا شریک آورده و چنین می‌گفتند: لبیک اللهم لبیک، لبیک لاشریک لک لبیک الّا شریک هو لک، تملکه و ما ملک. (2) در حالی که خداوند متعال می‌فرماید: «وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ أَنْ لا تُشْرِکْ بِی شَیْئاً» (3). و از مسلمات حج ابراهیمی شریک نگرفتن برای خداوند متعال است. بر پایه برخی روایات تاریخی اهل جاهلیت در حج قلاده‌ای از مو بر گردن خود یا شتر انداخته و بعد از انجام حج آن را بیرون می‌آوردند. (4)
نیز از ابن عباس نقل شده است که در جاهلیت مردان در روز و زنان در شب خانه خدا را برهنه طواف می‌کردند و چون به منا می‌رفتند عریان شده و برهنه داخل مسجد می‌شدند و در توجیه این عمل خود می‌گفتند که ما با لباس‌های که در آن گناه کرده‌ایم طواف نمی‌کنیم. برخی نیز این عمل را تفأل به پاکی از گناه می‌گرفتند.(5)
طبق نوشته کلبی (6) اعراب جاهلی، مکه و کعبه را بزرگ می‌شمردند، و بنا بر عادت موروثی ای که از ابراهیم و اسماعیل به آنان رسیده بود، حج و عمره به جای می‌آوردند. سپس رفته رفته این عمل، آنان را به پرستش آنچه دوست داشتند و می‌پرستیدند کشاند و فراموش کردند آنچه را که بر آن بودند و دین ابراهیم و اسماعیل را دیگر گونه ساختند، و بت‌ها را پرستیدند و به آنچه امت‌های پیش از ایشان بر آن بودند بازگشتند.
با این وجود، در میان ایشان چیزهایی از رسوم دوره ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام باقی مانده بود که از آن پیروی می‌کردند از قبیل: تعظیم، طواف کعبه، حج، عمره، وقوف بر عرفات و مزدلفه، قربانی کردن شتران و تهلیل گفتن به هنگام حج و عمره با افزودن چیزهایی که در دین ابراهیم نبود. چنان که قبیله «نزار» هنگام تلبیه این گونه رجز می‌خواند:
لبیک اللهم لبیک! لبیک لا شریک لک، الّا شریک هو لک، تملکه و ما ملک و خدای را در ضمن تلبیه یگانه می‌شمردند، ولی بت‌های خود را با خدای تعالی شریک می‌کردند، و بت‌های خویش را ملک خدای یگانه قرار می‌دادند. (7)
پی‌نوشت‌ها:
1- البته در جاهلیت میقاتی مقرر نبوده است، چنان که محرمات احرام نیز وجود نداشته است و همه این‌ها از سوی‌رسول خدا صلی الله علیه و آله تشریع شده است.
2- کافی، کلینی، ج 4، ص 542؛ التبیان، طوسی، ج 6، ص 535.
3- حج: 26.
4- التبیان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 430.
5- برای آگاهی بیشتر از روش قریش در انجام مناسک حج ر. ک: تفسیر فخر رازی، ج 14، ص 60، ذیل آیه 31 سوره اعراف.
6- الاصنام، کلبی، هشام بن محمد، ترجمه محمد رضا جلالی، ص 18.
7- همان، ص 19.
منبع: پرسمان قرآنی حج، رمضان محمدی، نشر مشعر، تهران، 1388 ه.ش.
در قرآن کریم، به برخی از سنت‌ها و کارهای ناصوابی که مشرکان هنگام حج انجام می‌دادند اشاره شده، اعمالی مانند وارد شدن به خانه‌ها از پشت خانه (بقره: 189) کف زدن و سوت کشیدن کنار کعبه (انفال، 35) به هنگام طواف و ... در عین حال از کیفیت حج قبل از اسلام و تغییراتی که از زمان حضرت ابراهیم علیه السلام تا زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله رخ داده است اطلاع دقیقی نداریم، اما احترام خانه خدا و انجام مناسک حج در موسم خاص و زیارت و طواف خانه در تمام ایام سال رایج بوده است؛ چنان که آلوسی آورده است که حج و عمره از جمله عبادات مردم در جاهلیت بود، آنان بعد از بستن احرام (1) هفت بار دور خانه خدا طواف می‌کردند و بعد از لمس حجرالاسود بین صفا و مروه سعی انجام می‌دادند.
