مستحب فدای واجب بشود
امام علی علیه السلام فرمودند:
لاَ قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ.
کارهای مستحب اگر به واجبات ضرر برساند، موجب قرب به خدا نمی‌شود.
نهج البلاغه، حکمت 39.
شرح حدیث:
شرح حدیث توسط حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدظله‌العالی:
قبل از آن که حدیث را شرح دهیم، چند جمله درباره اهمیت نوافل و مستحبات طرح کنیم:
نوافل و سنّت‌های پسندیده آن چنان مهم‌اند که بعضی از فقها ترک تمام سنن را از آن جهت که دلیل بر بی اعتنایی به آداب شرع مقدّس است، حرام دانسته اند. ملتزم شدن به نوافل و استمرار آن، دارای سه اثر مهم است:
1. گناهان انسان را محو می‌سازد؛ چنان که خداوند در قرآن می‌فرماید:
«(إِنَّ الحَسَنَاتِ یذهِبنَ السَّیئاتِ)؛ به درستی که نیکی‌ها، بدی‌ها را از میان می‌برد». (1) در حدیث آمده است که نماز مؤمن در شب گناهان، روز او را از بین می‌برد.
2. نوافل باعث می‌شود که نواقص و کمبودهایی را که در ادای واجبات رخ داده می‌شود، جبران گردد. نوافل یومیه، خصوصاً نوافل شب، نواقص نمازهای یومیه را برطرف می‌کند؛ روزه‌های مستحبی، نواقص روزه‌های ماه رمضان را برطرف می‌کند و صدقات مستحبی، کمبودهای واجبات مالی، مثل زکات و خمس را برطرف می‌سازد.
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «اِنَّمَا جُعِلتِ النَّافِلَةُ لِیتِمَّ بِهَا مَا یفسُدُ مِنَ الفَرِیضَةِ؛ نماز نافله برای آن قرار داده شده است که فساد و نقص قرائض را جبران کند». (2)
ابوحمزه‌ی ثمالی می‌گوید: امام (علیه السلام) فرمود: «هیچ نمازی بدون حضور قلب قبول نیست.» عرض کردم: «فدایت شوم، همه‌ی ما هلاک شدیم!» فرمود: «نه، چون خداوند متعال این گونه عبادات را به وسیله‌ی نافله‌ها کامل می‌کند». (3)
3. نوافل موجب تقرّب به خدا می‌شود؛ چنان که خداوند می‌فرماید: «(تَتَجَافَی جُنُوبُهُم عَنِ المَضَاجِعِ یدعُونَ رَبَّهُم خَوفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقنَاهُم ینفِقُونَ * فَلَا تَعلَمُ نَفسُ مَّا أُخفِی لَهُم مِّن قُرَّةِ أعینٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یعمَلُونَ)؛ مؤمنان حقیقی، شب‌ها پهلو از بستر برمی‌دارند و خدا را با بیم و امید می‌خوانند و از آنچه روزی‌شان کردیم، انفاق می‌کنند. پس، هیچ کس نمی‌داند به پاداش اعمالشان چه نعمت‌ها به عنوان چشم روشنی برای آن‌ها در عالم غیب آماده شده است». (4)
همچنین در سوره اسراء، آیه 79 می‌فرماید: «(وَمِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یبعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحمَوداً)؛ پاسی از شب را برای انجام نافله دادن بیدار باش. باشد که خدایت تو را به جایگاه پسندیده‌ای برگزیند!»
