پرسش :
چرا عارفان پاكدل از الفاظ و اصطلاحات عاشقانه ـ آن هم از نوع عشق مجازي ـ كمك مي گيرند؟ به بيان ديگر چرا در عرصه معاني فرا عقلي و حسي، از اين صورهاي محسوس بهره مي گيرند؟
پاسخ :
اين بهره گيري عللي دارد كه به سه مورد مهم اشاره مي شود:
يك. هر گاه راه شناخت «سرچشمه هستي»، عشق به هستي بخش باشد؛ طبع قضيه ايجاب مي كند كه عارفان راستين در اشعار و غزليات خويش، از الفاظ رايج در ميان عاشقان مجازي بهره گيرند. البته ميان اين دو نوع عشق، فاصله اي بي پايان هست؛ ولي چون هر دو به ظاهر در وادي واحدي گام بر مي دارند ـ هر چند مقصدشان مختلف است ـ ايجاب مي كند كه در تبيين مقاصد خويش، از الفاظي مانند «رخ»، «زلف»، «خط» و «خال» بهره گيرند.
دو. اين نوع بهره گيري ـ كه همگي از قبيل تمثيل و كنايه است ـ به سخن «زيبايي و ظرافت» مي بخشد و در نتيجه شعر عارف، تاثير دل نشيني در شنونده پديد مي آورد. اين روش منحصر به عارف نيست، بلكه هنرمندان و سرايندگان شعر و ادب نيز در پيام هاي خود از تشبيه و تمثيل استفاده مي كنند.
سه. عارفان راستين معتقدند: مفاهيم و معاني فراحسي و عقلي، در قالب الفاظ نمي گنجد و الفاظ توانايي حكايتگري مفاهيم عالي را ـ كه به شهود آنان رسيده است ـ ندارند؛ از اين جهت آنان به ناچار حقايق عرفاني را با رمز و اشاره بيان مي كنند تا در مدت كم و با به كارگيري الفاظ كوتاه، عالي ترين حقايق را به مخاطب منتقل كنند.
سخن عشق نه آن است كه آيد به زبان
ساقيا مي ده و كوتاه كن اين گفت و شنود(1)
گاهي عارفان با استفاده از چنين الفاظ و عباراتي، مطالب و اسرار خويش را از نظر نامحرمان در پس اصطلاحات نگاه مي دارند.
هاتف ارباب معرفت كه كسي
مست خوانندشان گهي هشيار
از«مي» و«جام» و«شاهد» و«ساقي»
وز«مغ» و«مغبچه» و«بت» و«زنار»
قصد ايشان نهفته اسراريست
كه نمايان كنند، گاه اظهار (2)
گفتني است اگر گاي اشعاري زننده از برخي عارفان گزارش شده است، بايد آنها را با مباني اعتقادي و به اصطلاح «محكمات» آراي شان سنجيد و به صرف چنان ابياتي، نبايد آنان را متهم كرد: به هر حال براي درك مفاهيم عالي اشعار عارفان حقيقي ، بايد دو كار انجام داد:
1.بايد از اصطلاحات عرفاني آگاه بود و با عرفان نظري و مباني آن آشنا شد؛ زيرا هر عملي و هر دانشمندي، براي خويش اصطلاحي دارد و بايد كلمات و گفتارهاي آنان، مطابق اصطلاحات خاص هر علم توضيح داده شود.
2.غزليات و اشعار متشابه را با كليد محكم، تفسير نمود و مسلما اين نوع تفسيرها، كار يك فرد عادي و به دور از عرفان نظري و اصطلاحات عرفاني نيست و اشخاص عادي بايد اين مرحله را با خضر زمان خويش طي كنند. (3)
پی نوشتها:
1- حافظ.
2- هاتف اصفهاني.
3- نگا: شريعه خرد،صص 59-72؛ خدمات متقابل اسلام و ايران، صص 268-275. براي آشنايي با اصلاحات خاص عرفا خواندن سه كتاب ذيل سودمند است:
الف. شيخ محمد لاهيجي ، مفاتيح الاعجاز در شرح گلشن راز.
