اهمیت تشویق و تنبیه کودکان

هدف از تشویق و تنبیه، به کار گرفتن آدابی برای برانگیختگی و بازدارندگی، جهت شکوفا شدن استعدادهای انسان است.
 

چکیده : در قرآن کریم، دربارۀ نقش پاداش، برای اطاعت خداوند، و کیفر الهی، برای گناه، در تربیت آدمی اشاره شده است؛ با توجه به این مسئله، اهمیت تشویق و تنبیه کودکان بیش از پیش آشکار می ­شود. در مقاله ذیل به نکاتی برای تاثیر گذاری بیشتر اعمال تشویق و تنبیه توسط والدین اشاره می ­شود.

تعداد کلمات 1020 /  تخمین زمان مطالعه 5 دقیقه

«تشویق» به معنای برانگیختن، به شوق آوردن و راغب ساختن[1] و «تنبیه» بیدار کردن، آگاه کردن و ادب کردن معنا شده است.[2] به طور کلی هدف از تشویق و تنبیه، به کار گرفتن آدابی برای برانگیختگی و بازدارندگی، جهت شکوفا شدن استعدادهای انسان می‌باشد.
 

 همان گونه که حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام دربارۀ نقش پاداش و کیفر الهی در تربیت آدمی فرموده است: همانا خدای سبحان، پاداش را برای اطاعت و کیفر را برای گناه قرار داده است، تا بندگانش را از عذاب خود باز دارد و به سوی بهشت ببرد.[3]
در باب استفاده از این روش، به خصوص روش تشویق، در قرآن کریم، خداوند به مناسبت‌های گوناگون، بندگانش را مورد تشویق قرار داده و پاداش نماز خواندن، صبر، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و توکل، اخلاص، خدمت به خلق... را بهشت،[4] پاداش شاکرین را فراوان شدن نعمت[5] و پاداش توبه‌کنندگان را بخشش قرار داده[6] تا تشویقی در جهت رغبت به انجام آن‌ها باشد. در واقع «هر آیه‌ای که در درون انسان، شوق به انجام عمل یا ترک فعلی پدید می‌آورد، در حقیقت انسان را به انجام آن عمل یا ترک آن فعل تشویق می‌کند.»[7]
در سیرۀ پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السّلام نیز استفاده از شیوۀ تشویق ـ چه در بزرگسالان و چه در کودکان ـ زیاد به چشم می‌خورد. از جمله، تشویق پیامبر در کُشتی گرفتنِ امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام است، که بیش از این آوردیم.
 

روان‌شناسان نیز نظریه‌های مختلفی در باب تشویق و تنبیه بیان کرده‌اند که نشان‌دهنده تأکیدشان بر این شیوه است: جان لاک،[8] روان‌شناس اواخر قرن هفدهم، بعد از تأیید تشویق و تنبیه، در باب مؤثرترین شیوه تنبیه، اظهار می‌کند که تکرار سردی و بی‌اعتنایی والدین، تأثیرپذیرتر از تهدید آن‌هاست. او در این باره می‌نویسد: اگر می‌خواهیم در کودکان تأثیری بگذاریم باید در مورد آن‌ها تنبیه و پاداش را به کار ببندیم... از میان انواع پاداش و تنبیه، احترام گذاشتن و خوار گردانیدن از قوی‌ترین انگیزه‌های ذهن بشری است... بنابراین اگر به هنگامی که کار خوبی از کودک سر می‌زند، پدر آن‌ها را تحسین و نوازش کند و به ازای کار نادرست، قیافه‌ای سرد و بی‌اعتنا به خود بگیرد و مادر و همۀ کسانی که با او سروکار دارند، همین رویه را پیش بگیرند. چیزی نمی‌گذرد که کودک تفاوت بین کار خوب و بد را درمی‌یابد. و اگر این رویه، دائماً پیش گرفته شود، شکی ندارم که بیش از تهدید و ارعاب در کودک تأثیر خواهد داشت.[9]

چند نکته را به عنوان فرد تشویق‌کننده و تنبیه‌کننده باید به یاد داشته باشید
ـ خود، عامل به ضوابط و قوانین باشید تا تشویق و تنبیه، تأثیر مطلوب را در روح و جان فرد بگذارد. ـ عدالت را در تشویق و تنبیه رعایت کنید.
ـ تشویق را براساس روابط دوستانه و تنبیه را براساس لجاجت انجام ندهید، بلکه قصد رشد و اصلاح داشته و به موقع به کار بگیرید.
ـ از تشویق همۀ پاسخ‌های درست و تنبیه پاسخ‌های غلط اجتناب کنید؛ زیرا، والدین خوب، در گوشزد کردن یا اصلاح همۀ اشتباهات کودک، به محض انجام آن‌ها عجله نمی‌کنند، بلکه در فرصت و زمان مناسب آن کار را انجام می‌دهند.
 ـ اگر به کودک قول می‌دهید که او را تشویق کنید، بر سر عهد خود بمانید؛ زیرا تأخیر افتادن یک پاداشِ موعود، برایش بسیار ناراحت‌کننده است؛ لذا اگر از وعدۀ انجامش برنمی‌آیید، تعهد نکنید.
 ـ در تنبیه و توبیخ آن‌ها قاطع و راسخ باشید. ـ از به کار گرفتن تشویق بدون تنبیه و یا تنبیه بدون تشویق و یا افراط و تفریط در آن جداً خودداری کنید.
در قرآن، خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً»؛[10] ما تو را به حق فرستادیم که هم مژده دهی و هم توبیخ کنی.
از سوی دیگر استفاده از یک روش (تشویق یا تنبیه) یا زیاده‌روی در یکی از آن‌ها، آثار سویی دارد، که در نتیجۀ آن، والدین را به اهداف تربیتی نمی‌رساند؛ خصوصاً در امر تشویق که «تعریفِ زیاده، بدتر از دشنام است».[11] عادت دادن دائمی فرزند به پاداش و تشویق، او را در موفقیّت‌های زندگی، به محرک‌های خوشایند بیرونی وابسته می‌کند، این خصلت در درازمدت موجب می‌شود کودک از جایزه لذت ببرد، نه از کسب آموزش.[12] بنابراین، والدین در پاداش و تشویق باید تعادل را نگه دارند.

منابع:  آقا میری؛ فاطمه سادات (1395)، عطیه الهی، انتشارات بوستان کتاب، قم، چاپ اول.