نیز در حدیث قدسی آمده است: «وَ مَا تَقَرَّبَ إِلَی عَبدٌ بَشَیءٍ أحَبَّ إِلَی مِمَّا افتَرَضتُ عَلَیهِ وَ إِنَّهُ لَیتَقَرَّبُ إِلَی بِالنَّافِلَةِ حَتَّی أُحِبَّهُ فَإِذَا أحبَبتُهُ کُنتُ سَمعَهُ الَّذِی یسمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِی یبصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِی ینطِقُ بِهِ وَیدَهُ الَّتی یبطِشُ بِهَا، إِن دَعَانی أجَبُتُهُ وَ إِن سَألَنی أعطَیتُه ...؛ هیچ بنده‌ای به عبادتی بهتر از فرایض و واجبات به من تقرب نجسته است و او به وسیله نوافل به من تقرب می‌جوید تا جایی که من او را دوست بدارم. آن‌گاه که دوستش داشتم، من گوش شنوای او و دیده‌ی بینای او و زبان گویا و دست توانای او خواهم بود. اگر مرا بخواند پاسخش می‌دهم و اگر چیزی از من بخواهد به او خواهم داد». (5)
در حدیث دیگر آمده است: «صَلَاةُ النَّوَافِلِ قُربَانُ کُلِّ مُؤمِنٍ؛ نماز نافله وسیله‌ی نزدیک شدن مؤمنان به خداوند است». (6)
همچنین رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «أشرَافُ أُمَّتی حَمَلَةُ القُرآنِ وَ أَصحَابُ اللَّیلِ؛ بزرگان و اشراف امّت من دو گروهند: حاملان [حافظان] قرآن و شب زنده داران». (7)
نکته‌ای که در انجام دادن اعمال مستحب و نوافل باید توجّه داشت، استمرار آن‌هاست. از احادیث استفاده می‌شود که اعمال مستحب در صورتی مؤثر است که استمرار و دوام داشته باشد و حداقل تا یک سال ادامه پیدا کند. (8) مداومت به انجام دادن کارهای خیر آثار مثبتی دارد که از جمله آن‌ها ترک کارهای زشت، پرهیز از لغزش و گناه، حصول یقین، دوری از وسوسه‌ی شیطان و پذیرفتن گفتار حقّ می‌باشد.
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «هنگامی که خود را به کار خوبی عادت می‌دهم، دوست دارم که بر آن مداومت داشته باشم. چنانچه نتوانم آن را در شب انجام دهم، قضای آن را در روز به جا می‌آورم و اگر در روز از من فوت شود در شب آن را قضا می‌کنم. براستی محبوب‌ترین عمل نزد خدا عملی است که دوام داشته باشد». (9)
در شرع مقدّس، نسبت به انجام دادن بعضی از عبادات و مستحبات و خدمات و صدقات تأکید بیش‌تری شده و سیره و روش بزرگان دین و ائمه (علیهم السلام) عمل بیشتر و توجّه فراوان‌تر به این گونه سنّت‌ها بوده است؛ مانند خواندن قرآن، تهجّد و شب زنده داری و مناجات و راز و نیاز در دل شب (آن گاه که چشم‌ها در خوابند)، خواندن نمازهای واجب در اوّل وقت، به جا آوردن پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه روز، همیشه با وضو بودن، داشتن حضور قلب در عبادات، تعقیبات نماز، شرکت مداوم در نماز جمعه و جماعات، طولانی کردن قنوت و سجده‌های نماز، سه روز روزه گرفتن در هر ماه، زیارات قبور اولیا و شهدا و ائمه (علیهم السلام) و توسل به آن حضرات، صله رحم و دستگیری از ارحام و مستمندان، دادن طعام، سلام کردن، تداوم نسبت به برخی اذکار مثل «لا اله الّا الله» و «استغفرالله ربی و اتوب الیه» و صلوات بر محمّد و آل محمّد (علیهم السلام) و تسبیحات حضرت زهرا (علیها السلام) بعد از هر نماز و هنگام خواب، صدبار ذکر «لااله الّا الله» و هفتاد بار استغفار بعد از نماز صبح و امثال این موارد.
