پرسش :
رابطه ى پست مدرنيسم و اسلام را چگونه ارزيابى مى كنيد؟
پاسخ :
در مورد ارتباط بين اسلام و پست مدرنيسم، آنچه روشن مى باشد، اين است كه در اسلام نيز برخى از مفاهيم از جايگاه بسيار قطعى و مسلم و مقدسى برخوردارند، به نحوى كه هيچ گونه ترديدى در مورد پذيرش اصول آموزه هاى آن نيست. در حالى كه، همچنان كه پيش تر بيان شد، يكى از اصول اساسى جريان پست مدرنيسم، انكار هرگونه مفهوم قطعى و مقدس و مسلم است. پست مدرنيسم بر انكار هرگونه جريان كلى و ايدئولوژيك در قالب فراروايت ها تأكيد مىورزد، و اسلام نيز (دست كم از نگاه پست مدرنيسم) مجموعه اى از روايت هاى اساسى و فراروايت هاى قطعى و غيرقابل ترديد است كه پست مدرنيسم در سايه ى اصل انكار هرگونه قطعيت و فراروايت، هرگز آن را برنمى تابد.[1]
با توجه به كلى بودن اين اصل و تأكيد فراوانى كه نظريه پردازان پست مدرنيسم بر آن مى نهند، نمى توان به همه ى آموزه هاى پست مدرنيسم به ديده ى نيك نگريست. به راستى چگونه مى توان اصول و قواعد مشخص و مبتنى بر وحى را كه در بسيارى از موارد تغييرناپذير هستند، با آموزه هاى پست مدرنيسم كه همه ى علائم و نشانه هاى برجاى مانده از گذشته را به دور افكنده و به كثرت، پراكندگى، چندگانگى، تضاد، اختلاف و تجربه افتخار مى كند، جمع كرد؟!
البته شكى نيست كه مسلمانان ممكن است از برخى از ابزار نظرى بنيانگذاران انديشه ى پست مدرنيسم نظير «ليوتارد»، «دريدا» و «فوكو» در تحليل هاى خود سود جويند؛ اما اين امر بيانگر قبول آموزه هاى پست مدرنيسم نيست.[2] پروفسور «اكبر احمد» در كتاب خود «پست مدرنيسم و اسلام»[3] به دو نوع پست مدرنيسم اسلامى و پست مدرنيسم غربى اشاره كرده، ميان اين دو تمايزى اساسى قائل مى شود. اما با توجه به آنچه كه گفتيم، نبايد در به كارگيرى اين اصطلاح در قالب مفاهيم اسلامى بى مهابا عمل كرد. در واقع، اگر بناست كه چيزى با عنوان «پست مدرنيسم اسلامى» داشته باشيم، بايد يك سرى وحدت نظر و وجوه اشتراك و اتفاق نظر درباره ى برخى از نكات بنيادين وجود داشته باشد؛ اما نكته ى اصلى در همين امر نهفته است كه در انديشه ى اسلامى، برخى از مفاهيم از جايگاه ويژه ى قطعيت و ترديدناپذيرى برخوردار هستند، ولى پست مدرنيسم چنين امرى را هرگز برنمى تابد. بنابراين، بهتر است از شتابزدگى در برخورد با اين چالش جديد پرهيز كرد.
اگر ناگزير از ارائه ى منظر و موضعى هستيم، عاقلانه ترين كار اين است كه به تك تك اصول و آموزه هاى پست مدرنيسم جداگانه بنگريم. در اين كار، معيار سنجش، احكام تخطى ناپذير عقلى و آموزه هاى وحيانى اسلام خواهد بود و چنانچه آموزه اى از آموزه هاى پست مدرنيسم مطابق با اين معيار باشد، بدون تعصب پذيرفته خواهد شد. پيش تر به ويژگى هاى عام پست مدرنيسم اشاره كرديم؛ هر چند بررسى تفصيلى و جداگانه ى هر يك از آنها از حوصله ى اين مختصر، خارج است، اما ناسازگارى برخى از اصول پست مدرنيسم نظير نفى فراروايت ها و اصول قطعى با انديشه ى اسلامى روشن است. از سوى ديگر، برخى از تأكيدات پست مدرنيسم نظير توجه به حقوق سياه پوستان، زنان، اقليت ها و كودكان، كه در سايه ى اصل «توجه به ديگران» (غيريّت ها) انجام مى پذيرد، از نظر انديشه ى اسلامى ستوده و بجاست؛ اما چند و چون اين امر و بررسى تفصيلى همه ى ابعاد آن، مجال ديگرى مى طلبد.
