برخی از شعرا در وادی توهمات هستند

از امام علی علیه السلام سوال شد بزرگترین شاعر کیست؟ حضرت فرمودند:

وَ سُئِلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ أَشْعَرُ الشُّعَرَاءِ فَقَالَ إِنَّ الْقَوْمَ لَمْ یَجْرُوا فِی حَلْبَةٍ تُعْرَفُ الْغَایَةُ عِنْدَ قَصَبَتِهَا فَإِنْ کَانَ وَ لَا بُدَّ فَالْمَلِکُ الضِّلِّیلُ.

شاعران در یک وادی روشنی نتاخته اند تا پایان کار معلوم شود اگر ناچار باید داوری کرد پس پادشاه گمراهان بزرگ‌ترین شاعر است.

نهج البلاغه: حکمت 447

ظاهرا شخص سوال کننده ابوالاسود دولی است و منظور امام علیه السلام از پادشاه گمراهان همان طور که سید شریف رضی رحمت الله علیه گفته امرو القیس بزرگ‌ترین شاعر دوره جاهلی و صاحب نام در شعر عربی است. اشعارهای بسیار زیبایی داشت که آن را هر سال در بازار معروف عکاظ مطرح می کردند. او مرد کافری بود. امام علیه السلام او را پادشاه گمراهان معرفی فرمودند. بعضی معتقدند ضلّیل یعنی سرگردان زیر امروالقیس برای گرفتن انتقام خون پدرش به همه جا می رفت تا یاورانی فراهم آورد به ناچار به قیصر روم پناهنده شد و در سال 540 میلادی درگذشت.(1)

عبارت نخست امام علیه السلام بسیار جای دقت دارد. شاعران در یک وادی روشنی نتاخته اند تا پایان کار معلوم شود.

عبارت فوق حکایت از این حقیقت می کند که شاعر جماعت در وادی توهمات و خیالات خود بیشتر سیر می کنند. توهم و خیال هم نشان نمی دهد. بالاخره نتیجه چه خواهد شد و اکثر مخاطب را معطل و سرگردان نگه می دارند.

وَالشُّعَرَاءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وَادٍ یَهِیمُونَ وَأَنَّهُمْ یَقُولُونَ مَا لَا یَفْعَلُونَ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیرًا(2)
مردم گمراه از شعرا پیروی می نمایند آیا ندیدید که آنان در هر وادی سرگردانند؟ و چیزی را می گویند که به آن عمل نمی کنند جز آنهایی که ایمان آورده و کارهای شایسته می کنند و فراوان به یاد خدا هستند.

دیدگاه های طبق نقل مرحوم طبرسی در مجمع البیان درباره آیات فوق و مطلق شعرا متفاوت است. ابن عباس می گوید منظور شعرای مشرکین است. بعضی گفته اند شعرایی هستند که آن قدر به شعر و شاعری مشغول اند که از قرآن و سنت دور افتاده اند و عده ای نقل کرده اند منظور شاعرانی هستند وقتی در حین عصبانیت شعری می سرایند ناسزا می گویند و در مواقع عادی دروغ می گویند و تعدی به حقوق دیگران در اشعارشان دیده می شود و نظر دیگران این است شاعرانی هستند که در قصه گویی، دروغ بافی می کنند و هر چه که به ذهنشان خطور کرد می سرایند و در تفسیر علی بن ابراهیم آمده که اینها شاعرانی می باشند که در اشعارشان دین خدا را تغییر می دهند و با امر پروردگار مخالفت می کنند و در تفسیر عیاشی از قول امام صادق علیه السلام آمده که:

هُم قُومٌ تَعَلَّمُوا وَ تَفَقَّهُوا بِغَیرِ عِلٍم فَضَلُّوا و اَضِلُّوا
اینها گروهی هستند که از روی ناآگاهی مطالب را به دست می آورند در نتیجه هم خود گمراه می شوند و هم باعث گمراهی دیگران می گردند.

و اینکه در آیه شریفه بود فِی کُلِّ وادٍ یَهِیمُون یعنی در هر لغوی وارد می شوند. مداحی می کنند و بدگویی می نمایند اما براساس باطل و دروغ و دنبال آیه که فرمود یَقُولُون ما با یَفعَلُون یعنی مردم را تشویق به کارهایی می کنند که خودشان انجام نمی دهند و از چیزهایی نهی می نمایند که خودشان انجام می دهند(3)

البته شاعر مومن و اهل عمل صالح و آنهایی که خدا را زیاد یاد می کنند حسابشان با گروه فوق جداست و اشعارشان قابل قبول است. اشعاری که از ناحیه امامان معصوم علیهم السلام و شعرای با ایمان چون عبدالله بن رواحه و کعب بن مالک و حسان بن ثابت و دعبل خزایی و سایر شاعران عرب و عجم در توحید و نبوت و امامت و معاد و اخلاق و عرفان اشعاری آموزنده و ماندگار سروده اند.

پی‌نوشت‌ها:
1- پاورقی ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص 529
2- سوره شعراء، آیات 224 تا 227
3- تفسیر مجمع البیان، ج 7 ص 359 و 360

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.