توضیح حدیث مورد بحث:
امام می‌فرماید: اگر مستحبی باعث ضرر به واجب بشود، بی ارزش است و باعث تقرب به خدا نخواهد شد. مستحبات با این همه اهمیت، زمانی اثر دارد و مفید خواهد بود که مزاحم واجب نشود و باعث ترک واجب نگردد. متأسفانه در جامعه بخصوص در بین عوامل این نکته رعایت نمی‌شود؛ مثلاً تا پاسی از شب عزاداری می‌کند، ولی نماز صبحش قضا می‌شود. مجلس روضه می‌گیرد، ولی برای همسایه‌ها مزاحمت ایجاد می‌کند یا در مجلس او غیبت و دروغ انجام می‌شود. برای بوسیدن ضریح تلاش فراوان می‌کند؛ به طوری که باعث اذیت و آزار مردم می‌شود، با این که حضور زائر نزد مزور کافی است و نیازی نیست که مثلاً برای بوسیدن ضریح این همه تلاش کند. به فرموده یکی از بزرگان: از عبادات خود توبه کنید که بعضاً به خلاف شرع آلوده است. برای عروسی فرزندش قصد دارد ولیمه بدهد؛ امّا ده‌ها خلاف شرع در مجلس ولیمه صورت می‌گیرد. به زیارت مستحبی اهمیت می‌دهد و میلیون‌ها تومان برای سفر عمره خرج می‌کند، ولی همسایه‌اش گرسنه است و یا دختری برای جهیزیه پول ندارد. به عنوان صله رحم به دید و بازدید همدیگر می‌روند، در حالی که بین زن و مرد اختلاط است و محرم و نامحرم رعایت نمی‌شود.
در حکمت 279 نهج البلاغه آمده است: «إذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بالْفَرَائِضِ فَارْفُضُوهَا؛ هنگامی که نافله‌ها و مستحبات به واجبات زیان رسانند، آن‌ها را ترک کنید».
همچنین در حکمت 312 نهج البلاغه می‌فرماید:
«إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالاً وَإِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَى النَّوَافِلِ، وَإذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِضِ؛ دل‌های انسان‌ها گاهی با نشاطند و گاه بی نشاط. آن گاه که پر نشاطند، آن‌ها را به انجام دادن مستحبات نیز وادار کنید و آن گاه که بی نشاطند، تنها به انجام دادن فرایض و واجبات بسنده کنید».
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره‌ی هود، آیه‌ی 114.
2. جامع احادیث الشیعه، ج 7، ص 116.
3. همان، ص 135.
4. سوره‌ی سجده، آیه‌ی 16 و 17.
5. جامع احادیث الشیعه، ج 7، ص 99.
6. همان، ص 100.
7. همان، ص 102.
8. اصول کافی، ج 2، ص 83.
9. مستدرک، ج 1، ص 15.
منبع: گفتار معصومین (علیهم السلام)، جلد سوم (درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی)، گردآوری: سید محمد عبدالله زاده، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب (علیه السلام)، چاپ سوم (1394).
قبل از آن که حدیث را شرح دهیم، چند جمله درباره اهمیت نوافل و مستحبات طرح کنیم:
نوافل و سنّت‌های پسندیده آن چنان مهم‌اند که بعضی از فقها ترک تمام سنن را از آن جهت که دلیل بر بی اعتنایی به آداب شرع مقدّس است، حرام دانسته اند. ملتزم شدن به نوافل و استمرار آن، دارای سه اثر مهم است:
1. گناهان انسان را محو می‌سازد؛ چنان که خداوند در قرآن می‌فرماید:
«(إِنَّ الحَسَنَاتِ یذهِبنَ السَّیئاتِ)؛ به درستی که نیکی‌ها، بدی‌ها را از میان می‌برد». (1) در حدیث آمده است که نماز مؤمن در شب گناهان، روز او را از بین می‌برد.
2. نوافل باعث می‌شود که نواقص و کمبودهایی را که در ادای واجبات رخ داده می‌شود، جبران گردد. نوافل یومیه، خصوصاً نوافل شب، نواقص نمازهای یومیه را برطرف می‌کند؛ روزه‌های مستحبی، نواقص روزه‌های ماه رمضان را برطرف می‌کند و صدقات مستحبی، کمبودهای واجبات مالی، مثل زکات و خمس را برطرف می‌سازد.
