مسئولیت‌پذیری فرزندان؛ چرا و چگونه (بخش دوم)

 والدین می ­توانند با استفاده از برنامه ­های مختلف در خانه، مسئولیت‌پذیری را به کودکان خود تعلیم دهند.
 

چکیده : در بخش اول این مقاله به موضوع مسئولیت ­پذیری و پرورش فرزندان مسئول پرداختیم. در ادامه، به روش­­ های ایجاد روحیۀ مسئولیت‌ پذیری در کودک اشاره می­ کنیم. با ما همراه باشید.

تعداد کلمات 1123 /  تخمین زمان مطالعه 6 دقیقه

2. به طفل در انجام کارهای درست اعتماد کنید؛ چون باعث ایجاد اعتماد به نفس در او می‌گردد. دخالت ندادن در فعالیت‌ها، وی را فردی نالایق و متکی به دیگران بار می‌آورد، اگر دوست دارد در انجام کارِ خانه کمک کند او را تشویق کنید؛ کودک مایل است در کارهای مهم سهیم باشد و پدر و مادر را راضی نگه دارد. پس اگر احیاناً مایل است کارهایی را انجام دهد، ولی برایش دشوار می‌باشد یا خطر دارد، حتی اگر انتخاب‌های نادرستی داشته باشد، اجازه دهید انجام دهد؛ به شرط آن که شما او را راهنمایی کنید. نه این که برای فرار از نگرانی، او را به قبول انتخاب‌های خود وادارید. مثل اتو زدن به لباس. در این گونه فعالیت‌ها، اگر چیزی را خراب کرد، باید مسئول جبران اشتباهاتش باشد، پس از او بخواهیم در تعمیرش مشارکت کند.
به عقیده روسو: کودک را علاقه‌مند سازید که هیچ وقت کمتر یا بیشتر از آن حدی که لازم است کوشش نکند. اگر عادتش دهید که نتایج تمام حرکاتش را پیش‌بینی کند و خطاهای خود را در طریق آزمون، اصلاح کند، بدیهی است که هر قدر بیشتر کار کند، چیزفهم‌تر و تیزبین‌تر خواهد شد.[1] اگر احتمالاً از وظیفۀ خود شانه خالی کرد، برایش تنبیهی در نظر گرفته شود؛ مثل محرومیت از تماشای تلویزیون به مدت ده دقیقه. طبق نظریۀ «ایمن‌سازی»، «راجر الن» و «ران رز» در کتاب انضباط عمومی، فرزندان هر چه بیشتر در معرض عواقب جزئی تخلّف‌های کوچکشان قرار گیرند، کمتر مرتکب تخلّف‌های بزرگ و تحمّل عواقب بزرگ می‌شوند.[2]

 3. می‌توان با استفاده از وسایل بازی، مسئولیت‌پذیری را به کودک تعلیم داد. برخورداری از انواع کتاب‌ها، اسباب‌بازی‌ها، کاغذهای نقاشی، حیوانات عروسکی و... به کودک اجازه می‌دهد که بیاموزد چگونه از آنچه برایش ارزش دارد مراقبت کرده و در نتیجه از وسایل ارزشمند سایرین مواظبت نماید. حتی می‌توان در قالبِ بازی، او را فردی مسئول تربیت کرد؛ مثلاً می‌توان بین کودکان برای انجام دادن فعالیتی مثل نظافت و جمع‌وجور کردن وسایل خانه، مسابقه‌ای ترتیب داد که معمولاً در این روش به علت وجود رقابت، اطفال با ذوق بیشتری وارد عمل می‌شوند. با این گونه اقدامات، کودک در ابتدا به عنوان سرگرمی، اسباب‌بازی‌ها را جمع می‌کند سپس برای کمک به مادر، آن‌ها را مرتب کرده؛ کمی بعد به این علت که بزرگ‌ترها گفته‌اند، این کار را انجام می‌دهد؛ سرانجام چون خود را مسئول انجام کارهای شخصی می‌داند، دست به کار می‌شود. بزرگ‌ترها در طول این تغییرات نباید بردباری خود را از دست دهند، بلکه پیوسته به او بگویند که هر کاری را خوب انجام دهد، شایستۀ تحسین می‌باشد تا کودک با کمترین مقاومت مسئولیت را بر عهده گیرد.[3]