همان طور كه گفته شد، روش شناسى پست مدرنيسم، دست يافتن به حقيقت را نه مطلوب مى داند و نه ممكن. از منظر پست مدرنيست ها، واقعيت ثابت، واحد و پايدار بى معنى است و به تعبير ديگر، معيارى براى درستى يا نادرستى انديشه ها وجود ندارد. از اين منظر، همه ى آنچه كه در جهان پيرامون ما وجود دارد، نسبى، اعتبارى و قراردادى است. به تبع اين ويژگى، طرفداران پست مدرنيسم هرگونه جهان بينى كلى يا فراروايت را انكار مى كنند.
ويژگى چهارمى كه براى پست مدرنيسم برشمرديم، عبارت بود از نيست انگارى و انكار هرگونه هنجار ارزشمند و معتبر و واقعيت خارجى كه هدايت بخش اعمال انسان باشد. اين ويژگى، باعث شد كه برخى از پست مدرنيست ها را «سوفسطائيان عصر نوين» بنامند. ديگر ويژگى مهم پست مدرنيسم، حاكم بودن روح پلوراليسم بر اين انديشه است.
با اندكى تأمل در اين ويژگى ها، آنها را مغاير با تعاليم اسلام و همه ى اديان توحيدى و الهى مى يابيم. همه ى اديان درصدد تبيين حقايق جهان و حقيقت غايى آن و راهنمايى بشر به سوى آن هستند، و براى اين منظور، به تبيين اصول و تعاليمى مى پردازند كه ثابت و غيرقابل ترديد مى باشد. از نظر انديشه ى دينى، به ويژه دين مبين اسلام، نمى توان همه ى امور را نسبى و قراردادى پنداشت. اديان مختلف و دين اسلام، همواره به تبيين جهان بينى الهى براى آدمى مى پردازند، بنابراين ويژگى نفى فراروايت ها را برنمى تابند. نيست انگارى و انكار هنجارهاى ارزشمند نيز مسأله اى است كه هرگز مورد پذيرش دين اسلام و ساير اديان نيست. همچنين پلوراليسم و روح كثرت گرايى شديدى كه بر پست مدرنيسم حاكم است، مورد نقد و بررسى اديان توحيدى و دين مبين اسلام است. بررسى تفصيلى اين بحث و نقد و بررسى جداگانه هر يك از اين ويژگى ها و بيان دلايل و مصاديق بحث، فرصت ديگرى مى طلبد.
پی نوشتها:
[1] . همان، ص 413.
[2] . همان.
[3]. Akbar,s. Ahmad؛ Postmodernism and Islam.
منبع: پرسمان مدرنيسم و پست مدرنيسم، منصور نصيرى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1385).
در مورد ارتباط بين اسلام و پست مدرنيسم، آنچه روشن مى باشد، اين است كه در اسلام نيز برخى از مفاهيم از جايگاه بسيار قطعى و مسلم و مقدسى برخوردارند، به نحوى كه هيچ گونه ترديدى در مورد پذيرش اصول آموزه هاى آن نيست. در حالى كه، همچنان كه پيش تر بيان شد، يكى از اصول اساسى جريان پست مدرنيسم، انكار هرگونه مفهوم قطعى و مقدس و مسلم است. پست مدرنيسم بر انكار هرگونه جريان كلى و ايدئولوژيك در قالب فراروايت ها تأكيد مىورزد، و اسلام نيز (دست كم از نگاه پست مدرنيسم) مجموعه اى از روايت هاى اساسى و فراروايت هاى قطعى و غيرقابل ترديد است كه پست مدرنيسم در سايه ى اصل انكار هرگونه قطعيت و فراروايت، هرگز آن را برنمى تابد.[1]
با توجه به كلى بودن اين اصل و تأكيد فراوانى كه نظريه پردازان پست مدرنيسم بر آن مى نهند، نمى توان به همه ى آموزه هاى پست مدرنيسم به ديده ى نيك نگريست. به راستى چگونه مى توان اصول و قواعد مشخص و مبتنى بر وحى را كه در بسيارى از موارد تغييرناپذير هستند، با آموزه هاى پست مدرنيسم كه همه ى علائم و نشانه هاى برجاى مانده از گذشته را به دور افكنده و به كثرت، پراكندگى، چندگانگى، تضاد، اختلاف و تجربه افتخار مى كند، جمع كرد؟!