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «اِنَّمَا جُعِلتِ النَّافِلَةُ لِیتِمَّ بِهَا مَا یفسُدُ مِنَ الفَرِیضَةِ؛ نماز نافله برای آن قرار داده شده است که فساد و نقص قرائض را جبران کند». (2)
ابوحمزه‌ی ثمالی می‌گوید: امام (علیه السلام) فرمود: «هیچ نمازی بدون حضور قلب قبول نیست.» عرض کردم: «فدایت شوم، همه‌ی ما هلاک شدیم!» فرمود: «نه، چون خداوند متعال این گونه عبادات را به وسیله‌ی نافله‌ها کامل می‌کند». (3)
3. نوافل موجب تقرّب به خدا می‌شود؛ چنان که خداوند می‌فرماید: «(تَتَجَافَی جُنُوبُهُم عَنِ المَضَاجِعِ یدعُونَ رَبَّهُم خَوفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقنَاهُم ینفِقُونَ * فَلَا تَعلَمُ نَفسُ مَّا أُخفِی لَهُم مِّن قُرَّةِ أعینٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یعمَلُونَ)؛ مؤمنان حقیقی، شب‌ها پهلو از بستر برمی‌دارند و خدا را با بیم و امید می‌خوانند و از آنچه روزی‌شان کردیم، انفاق می‌کنند. پس، هیچ کس نمی‌داند به پاداش اعمالشان چه نعمت‌ها به عنوان چشم روشنی برای آن‌ها در عالم غیب آماده شده است». (4)
همچنین در سوره اسراء، آیه 79 می‌فرماید: «(وَمِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یبعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحمَوداً)؛ پاسی از شب را برای انجام نافله دادن بیدار باش. باشد که خدایت تو را به جایگاه پسندیده‌ای برگزیند!»
نیز در حدیث قدسی آمده است: «وَ مَا تَقَرَّبَ إِلَی عَبدٌ بَشَیءٍ أحَبَّ إِلَی مِمَّا افتَرَضتُ عَلَیهِ وَ إِنَّهُ لَیتَقَرَّبُ إِلَی بِالنَّافِلَةِ حَتَّی أُحِبَّهُ فَإِذَا أحبَبتُهُ کُنتُ سَمعَهُ الَّذِی یسمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِی یبصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِی ینطِقُ بِهِ وَیدَهُ الَّتی یبطِشُ بِهَا، إِن دَعَانی أجَبُتُهُ وَ إِن سَألَنی أعطَیتُه ...؛ هیچ بنده‌ای به عبادتی بهتر از فرایض و واجبات به من تقرب نجسته است و او به وسیله نوافل به من تقرب می‌جوید تا جایی که من او را دوست بدارم. آن‌گاه که دوستش داشتم، من گوش شنوای او و دیده‌ی بینای او و زبان گویا و دست توانای او خواهم بود. اگر مرا بخواند پاسخش می‌دهم و اگر چیزی از من بخواهد به او خواهم داد». (5)
در حدیث دیگر آمده است: «صَلَاةُ النَّوَافِلِ قُربَانُ کُلِّ مُؤمِنٍ؛ نماز نافله وسیله‌ی نزدیک شدن مؤمنان به خداوند است». (6)
همچنین رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «أشرَافُ أُمَّتی حَمَلَةُ القُرآنِ وَ أَصحَابُ اللَّیلِ؛ بزرگان و اشراف امّت من دو گروهند: حاملان [حافظان] قرآن و شب زنده داران». (7)
نکته‌ای که در انجام دادن اعمال مستحب و نوافل باید توجّه داشت، استمرار آن‌هاست. از احادیث استفاده می‌شود که اعمال مستحب در صورتی مؤثر است که استمرار و دوام داشته باشد و حداقل تا یک سال ادامه پیدا کند. (8) مداومت به انجام دادن کارهای خیر آثار مثبتی دارد که از جمله آن‌ها ترک کارهای زشت، پرهیز از لغزش و گناه، حصول یقین، دوری از وسوسه‌ی شیطان و پذیرفتن گفتار حقّ می‌باشد.