اما در تلبیه برای خداوند متعال یکتا شریک آورده و چنین می‌گفتند: لبیک اللهم لبیک، لبیک لاشریک لک لبیک الّا شریک هو لک، تملکه و ما ملک. (2) در حالی که خداوند متعال می‌فرماید: «وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ أَنْ لا تُشْرِکْ بِی شَیْئاً» (3). و از مسلمات حج ابراهیمی شریک نگرفتن برای خداوند متعال است. بر پایه برخی روایات تاریخی اهل جاهلیت در حج قلاده‌ای از مو بر گردن خود یا شتر انداخته و بعد از انجام حج آن را بیرون می‌آوردند. (4)
نیز از ابن عباس نقل شده است که در جاهلیت مردان در روز و زنان در شب خانه خدا را برهنه طواف می‌کردند و چون به منا می‌رفتند عریان شده و برهنه داخل مسجد می‌شدند و در توجیه این عمل خود می‌گفتند که ما با لباس‌های که در آن گناه کرده‌ایم طواف نمی‌کنیم. برخی نیز این عمل را تفأل به پاکی از گناه می‌گرفتند.(5)
طبق نوشته کلبی (6) اعراب جاهلی، مکه و کعبه را بزرگ می‌شمردند، و بنا بر عادت موروثی ای که از ابراهیم و اسماعیل به آنان رسیده بود، حج و عمره به جای می‌آوردند. سپس رفته رفته این عمل، آنان را به پرستش آنچه دوست داشتند و می‌پرستیدند کشاند و فراموش کردند آنچه را که بر آن بودند و دین ابراهیم و اسماعیل را دیگر گونه ساختند، و بت‌ها را پرستیدند و به آنچه امت‌های پیش از ایشان بر آن بودند بازگشتند.
با این وجود، در میان ایشان چیزهایی از رسوم دوره ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام باقی مانده بود که از آن پیروی می‌کردند از قبیل: تعظیم، طواف کعبه، حج، عمره، وقوف بر عرفات و مزدلفه، قربانی کردن شتران و تهلیل گفتن به هنگام حج و عمره با افزودن چیزهایی که در دین ابراهیم نبود. چنان که قبیله «نزار» هنگام تلبیه این گونه رجز می‌خواند:
لبیک اللهم لبیک! لبیک لا شریک لک، الّا شریک هو لک، تملکه و ما ملک و خدای را در ضمن تلبیه یگانه می‌شمردند، ولی بت‌های خود را با خدای تعالی شریک می‌کردند، و بت‌های خویش را ملک خدای یگانه قرار می‌دادند. (7)
پی‌نوشت‌ها:
1- البته در جاهلیت میقاتی مقرر نبوده است، چنان که محرمات احرام نیز وجود نداشته است و همه این‌ها از سوی‌رسول خدا صلی الله علیه و آله تشریع شده است.
2- کافی، کلینی، ج 4، ص 542؛ التبیان، طوسی، ج 6، ص 535.
3- حج: 26.
4- التبیان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 430.
5- برای آگاهی بیشتر از روش قریش در انجام مناسک حج ر. ک: تفسیر فخر رازی، ج 14، ص 60، ذیل آیه 31 سوره اعراف.
6- الاصنام، کلبی، هشام بن محمد، ترجمه محمد رضا جلالی، ص 18.
7- همان، ص 19.
منبع: پرسمان قرآنی حج، رمضان محمدی، نشر مشعر، تهران، 1388 ه.ش.
