ارزش فکر کردن، عبرت گرفتن و ادب نفس
امام علی علیه السلام فرمودند:
الْفِکْرُ مِرْآةٌ صَافِیَةٌ وَ الِاعْتِبَارُ مُنْذِرٌ نَاصِحٌ وَ کَفَى أَدَباً لِنَفْسِکَ تَجَنُّبُکَ مَا کَرِهْتَهُ لِغَیْرِکَ.
فکر آیینه ای است صاف و شفاف عبرت گرفتن از حوادث روزگار بیم دهنده ای است خیرخواه و برای ادب کردن نفس تو همین بس که از آنچه را که برای دیگران نمی پسندی دوری جویی.
نهج البلاغه: حکمت 357
شرح حدیث:
1- فکر آیینه ای شفاف است
ارزش فکر بیشتر مواقعی معلوم می شود که کارها براساس آن انجام می گیرد هر نوع حرکتی از اعضاء و جوارح انسان با پشتوانه اندیشه سرانجام داده می شود از لغزش و خطا در امان است چون همان طور که امام علیه السلام در جای دیگر فرمودند:
التَفَکُّرُ یَدعُوا اِلی البرِّ وَ العَمَلِ بِهِ؛
اندیشیدن به نیکی و عمل به آن فرا می خواند.(1)
به فرزند بزرگوارشان امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمودند:
اُوصِیکُم بِتقَوَاللهِ وَ اِدامَهِ التَّفَکُّرِ فَاِنَّ التَّفَکُّرِ اَبوکُلِّ خَیرٌ وَ اُمُّهُ؛
شما را به تقوای الهی و اندیشیدن مدام سفارش می کنم زیرا که اندیشیدن پدر و مادر همه خوبیهاست.(2)
2- بیم دهنده خیرخواه عبرت گرفتن از حوادث روزگار است
چرا قرآن شریف مکرر توصیه می کند که:
سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الْمُکَذِّبِینَ؛
در روی زمین سیر کنید و ببینید پایان کار تکذیب کنندگان چه بوده است.(3)
خداوند در سوره مبارکه شعراء و سایر سوره ها از وضع آشفته و پایان دردناک اقوام مختلف و گستاخ سخن به میان آورده که بیم دهنده ای خیرخواهند برای آنانی که می خواهند از حوادث روزگار عبرت بگیرند.
در آیه 66 از غرق شدن فرعونیان سخن می گوید. در آیه 120 به غرق شدن قوم نوح علیه السلام اشاره می فرماید. در آیه 139 به هلاکت قوم عاد که پیامبرشان هود علیه السلام بود
توجه می دهد. در آیه 156 به عذاب قوم ثمود که پیامبرشان صالح علیه السلام بود اشاره می فرماید. در آیات 171 و 172 به نابودی قوم لوط علیه السلام و وضع خفت بارشان توجه می دهد و در باره اصحابی که قوم شعیب علیه السلام و مردم عصر آن پیامبر بودند به عذاب استثنایی آنان که عذاب یَومِ الظَلَّهِ روز سایه نام گرفته تذکر می دهد که به تعبیر آیه 189 اِنَّهُ کانَ عَذابَ یَومٍ عَظیمٍ است یعنی عذاب آن روز بزرگ بسیار سخت است.
مرحوم طبرسی در مجمع البیان تعبیر و تبیین عجیبی درباره عذاب قوم شعیب علیه السلام در ذیل آیه نقل می کند.
اَصابَهُم حَرٌّ شَدیدٌ سَبعَهُ اَیّامٍ وَ حَبِسَ عَنهُم الرّیحَ ثُمَّ غَشیتَهُم سَحابَهً. فَلَمّا خَرَجُوا اِلَیها طَلَباً لِلبَردِ مِن شِدَّهِ الحَرِّ الَّذی اَصابَهُم اَمطَرَت عَلَیهِم ناراً فَاَحرَقَتَهُم فَکانَ مِن اَعظَمِ الاَیّامِ فِی الدُّنیا عَذاباً وَ ذلِکَ قَولِهِ اِنَّهُ کانَ عَذابَ یَومٍ عَظیمٍ وَ معنی الظُّلَّلِه هاهُنا السَّحابهُ الَّتِی قَد اَظلَلتَهُم؛
هفت روز گرمای شدید به سراغشان آمد و نسیم و باد بر آنها حبس شد آنگاه ابری آسمانشان را بپوشاند وقتی خواستند از هوای دم کرده و گرم برای رسیدن به فضای خنک فرار کنند از آسمان بر آنها آتش بارید و همگان آنان را سوزاند.(4)
مرحوم طبرسی می گوید بزرگ‌ترین عذاب در دنیا برای این قوم نازل شد به همین دلیل خداوند می فرماید عذاب آن روز بسیار سخت بود و معنای سایه در این ایه همان ابری بود که بر سر آنها سایه افکنده بود.