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «هنگامی که خود را به کار خوبی عادت می‌دهم، دوست دارم که بر آن مداومت داشته باشم. چنانچه نتوانم آن را در شب انجام دهم، قضای آن را در روز به جا می‌آورم و اگر در روز از من فوت شود در شب آن را قضا می‌کنم. براستی محبوب‌ترین عمل نزد خدا عملی است که دوام داشته باشد». (9)
در شرع مقدّس، نسبت به انجام دادن بعضی از عبادات و مستحبات و خدمات و صدقات تأکید بیش‌تری شده و سیره و روش بزرگان دین و ائمه (علیهم السلام) عمل بیشتر و توجّه فراوان‌تر به این گونه سنّت‌ها بوده است؛ مانند خواندن قرآن، تهجّد و شب زنده داری و مناجات و راز و نیاز در دل شب (آن گاه که چشم‌ها در خوابند)، خواندن نمازهای واجب در اوّل وقت، به جا آوردن پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه روز، همیشه با وضو بودن، داشتن حضور قلب در عبادات، تعقیبات نماز، شرکت مداوم در نماز جمعه و جماعات، طولانی کردن قنوت و سجده‌های نماز، سه روز روزه گرفتن در هر ماه، زیارات قبور اولیا و شهدا و ائمه (علیهم السلام) و توسل به آن حضرات، صله رحم و دستگیری از ارحام و مستمندان، دادن طعام، سلام کردن، تداوم نسبت به برخی اذکار مثل «لا اله الّا الله» و «استغفرالله ربی و اتوب الیه» و صلوات بر محمّد و آل محمّد (علیهم السلام) و تسبیحات حضرت زهرا (علیها السلام) بعد از هر نماز و هنگام خواب، صدبار ذکر «لااله الّا الله» و هفتاد بار استغفار بعد از نماز صبح و امثال این موارد.
توضیح حدیث مورد بحث:
امام می‌فرماید: اگر مستحبی باعث ضرر به واجب بشود، بی ارزش است و باعث تقرب به خدا نخواهد شد. مستحبات با این همه اهمیت، زمانی اثر دارد و مفید خواهد بود که مزاحم واجب نشود و باعث ترک واجب نگردد. متأسفانه در جامعه بخصوص در بین عوامل این نکته رعایت نمی‌شود؛ مثلاً تا پاسی از شب عزاداری می‌کند، ولی نماز صبحش قضا می‌شود. مجلس روضه می‌گیرد، ولی برای همسایه‌ها مزاحمت ایجاد می‌کند یا در مجلس او غیبت و دروغ انجام می‌شود. برای بوسیدن ضریح تلاش فراوان می‌کند؛ به طوری که باعث اذیت و آزار مردم می‌شود، با این که حضور زائر نزد مزور کافی است و نیازی نیست که مثلاً برای بوسیدن ضریح این همه تلاش کند. به فرموده یکی از بزرگان: از عبادات خود توبه کنید که بعضاً به خلاف شرع آلوده است. برای عروسی فرزندش قصد دارد ولیمه بدهد؛ امّا ده‌ها خلاف شرع در مجلس ولیمه صورت می‌گیرد. به زیارت مستحبی اهمیت می‌دهد و میلیون‌ها تومان برای سفر عمره خرج می‌کند، ولی همسایه‌اش گرسنه است و یا دختری برای جهیزیه پول ندارد. به عنوان صله رحم به دید و بازدید همدیگر می‌روند، در حالی که بین زن و مرد اختلاط است و محرم و نامحرم رعایت نمی‌شود.
در حکمت 279 نهج البلاغه آمده است: «إذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بالْفَرَائِضِ فَارْفُضُوهَا؛ هنگامی که نافله‌ها و مستحبات به واجبات زیان رسانند، آن‌ها را ترک کنید».
همچنین در حکمت 312 نهج البلاغه می‌فرماید:
«إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالاً وَإِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَى النَّوَافِلِ، وَإذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِضِ؛ دل‌های انسان‌ها گاهی با نشاطند و گاه بی نشاط. آن گاه که پر نشاطند، آن‌ها را به انجام دادن مستحبات نیز وادار کنید و آن گاه که بی نشاطند، تنها به انجام دادن فرایض و واجبات بسنده کنید».
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره‌ی هود، آیه‌ی 114.
2. جامع احادیث الشیعه، ج 7، ص 116.
3. همان، ص 135.
4. سوره‌ی سجده، آیه‌ی 16 و 17.
5. جامع احادیث الشیعه، ج 7، ص 99.
6. همان، ص 100.
7. همان، ص 102.
8. اصول کافی، ج 2، ص 83.
9. مستدرک، ج 1، ص 15.
منبع: گفتار معصومین (علیهم السلام)، جلد سوم (درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی)، گردآوری: سید محمد عبدالله زاده، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب (علیه السلام)، چاپ سوم (1394).
