پرخاشگری نوجوانان

 پرخاشگری نامناسب نوجوان زمینه ساز رفتارهای نابهنجار در خانواده و اجتماع است.
 

چکیده: گاهی نوجوانان رفتار پرخاشگرانه نشان می دهند. اینگونه رفتارها نشان دهنده گسستگی روابط نوجوان با خانواده است. بازسازی روابط خانوادگی، تغییر افکار منفی در مورد نوجوان، کاهش استرس های والدین و ... در رفع پرخاشگری نوجوان موثر است. با ما همراه باشید.

تعداد کلمات 1958 / تخمین زمان مطالعه 10 دقیقه

 

از مسائل مشکل آفرین برای خانواده ها، پرخاشگری و رفتارهای پرخاشگرایانه نوجوانان در روابط با دیگران است.
بعضی از روان شناسان، پرخاشگری را رفتاری می دانند که به دیگران آسیب می رساند یا بالقوه می تواند آسیب برساند. پرخاشگری ممکن است بدنی یا لفظی و یا به صورت تجاوز به حقوق دیگری باشد.
عده ای دیگر، پرخاشگری را رفتاری می دانند که به قصد آزار کسی یا آسیب رساندن به چیزی، ابراز می شود.[1] پرخاشگری، نشان دهنده شورشی درون فرد و حاکی از وجود احساساتی است که فرد گویی از بازگو کردن آن وحشت دارد: رنجی درون او وجود دارد که قادر به رفع و جبران آن نیست و ناگزیر تلافی آن را سر دیگران در می آورده اگرچه در مواردی ممکن است این زجر دادن متوجه خود فرد شود.[2]
 

 پرخاشگری در ارتباط با دیگران، به صورت زدن، شکنجه دادن، آزار رساندن، مشکل آفریدن و اعمالی مشابه آن، رخ می دهد و معمولا به صورت قالبی انجام می گیرد؛ ولی گاهی به صورت سرزنش کردن، استهزا و مسخره نمودن دیگران، بیان سخنان خشن و زننده و دزدی های موذیانه، زمینه سازی برای درگیری و دعواست. پرخاشگری در ارتباط با اشیا و پدیده های به صورت خراب کردن اشیا، ویرانگری، شکستن اشیا و جنگ و ستیز برای به دست آوردن چیزهایی که فرد پرخاشگر مایل است به تملک خود در آورد، بروز و ظهور می یابد.
 

قبل از هرگونه اقدام اصلاحی در زمینه پرخاشگری، ضروری است علل این امر شناخته شود. در ادامه علل و انگیزه های مهم این امر را بررسی می کنیم.
1. مشکلات جسمی: برخی نوجوانان از لحاظ طبیعت و روان، در وضع و موقعیتی هستند که گویی حال و طبعشان برای رفتاری مسالمت آمیز آماده و مساعد نیست؛ به علت تجربه های ممتد و خسته کننده و تحمل بیماری های بسیار، حال و حوصله خود را از دست داده اند و مشکلات روانی، از درون، آنها را می خورد و با عواملی چون افسردگی، وسواس و اضطراب آنها را ناراحت و بی تحمل می کند. حتی ممکن است در برابر امور و جریان های عادی، قدرت تحمل نداشته باشند. گرسنگی و ضعف و پایین آمدن قند خون، می تواند موجب پرخاشگری شود.

2. ناکامی: ناکامی یکی از برانگیزاننده های پرخاشگری است. اگر کسی به دنبال رسیدن به چیزهایی باشد که برای او بسیار مطلوب و جذاب است، ولی در راه رسیدن به آنها با موانع مختلف روبه رو شود و ناکام گردد، احتمالا یکی از عکس العمل های او، برخاشگری خواهد بود.

٣. تحریک دیگران: گاهی عامل برانگیزاننده پرخاشگری، دیگران هستند؛ مثلا اگر شما در یک فروشگاه مشغول خرید باشید و فردی با چرخ دستی به شما بزند، وقتی بر می گردید و می بینید کسی که با چرخ دستی به شما زده است، ظاهری عصبانی دارد و غرولند می کند و می گوید: «این به تو خواهد آموخت که دیگر جلو راه دیگران را نبندی»، واکنش شما به احتمال قوی، خشم و عصبانیت است و ممکن است به شکل تلافی جویانه ای به او نگاه کنید و بگویید: «تو فکر می کنی کی هستی؟» یا  «آیا دیوانه ای؟» یا حتی ممکن است به او بگویید: «چرخ دستی را طرف خودت بکش، و آن را با دست یا پا به طرف او هل بدهید.» این پرخاشگری نتیجه تحریک کلامی با فیزیکی شماست.[3]

4. اعمال محدودیت های افراطی: نوجوانانی که به شدت از سوی خانواده مراقبت می شوند، یا دچار محدودیت های افراطی هستند و نمی توانند مانند سایر دوستان خود آزاد باشند، ممکن است پرخاشگری در آنها تقویت شود.

