برتری عقل از مشاهده چشم

امام علی علیه‌ السلام فرمودند:

لَیْسَتِ الرُّؤْیَةُ مَعَ الْأبْصَارِ فَقَدْ تَکْذِبُ الْعُیُونُ أَهْلَهَا وَ لَا یَغُشُّ الْعَقْلُ مَنِ اسْتَنْصَحَهُ.

آگاهی با دیدنی ها به دست نیاید چه بسا که چشم ها به صاحب خود دروغ می گویند ولی عقل به کسی که از او نصیحت بخواهد خیانت نمی کند.

نهج البلاغه: حکمت 273

امروز وسایل ارتباط جمعی آن قدر قوی و وسیع شده که هر آنچه د رگوشه ای از جهان اتفاق می افتد و یا از مناظر طبیعی وجود دارد از اعماق دریاها تا کهکشان ها قابل رویت و مشاهده است اما آیا این همه دیدنی شگفت آور در صد آگاهی ها را درباره حقیقت هستی و جایگاه انسان در آفرینش بالا برده است؟

این سوالی است که خواننده عزیز گرامی باید خود پاسخ دهد امام علیه السلام فرمود: چه بسا که چشم ها به صاحب خود دروغ می گویند یعنی جایی که باید متوجه حضرت معبود شوند و به خالق هستی توجه کنند و در محضر او گناه نکنند و فرمانش را اطاعت کنند آنچه می بینند جز یک سرگرمی و مطلبی وقت پرکن و گذرا چیز دیگری حاصل آنها نمی شود. ولی اگر هر آنچه می بینند از عقل کمک بگیرند و فکر و اندیشه خود را به کار بندند قطعا راهنمایی های لازم را به آنها می نماید و نمیگذارد به خطا روند.

امام علیه السلام نیز فرمودند:
کَفاکَ مِن عَقلِکَ ما اوضَعَ لَکَ سُبُلَ غَبِّکَ مِن رُشدِکَ؛
از عقلت همین تو را بس که راه و بیراهه رابر تو روشن می سازد.(1)

در مباحث فقه و اصول فقه یکی از نکاتی که به طور مبسوط به آن پرداخته می شود مبحث حجیت عقل است و دلیل عقلی مقدم بر سایر دلایل مطرح می شود.

ابن سکیت به امام هادی علیه السلام عرض کرد: به خدا سوگند که نظیر شما را هرگز ندیده ام. بفرمایید که امروز حجت بر مردم چیست؟ امام هادی علیه السلام فرمودند:
العَقلُ یُعرَفُ بِهِ الصّادقُ عَلَی اللهِ فَیُصَدِّقُهُ وَ الکاذِبُ عَلَی اللهِ فَیُکَذِّبُهُ فَقالَ ابنُ السِّکّیتِ: هذا وَاللهِ هُوَ الجَوابُ؛
عقل را به واسطه آن امام راستین می شناسد و تصدیقش می کند و امام دروغین را می شناسد و تکذیبش می نمید ابن سکیت گفت: به خدا قسم که جواب درست همین است.(2)

شرح ابن میثم
این سخن امام علیه السلام در باره ضرورت به کار بردن فکر است در جایى که شایسته اندیشیدن است و در باره عقل که مرجع حواس و تیزبین و نصیحت کننده دلسوزى است که به نصیحت خواه خیانت نمى کند.

کلمه استنصاح (نصیحت خواستن) را براى مراجعه و در راه درست به کار بردن عقل و توجّه آن به کسب نظرات درست استعاره آورده است، و کلمه الغش (خیانت) را براى دروغ گفتن استعاره آورده است، یعنى عقل به کسى که از آن نصیحت بخواهد و او را فرا راه خود قرار دهد، دروغ نمى گوید، اما حواسّ گاهى به صاحب خود دروغ مى گویند. بدان که چشم و دیگر حواسّ ظاهر هیچ گونه حکمى از خود ندارند، اما حکومت بعضى از محسوسات نسبت به بعضى دیگر، حکم عقل به وسیله خیال و وهم است. و هر چه در این موارد، حکم غلط صورت بگیرد، از اشتباهات قوه وهم است همان طورى که در جاى خود به ثبوت رسیده است، و در این صورت، عبارت امام علیه السلام: و قد تکذب العیون اهلها؛ به این معنى است که احکام وهمیه روى مدرکات چشم -مانند حکم بر این که قطره باران، خط راست و آتش گردانى که به سرعت مى گردد، دایره است و نظایر اینها- گاهى دروغ و خطا مى باشند.(3)

پی‌نوشت‌ها:
1- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 20، ص 65
2- کافی، ج 1، ص 20
3- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 655 و 656

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.