ب. محسن فيض كاشاني، رساله مشواق.
پ. استاد فاطمي نيا، فرجام عشق.
اين بهره گيري عللي دارد كه به سه مورد مهم اشاره مي شود:
يك. هر گاه راه شناخت «سرچشمه هستي»، عشق به هستي بخش باشد؛ طبع قضيه ايجاب مي كند كه عارفان راستين در اشعار و غزليات خويش، از الفاظ رايج در ميان عاشقان مجازي بهره گيرند. البته ميان اين دو نوع عشق، فاصله اي بي پايان هست؛ ولي چون هر دو به ظاهر در وادي واحدي گام بر مي دارند ـ هر چند مقصدشان مختلف است ـ ايجاب مي كند كه در تبيين مقاصد خويش، از الفاظي مانند «رخ»، «زلف»، «خط» و «خال» بهره گيرند.
دو. اين نوع بهره گيري ـ كه همگي از قبيل تمثيل و كنايه است ـ به سخن «زيبايي و ظرافت» مي بخشد و در نتيجه شعر عارف، تاثير دل نشيني در شنونده پديد مي آورد. اين روش منحصر به عارف نيست، بلكه هنرمندان و سرايندگان شعر و ادب نيز در پيام هاي خود از تشبيه و تمثيل استفاده مي كنند.
سه. عارفان راستين معتقدند: مفاهيم و معاني فراحسي و عقلي، در قالب الفاظ نمي گنجد و الفاظ توانايي حكايتگري مفاهيم عالي را ـ كه به شهود آنان رسيده است ـ ندارند؛ از اين جهت آنان به ناچار حقايق عرفاني را با رمز و اشاره بيان مي كنند تا در مدت كم و با به كارگيري الفاظ كوتاه، عالي ترين حقايق را به مخاطب منتقل كنند.
سخن عشق نه آن است كه آيد به زبان
ساقيا مي ده و كوتاه كن اين گفت و شنود(1)
گاهي عارفان با استفاده از چنين الفاظ و عباراتي، مطالب و اسرار خويش را از نظر نامحرمان در پس اصطلاحات نگاه مي دارند.
هاتف ارباب معرفت كه كسي
مست خوانندشان گهي هشيار
از«مي» و«جام» و«شاهد» و«ساقي»
وز«مغ» و«مغبچه» و«بت» و«زنار»
قصد ايشان نهفته اسراريست
كه نمايان كنند، گاه اظهار (2)
گفتني است اگر گاي اشعاري زننده از برخي عارفان گزارش شده است، بايد آنها را با مباني اعتقادي و به اصطلاح «محكمات» آراي شان سنجيد و به صرف چنان ابياتي، نبايد آنان را متهم كرد: به هر حال براي درك مفاهيم عالي اشعار عارفان حقيقي ، بايد دو كار انجام داد:
1.بايد از اصطلاحات عرفاني آگاه بود و با عرفان نظري و مباني آن آشنا شد؛ زيرا هر عملي و هر دانشمندي، براي خويش اصطلاحي دارد و بايد كلمات و گفتارهاي آنان، مطابق اصطلاحات خاص هر علم توضيح داده شود.
2.غزليات و اشعار متشابه را با كليد محكم، تفسير نمود و مسلما اين نوع تفسيرها، كار يك فرد عادي و به دور از عرفان نظري و اصطلاحات عرفاني نيست و اشخاص عادي بايد اين مرحله را با خضر زمان خويش طي كنند. (3)
پی نوشتها:
1- حافظ.
2- هاتف اصفهاني.
3- نگا: شريعه خرد،صص 59-72؛ خدمات متقابل اسلام و ايران، صص 268-275. براي آشنايي با اصلاحات خاص عرفا خواندن سه كتاب ذيل سودمند است:
الف. شيخ محمد لاهيجي ، مفاتيح الاعجاز در شرح گلشن راز.
ب. محسن فيض كاشاني، رساله مشواق.
پ. استاد فاطمي نيا، فرجام عشق.
.jpg "چگونه ماهی تازه را پاک کنیم؟")