5. احساس حقارت: نوجوانانی که دچار احساس حقارت هستند، برای جبران این کمبود سعی می کنند بر سر کوچکترها و ضعیف ترها پرخاشگری کنند. رسول اکرم به در این زمینه می فرمایند: من هانت علیه نفسه فلا تامن شره؛ «کسی که احساس حقارت کند (خودش را کم ارزش بداند) از شرش در امان نخواهی بود.»[4]

6. اختلالات روانی دوران قاعدگی: دختران در ایام قاعدگی از نظر روانی، زود برانگیخته می شوند و در مقابل انتقاد دیگران، عکس العمل پرخاشگرانه نشان می دهند. ضروری است در این ایام مراعات حال آنان بشود.

۷. عامل فرهنگی و رسانه ای: بخش مهمی از یادگیری ما، از طریق الگو قرار دادن رفتار دیگران به دست می آید. الگوها می توانند واقعی یا رسانه ای باشند. صحنه های خشن و پرخاشگرانه ای که از رسانه ها پخش می شود، می توانند به عنوان محرک و برانگیزاننده پرخاشگری عمل کنند[5] و از این رو برنامه های تلویزیونی، فیلم ها و وقایع ورزشی دربردارنده مسائل پرخاشگرانه، به طور غیرمستقیم به آموزش پرخاشگری می پردازند. چه بسیارند فیلم هایی که زورگویی و خشونت را به عنوان یک صفت برجسته و قابل ستایش نشان می دهند و نوجوانان را گرفتار می سازند. بازی های خشن رایانه ای که خشونت را به نوجوانان آموزش می دهند نیز از آن جمله اند.

۸ تشویق رفتار پرخاشگرانه: در مواقعی تشویق رفتار پرخاشگرانه توسط والدین و دیگران، سبب تقویت مثبت و تثبیت این رفتار می شود. گاه با والدین یا مربیانی روبه رو می شویم که به بهانه آموزش دفاع از خود، به فرزند خود می گویند: «از کسی نخوری، توسری خور نباشی» و... که به طور روشن به جای نشان دادن رفتارهای منطقی در مقابل برخورد با موانع، شخص را به پرخاشگری بی مورد تشویق می کنند.[6]

9. تنبیه والدین و مربیان: مربیان و والدینی که در برابر پرخاشگری و خشونت و نوجوان عصبانی می شوند و به صورتی پرخاشگرانه او را تنبیه می کنند، در تشدید رفتار او مؤثرند. در چنین مواقعی، تنبیه عامل فزاینده و تقویت کننده پرخاشگری است؛ زیرا علاوه بر اینکه سبب خشم و احتمالا پرخاشگری نوجوان می شود، شخص تنبیه کننده الگوی نامناسبی برای پرخاشگری فرزند خواهد شد.[7]
 

راه های اصلاحی کنترل و درمان پرخاشگری بسیارند و ما به نمونه هایی از آن، در حدودی که برای نوجوانان قابل اجرا باشد، می پردازیم.
 

یکی از دلایل اصلی پرخاشگری بسیاری از نوجوانان هنگام حضور در موقعیت های اجتماعی مختلف، فقدان مهارت های اجتماعی اولیه است؛ به عبارت دیگر این نوجوانان الفبای چگونه با دیگران بودن را نیاموخته اند. این افراد نمی دانند چگونه باید به تحریکات دیگران پاسخ بدهند تا آنان را آرام کنند. نمی دانند چگونه خواسته ها و آرزوهای خود را به دیگران بشناسانند. این افراد در بسیاری از جوامع بر خشونت تکیه دارند و در واقع، به دلیل آنکه رفتار صحیح را نمی شناسند، پرخاشگر می شوند.
بنابراین، آموزش مهارت های اجتماعی به وسیله والدین، مشاهده رفتار اجتماعی دیگران و مطالعه زندگی افراد شایسته می تواند مانع پرخاشگری شود.
 

بیکاری و نداشتن یک سرگرمی مفید که فرد را به خود مشغول کند، سبب خواهد شد حوصله فرد سر برود و آماده پرخاشگری شود. والدین باید فرزند خود را به کارهای مفید فکری و جسمی سرگرم کنند؛ آن چنان که حتی فرصت فکر کردن به دعوا و تهاجم را نداشته باشد؛ همچنین با استفاده از اشتغال مناسب، مانند ورزش، مطالعه کتاب های داستان و رمان، ساختن کارهای دستی، خطاطی و نقاشی، زمینه آرامش او را فراهم سازند.

 باید فرد خشمگین را آگاه کرد که: با رفتار پرخاشگرانه خود، مانند زدن و ویران کردن هم باعث رنج و آزار خویش و دیگران می شود و هم خشم پروردگار را بر می انگیزد و هم شیطان را بر خود مسلط می سازد. پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) فرمودند: الغضب جمرة من الشیطان... وقال ابلیس علیه اللعنة، الغضب وهقی ومصیادی و به اسد خیار الخلق عن الجنة وطریق ها؛[8] «غضب، تبر شیطان است و ابلیس که لعنت خدا بر او باد گفت: غضب، کمند و ابزار صید من است، به وسیله آن بهترین خلق خدا را از بهشت و طریق سعادت باز می دارم.»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: الغضب مفتاح کل شر؛[9] «غضب، کلید هر بدی است».
امام باقر(علیه السلام)  فرمودند: ای شر أشر من القضب؛ «کدام شر است که از غضب بدتر باشد؟!»[10]
آری چه بسیار کینه ها، حسادتها، سرزنش ها و تحقیرها، توهین ها، پرده دری ها، تمسخرها، قتل ها، تجاوزها و... که از خشم و پرخاشگری زاده می شود.
آگاهی از پلیدی و عوارض زشت آن، می تواند در اصلاح رفتار انسان نقش سازنده و اصلاح کننده ایفا کند.
 