3- جمله آخر کلام امام علیه السلام این بود که برای ادب کردن نفس همین بس که از آنچه برای دیگران نمی پسندی دوری جویی.
نفس نیاز به تادیب دارد و چه بهتر قبل از تادیب دیگران به ادب کردن نفس خویش بپردازیم.اگر در مقام ارشاد خلق هستیم و از نقاط ضعف دیگران مطلع هستیم ابتدا خود از آن نقاط ضعف پرهیز کنیم تا نفس تربیت شود و تا خود همت نکنیم راهی به جایی نخواهیم برد. امام علیه السلام نیز فرمودند:
لا تَترُکِ الاِجتِهادَ فِی اِصلاحِ نَفسِکَ فَاِنَّهُ لا یُعینُکَ عَلَیها اِلّا الجِدُّ؛
لحظه ای از تلاش برای اصلاح نفس خویش کوتاهی نکن که هیچ کس تو را در این امر مهم یاری ندهد مگر دلسوزی و جدیت خودت.(5)
همان طور که جسد بی روح از مقام انسانیت برکنار و از ارزش معنوی ساقط است روح نیز منهای تهذیب و تادیب بی ارزش خواهد بود.
شرح ابن میثم
1- اندیشه آیینه صاف است، کلمه مرآة آیینه را براى فکر از آن رو استعاره آورده که بدان وسیله معقولات دیده مى شود چنان که در آیینه صورتها را مى بینند، و قبلا توضیح مطلب گذشت.
2- عبرت آموزى، بیم دهنده پند آموز است. کلمه: منذر ناصح بیم دهنده پند آموز را براى عبرت گرفتن استعاره آورده است، توضیح آن که عبرت گرفتن انسان را به یاد آخرت مى اندازد و باعث انزجار مى گردد، و همچون بیم دهنده پندآموزى باعث مى شود که از کارهاى نهى شده و خلاف پند گیرد.
3- در ادب و آراستگى تو همین بس که از آنچه بر دیگرى نمى پسندى دورى کنى.
امام علیه السلام به این مطلب اشاره فرموده است که دورى کردن شخص از آنچه بر دیگران نمى پسندد از قبیل رذایل اخلاقى که باعث هلاکت مى شود، در ادب او بس است. و به این وسیله که این صفات در دیگران ناپسند است او را بر حذر داشته و به این وسیله که این خود در ادب کردن نفس کافى است او را تشویق فرموده است.(6)
پی‌نوشت‌ها:
1- کافی، ج 2، ص 55
2- تنبیه الخواطر، ج 1، ص 52
3- سوره انعام، آیه 11
4- مجمع البیان، ج 7، ص 350
5- غرر الحکم (چاپ قدیم)، ص 818
6- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 711
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
ارزش فکر بیشتر مواقعی معلوم می شود که کارها براساس آن انجام می گیرد هر نوع حرکتی از اعضاء و جوارح انسان با پشتوانه اندیشه سرانجام داده می شود از لغزش و خطا در امان است چون همان طور که امام علیه السلام در جای دیگر فرمودند:
التَفَکُّرُ یَدعُوا اِلی البرِّ وَ العَمَلِ بِهِ؛
اندیشیدن به نیکی و عمل به آن فرا می خواند.(1)
به فرزند بزرگوارشان امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمودند:
اُوصِیکُم بِتقَوَاللهِ وَ اِدامَهِ التَّفَکُّرِ فَاِنَّ التَّفَکُّرِ اَبوکُلِّ خَیرٌ وَ اُمُّهُ؛
شما را به تقوای الهی و اندیشیدن مدام سفارش می کنم زیرا که اندیشیدن پدر و مادر همه خوبیهاست.(2)
2- بیم دهنده خیرخواه عبرت گرفتن از حوادث روزگار است
چرا قرآن شریف مکرر توصیه می کند که:
سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الْمُکَذِّبِینَ؛
در روی زمین سیر کنید و ببینید پایان کار تکذیب کنندگان چه بوده است.(3)
خداوند در سوره مبارکه شعراء و سایر سوره ها از وضع آشفته و پایان دردناک اقوام مختلف و گستاخ سخن به میان آورده که بیم دهنده ای خیرخواهند برای آنانی که می خواهند از حوادث روزگار عبرت بگیرند.
در آیه 66 از غرق شدن فرعونیان سخن می گوید. در آیه 120 به غرق شدن قوم نوح علیه السلام اشاره می فرماید. در آیه 139 به هلاکت قوم عاد که پیامبرشان هود علیه السلام بود
توجه می دهد. در آیه 156 به عذاب قوم ثمود که پیامبرشان صالح علیه السلام بود اشاره می فرماید. در آیات 171 و 172 به نابودی قوم لوط علیه السلام و وضع خفت بارشان توجه می دهد و در باره اصحابی که قوم شعیب علیه السلام و مردم عصر آن پیامبر بودند به عذاب استثنایی آنان که عذاب یَومِ الظَلَّهِ روز سایه نام گرفته تذکر می دهد که به تعبیر آیه 189 اِنَّهُ کانَ عَذابَ یَومٍ عَظیمٍ است یعنی عذاب آن روز بزرگ بسیار سخت است.
