راه خودسازی و غلبه بر هوای نفس

امام علی علیه‌ السلام فرمودند:

یَا أَسْرَى الرَّغْبَةِ أَقْصِرُوا فَإِنَّ الْمُعَرِّجَ عَلَى الدُّنْیَا لَا یَرُوعُهُ مِنْهَا إِلَّا صَرِیفُ أَنْیَابِ الْحِدْثَانِ أَیُّهَا النَّاسُ تَوَلَّوْا مِنْ أَنْفُسِکُمْ تَأْدِیبَهَا وَ اعْدِلُوا بِهَا عَنْ ضَرَاوَةِ عَادَاتِهَا.

ای کسانی که اسیر هوای نفس هستید توقف کنید چرا که دلباخته دنیا را هیچ چیزی جز صدای دندان های گرفتاری ها نمی ترساند ای مردم برای اصلاح نفس خویش خود اقدام کنید و آن را از اینکه جرات کند به عادت های زشت آلوده شود به راه صلاح برگردانید.

نهج البلاغه: حکمت 351

گاهی چنان جاذبه های مادی افراد را مست و مدهوش می کند که هیچ چیز جز لذت و عیش و نوش و شهوترانی آنها را مشغول نمی کند اما ناگاه در همان حال عیش و مستی حادثه ای جانکاه به سراغشان می آید مثل کسی که گرفتار سرمای بیست درجه زیر صفر شده و چندان دندان هایشان به هم می خورد و دنبال راه نجاتی هستند تا از این ورطه خطرناک خود را رهایی دهند. در واقع توقف و ایست بوالهوسان فقط در این نوع مواقع امکان پذیر است.

امام علیه السلام توصیه می فرماید که عادت های زشت را در خود از بین ببرید تا نفس اصلاح شود هر شخصی عادات خاصی دارد وهمین عادات است که وی را از حیث رفتار و کردار از دیگران متمایز می نماید. ابتدا که انسان عملی را انجام می دهد اعصاب و روان واکنش نشان می دهند ولی پس از تکرار آن عمل رفته رفته عادت می شود بگونه ای که اقدام بر ترک آن مشکل می شود.

امام حسن عسکری علیه السلام می فرمودند:
رِیاضَهُ الجاهِلِ وَ تَرَکُ المُعتادِ عَن عادَتِهِ کَالمُعجِزِ؛
آدم نادانی را به فهم رساندن و معتاد را ترک اعتیاد دادن همانند معجزه است.(1)

وقتی انسان به چیزی عادت کرد کمتر به روش دیگران متوجه و مایل می شود به همین علت است که باید او را توجه داد که برای اصلاح نفس خویش اقدام کند.

امام علیه السلام در جای دیگر درباره خطرات عادات بد هشدار می دهند که:
مَن لَم یُهَذِّب نَفسَهُ فَضَحَهُ سُوءُ العادَهِ؛
کسی که اصلاح نفس نکند عادات بدش رسوایش خواهد کرد.(2)

ذَلِّلُوا اَنفُسَکُم بِتَرکِ العاداتِ و قَوِّدوها اِلی فِعلِ الطاّغوتِ؛
نفوس خود را به ترک عادت های بد خوار سازید و آن ها را به سوی فرمان برداری پروردگار سوق دهید.(3)

شرح کلمه أسرى
را استعاره براى کسى آورده است که دنیا میل و علاقه او را به خود جلب کرده است. امام علیه‌ السلام دستور به خوددارى از زیاده روى در طلب دنیا داده و از دلباختگى و توجّه بدان بر حذر داشته است، با این عبارت: فانّ المعرّج... و الحدثان، و لفظ صریف و انیاب را به جهت شباهت مرگ به هنگام فرا رسیدنش به شتر تندرو، استعاره آورده است. سپس خطاب به مردم، آنها را مأمور فرموده است تا ادب و اصلاح نفس خویش را به عهده گیرند و آن را در حدّ عدالت، از حرکات و افعال باز دارند، و از جرأت و اقدام بر غرق شدن در هواهاى نفس بازگیرند. و معناى ریاضت، قبلا روشن شد.

پی‌نوشت‌ها:
1- بحارالانوار، ج17، ص 217
2- غرر الحکم، ص 719
3- غرر الحکم، ص 407
4- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 707 و 708)

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.