وقتی فرد دچار خشم و غضب می شود، با تغییر مکان و حالت خود می تواند بر اعصاب خود مسلط شود.
عامل فرهنگی و رسانه ای: بخش مهمی از یادگیری ما، از طریق الگو قرار دادن رفتار دیگران به دست می آید. الگوها می توانند واقعی یا رسانه ای باشند. صحنه های خشن و پرخاشگرانه ای که از رسانه ها پخش می شود، می توانند به عنوان محرک و برانگیزاننده پرخاشگری عمل کنند
امام خمینی (ره) درباره درمان خشم و غضب در کتاب شریف چهل حدیث می فرمایند:
عمده [راه درمان عملی] انصراف نفس است در ابتدای پیدایش آن. باید انسان ملتفت باشد تا اشتغال آن [به پرخاشگری نرسیده] خود را به وسایلی [از این حالت] منصرف کند: یا به رفتن از آن محلی که اسباب غضب در آنجا فراهم شده، و یا به تغیر حال: اگر نشسته است. برخیزد و اگر ایستاده است، بنشیند، یا به ذکر خدای تعالی اشتغال پیدا کند یا مشغول کارهای دیگر شود.[11]

 درباره حالات رسول گرامی اسلام به گفته شده است: اذا غضب وهو قائم جلس واذا  غضب وهو جالس اضطجع یذقب غیظه؛[12] «هرگاه رسول خدا؛ خشمگین می شد، اگر در حال ایستاده بود، می نشست و هنگامی که نشسته بود، دراز می کشید؛ در نتیجه خشم او فرو می نشست.»

 از لوازم زندگی اجتماعی آشنا بودن انسان ها به حقوق و وظایف یکدیگر است. فرد باید بداند در برابر دیگران چه موضعی اتخاذ کند تا این گمان برای او به وجود نیاید که پدر و مادر، خواهران و برادران و سایر اطرافیان موظفند هر رفتاری که از او بروز کرد، حمل کنند. بسیاری از بی توجهی ها، بی احترامی ها و برخوردهای بی حساب به دلیل عدم آشنایی به حقوق دیگران و وظایف خود است. والدین باید با آشنا کردن نوجوان به حقوق خود و دیگران و عمل به آنها، در بازداری او از پرخاشگری کمک کنند.
 

یکی از اشتباهاتی که ممکن است والدین مرتکب شوند، توجه بیشتر به نقاط ضعف، ناکامی ها، اشتباهات و بدرفتاری های فرزندشان، به جای توجه به نقاط قوت، موفقیت ها و رفتارهای شایسته آنهاست. غر زدن مداوم والدین نسبت به رفتار نوجوان، موجب عصبانیت و رفتار تهاجمی او می شود. بنابراین، بر نقاط مثبت نوجوان تأکید کنید و از تشویق آنها برای اصلاح نقاط ضعفشان استفاده نمایید.
 

برخی از مخالفت ها، لجبازی ها، مقاومت ها و سایر رفتارهای پرخاشگرانه، به منظور نشان دادن عصبانیت، یا وادار کردن والدین به نشان دادن واکنش صورت می گیرد؛ مثلا شما از دختر خود می خواهید سفره شام را آماده کند. او نیز هنگامی که سرگرم انجام این کار است، شروع به غر زدن کرده، بشقاب ها را محکم به هم می زند. این نوجوان عصبانی شده است و با این رفتارها، خشم و رنجش خود را نشان می دهد تا کمی آرام شود. اگر شما واکنشی اعتراض آمیز نسبت به رفتار او نشان دهید، ناراحتی وی را تشدید کرده اید.
 
منبع: کتاب «با دخترم (ویژه والدین و مربیان دختران نوجوان)»
نویسنده: علی احمد پناهی و داود حسینی

پی نوشت :
[1] . پاول هنری ماسن و همکاران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسابی، ص425.
[2] . على قائمی، خانواده و دشواری های رفتاری کودکان، ص۲۳۷.
[3] . جمعی از مؤلفان، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، ص۳۰۹.
[4] . محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۷، ص۲۱4.
[5] .همان.
[6] . ابوالقاسم اکبری، مشکلات نوجوانی و جوانی، ص۱۹۸.
[7] . همان.
[8] . محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۳، باب ۱۳۲، ص۲۹۰، ح 15.
[9] .همان، ح 17.
[10] .همان، ح 16.
[11] . امام خمینی، چهل حدیث، شرح حدیث غضب، ح۷.
[12] .همان.