مرحوم طبرسی در مجمع البیان تعبیر و تبیین عجیبی درباره عذاب قوم شعیب علیه السلام در ذیل آیه نقل می کند.
اَصابَهُم حَرٌّ شَدیدٌ سَبعَهُ اَیّامٍ وَ حَبِسَ عَنهُم الرّیحَ ثُمَّ غَشیتَهُم سَحابَهً. فَلَمّا خَرَجُوا اِلَیها طَلَباً لِلبَردِ مِن شِدَّهِ الحَرِّ الَّذی اَصابَهُم اَمطَرَت عَلَیهِم ناراً فَاَحرَقَتَهُم فَکانَ مِن اَعظَمِ الاَیّامِ فِی الدُّنیا عَذاباً وَ ذلِکَ قَولِهِ اِنَّهُ کانَ عَذابَ یَومٍ عَظیمٍ وَ معنی الظُّلَّلِه هاهُنا السَّحابهُ الَّتِی قَد اَظلَلتَهُم؛
هفت روز گرمای شدید به سراغشان آمد و نسیم و باد بر آنها حبس شد آنگاه ابری آسمانشان را بپوشاند وقتی خواستند از هوای دم کرده و گرم برای رسیدن به فضای خنک فرار کنند از آسمان بر آنها آتش بارید و همگان آنان را سوزاند.(4)
مرحوم طبرسی می گوید بزرگ‌ترین عذاب در دنیا برای این قوم نازل شد به همین دلیل خداوند می فرماید عذاب آن روز بسیار سخت بود و معنای سایه در این ایه همان ابری بود که بر سر آنها سایه افکنده بود.
3- جمله آخر کلام امام علیه السلام این بود که برای ادب کردن نفس همین بس که از آنچه برای دیگران نمی پسندی دوری جویی.
نفس نیاز به تادیب دارد و چه بهتر قبل از تادیب دیگران به ادب کردن نفس خویش بپردازیم.اگر در مقام ارشاد خلق هستیم و از نقاط ضعف دیگران مطلع هستیم ابتدا خود از آن نقاط ضعف پرهیز کنیم تا نفس تربیت شود و تا خود همت نکنیم راهی به جایی نخواهیم برد. امام علیه السلام نیز فرمودند:
لا تَترُکِ الاِجتِهادَ فِی اِصلاحِ نَفسِکَ فَاِنَّهُ لا یُعینُکَ عَلَیها اِلّا الجِدُّ؛
لحظه ای از تلاش برای اصلاح نفس خویش کوتاهی نکن که هیچ کس تو را در این امر مهم یاری ندهد مگر دلسوزی و جدیت خودت.(5)
همان طور که جسد بی روح از مقام انسانیت برکنار و از ارزش معنوی ساقط است روح نیز منهای تهذیب و تادیب بی ارزش خواهد بود.
شرح ابن میثم
1- اندیشه آیینه صاف است، کلمه مرآة آیینه را براى فکر از آن رو استعاره آورده که بدان وسیله معقولات دیده مى شود چنان که در آیینه صورتها را مى بینند، و قبلا توضیح مطلب گذشت.
2- عبرت آموزى، بیم دهنده پند آموز است. کلمه: منذر ناصح بیم دهنده پند آموز را براى عبرت گرفتن استعاره آورده است، توضیح آن که عبرت گرفتن انسان را به یاد آخرت مى اندازد و باعث انزجار مى گردد، و همچون بیم دهنده پندآموزى باعث مى شود که از کارهاى نهى شده و خلاف پند گیرد.
3- در ادب و آراستگى تو همین بس که از آنچه بر دیگرى نمى پسندى دورى کنى.
امام علیه السلام به این مطلب اشاره فرموده است که دورى کردن شخص از آنچه بر دیگران نمى پسندد از قبیل رذایل اخلاقى که باعث هلاکت مى شود، در ادب او بس است. و به این وسیله که این صفات در دیگران ناپسند است او را بر حذر داشته و به این وسیله که این خود در ادب کردن نفس کافى است او را تشویق فرموده است.(6)
پی‌نوشت‌ها:
1- کافی، ج 2، ص 55
2- تنبیه الخواطر، ج 1، ص 52
3- سوره انعام، آیه 11
4- مجمع البیان، ج 7، ص 350
5- غرر الحکم (چاپ قدیم)، ص 818
6- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 711
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