4. اگر کاری در نظر شما به عنوان پدر یا مادر، دشوار باشد، کودک نیز چنین احساسی پیدا می‌کند و انجام فعالیت برای او سخت خواهد شد؛ مثلاً چنانچه هنگام کار کردن عصبانی باشید یا دشنام دهید یا پدر از کمک به مادر در امور خانه اِبا داشته باشد، کودک نیز مسئولیت داشتن را، توأم با سختی کشیدن می‌داند. اما اگر با خوش‌خُلقی و شکیبایی و احساس مسئولیت به وظایف خود رو کنید، جوّی را ایجاد خواهید کرد که کوشش‌های کودک در هنگام انجام وظیفه با احساس مثبت، توأم خواهد شد.
5. در جهت تقویت مسئولیت‌پذیری فرزند، برای او وسایل مورد نیاز مثل کمد لباس، قفسه کتاب، جعبۀ اسباب‌بازی و... تهیه کنید.
6. در برنامه‌های اجتماعی و جمعی مثل تمییز کردن مسجد پیش از ماه مبارک رمضان و پاک‌سازی شهر و کوه، با کودک شرکت کنید، این خود، عامل مهمی در تقویت احساس مسئولیت در اوست.

7. به فرزند اجازۀ تصمیم‌گیری بدهید؛ مثلاً زمانی که او و دوستش در اتاق سر و صدا می‌کنند، می‌توانید با ارائه دو راه حل: «آهسته‌تر بازی کنید» یا «برای بازی بیرون بروید» آن‌ها را به تصمیم‌گیری مناسب ترغیب کنید. اگر بعد از چند دقیقه شلوغ کردن بگویید: «می‌بینم که راه حل دوم یعنی بیرون بازی کردن را انتخاب کرده‌اید». با این شیوه، هم کودک یاد می‌گیرد چگونه رفتار کند و هم شما بدون از کوره در رفتن، نحوۀ رفتار صحیح و انتخاب پیامدهای رفتارشان را به آن‌ها می‌آموزید. از طرفی، کودک با بازی کردن در محدودیت‌ها می‌تواند «حسِّ درک محدودیت‌ها» را رشد دهد و دریابد که در هر صورت، همیشه محدودیت‌هایی وجود دارد؛ بنابراین قبل از تصمیم‌گیری تشخیص می‌دهد، ممکن است تصمیم او پیامدهای غیر قابل قبولی را به همراه داشته باشد.[4] این آموزش، احساس مسئولیت را در کودک تقویت می‌کند، تا هر انتخابی انجام دهد، خود را مسئول انتخاب خود بداند و از آن درس می‌گیرد.

 8. در خانه، جلساتی برگزار شود که در آن مسئولیت‌های موجود در خانواده مورد بحث قرار گیرد و وظیفۀ هر فرد مشخص شود. با انجام این عمل، اهمیت مسئولیت‌پذیری در کودک بیشتر نهادینه می‌شود. برای همیاری کودک در جهت انجام وظایف خود، بهتر است:
الف) آنچه را که می‌خواهید انجام دهد، توصیف کنید تا بداند باید دقیقاً چه کاری انجام دهد؛ مثلاً «آب دست‌شویی بازه، نزدیکه که سَر بره». نه این که به کودک گوشزد کنید مرتکب چه اشتباهی شده؛ مثل این که بگویید: «تو اصلاً مسئولیت سَرِت نمیشه، همیشه آب دست‌شویی رو باز می‌گذاری».
ب) اطلاعات را در اختیار کودک قرار دهید، تا برای تمام عمر از آن استفاده کند؛ مثلا بگویید: «اگر لباس‌ها را آویزان نکنیم زود کهنه می‌شوند»، به جای این که بگوییم: «کی لباس‌هاش رو پرت کرده روی زمین». منظورتان را با یک کلمه بیان کنید: «بچه‌ها! بیرژامه»؛ زیرا با بیان جمله‌های دستوری طولانی، احساس خوشی به او دست نخواهد داد. ـ به جای درخواست انجام کار، دربارۀ احساسات خودتون حرف بزنید؛ مثلاً «من دوست ندارم کسی درِ دست‌شویی را باز بگذاره».
سخن آخر که: مراقبت به جای دخالت، نظارت به جای حفاظت و هدایت به جای دست‌گیری، زمینۀ استقلال، اعتماد به نفس، خوداتکایی و مسئولیت‌پذیری را در کودک تقویت می‌کند و او را فردی با تربیتِ دینیِ موفق برای آینده پرورش می‌دهد.

منابع: آقا میری؛ فاطمه سادات (1395)، عطیه الهی، انتشارات بوستان کتاب، قم، چاپ اول.

 
پی نوشت :
 [1] . ژان ژاک روسو، امیل، ترجمۀ غلامحسین زیرک‌زاده، ص 158.