البته شكى نيست كه مسلمانان ممكن است از برخى از ابزار نظرى بنيانگذاران انديشه ى پست مدرنيسم نظير «ليوتارد»، «دريدا» و «فوكو» در تحليل هاى خود سود جويند؛ اما اين امر بيانگر قبول آموزه هاى پست مدرنيسم نيست.[2] پروفسور «اكبر احمد» در كتاب خود «پست مدرنيسم و اسلام»[3] به دو نوع پست مدرنيسم اسلامى و پست مدرنيسم غربى اشاره كرده، ميان اين دو تمايزى اساسى قائل مى شود. اما با توجه به آنچه كه گفتيم، نبايد در به كارگيرى اين اصطلاح در قالب مفاهيم اسلامى بى مهابا عمل كرد. در واقع، اگر بناست كه چيزى با عنوان «پست مدرنيسم اسلامى» داشته باشيم، بايد يك سرى وحدت نظر و وجوه اشتراك و اتفاق نظر درباره ى برخى از نكات بنيادين وجود داشته باشد؛ اما نكته ى اصلى در همين امر نهفته است كه در انديشه ى اسلامى، برخى از مفاهيم از جايگاه ويژه ى قطعيت و ترديدناپذيرى برخوردار هستند، ولى پست مدرنيسم چنين امرى را هرگز برنمى تابد. بنابراين، بهتر است از شتابزدگى در برخورد با اين چالش جديد پرهيز كرد.
اگر ناگزير از ارائه ى منظر و موضعى هستيم، عاقلانه ترين كار اين است كه به تك تك اصول و آموزه هاى پست مدرنيسم جداگانه بنگريم. در اين كار، معيار سنجش، احكام تخطى ناپذير عقلى و آموزه هاى وحيانى اسلام خواهد بود و چنانچه آموزه اى از آموزه هاى پست مدرنيسم مطابق با اين معيار باشد، بدون تعصب پذيرفته خواهد شد. پيش تر به ويژگى هاى عام پست مدرنيسم اشاره كرديم؛ هر چند بررسى تفصيلى و جداگانه ى هر يك از آنها از حوصله ى اين مختصر، خارج است، اما ناسازگارى برخى از اصول پست مدرنيسم نظير نفى فراروايت ها و اصول قطعى با انديشه ى اسلامى روشن است. از سوى ديگر، برخى از تأكيدات پست مدرنيسم نظير توجه به حقوق سياه پوستان، زنان، اقليت ها و كودكان، كه در سايه ى اصل «توجه به ديگران» (غيريّت ها) انجام مى پذيرد، از نظر انديشه ى اسلامى ستوده و بجاست؛ اما چند و چون اين امر و بررسى تفصيلى همه ى ابعاد آن، مجال ديگرى مى طلبد.
همان طور كه گفته شد، روش شناسى پست مدرنيسم، دست يافتن به حقيقت را نه مطلوب مى داند و نه ممكن. از منظر پست مدرنيست ها، واقعيت ثابت، واحد و پايدار بى معنى است و به تعبير ديگر، معيارى براى درستى يا نادرستى انديشه ها وجود ندارد. از اين منظر، همه ى آنچه كه در جهان پيرامون ما وجود دارد، نسبى، اعتبارى و قراردادى است. به تبع اين ويژگى، طرفداران پست مدرنيسم هرگونه جهان بينى كلى يا فراروايت را انكار مى كنند.
ويژگى چهارمى كه براى پست مدرنيسم برشمرديم، عبارت بود از نيست انگارى و انكار هرگونه هنجار ارزشمند و معتبر و واقعيت خارجى كه هدايت بخش اعمال انسان باشد. اين ويژگى، باعث شد كه برخى از پست مدرنيست ها را «سوفسطائيان عصر نوين» بنامند. ديگر ويژگى مهم پست مدرنيسم، حاكم بودن روح پلوراليسم بر اين انديشه است.
با اندكى تأمل در اين ويژگى ها، آنها را مغاير با تعاليم اسلام و همه ى اديان توحيدى و الهى مى يابيم. همه ى اديان درصدد تبيين حقايق جهان و حقيقت غايى آن و راهنمايى بشر به سوى آن هستند، و براى اين منظور، به تبيين اصول و تعاليمى مى پردازند كه ثابت و غيرقابل ترديد مى باشد. از نظر انديشه ى دينى، به ويژه دين مبين اسلام، نمى توان همه ى امور را نسبى و قراردادى پنداشت. اديان مختلف و دين اسلام، همواره به تبيين جهان بينى الهى براى آدمى مى پردازند، بنابراين ويژگى نفى فراروايت ها را برنمى تابند. نيست انگارى و انكار هنجارهاى ارزشمند نيز مسأله اى است كه هرگز مورد پذيرش دين اسلام و ساير اديان نيست. همچنين پلوراليسم و روح كثرت گرايى شديدى كه بر پست مدرنيسم حاكم است، مورد نقد و بررسى اديان توحيدى و دين مبين اسلام است. بررسى تفصيلى اين بحث و نقد و بررسى جداگانه هر يك از اين ويژگى ها و بيان دلايل و مصاديق بحث، فرصت ديگرى مى طلبد.
پی نوشتها:
[1] . همان، ص 413.
[2] . همان.
[3]. Akbar,s. Ahmad؛ Postmodernism and Islam.
منبع: پرسمان مدرنيسم و پست مدرنيسم، منصور نصيرى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1385).
.jpg "چگونه ماهی تازه را پاک کنیم؟")
