هدف رشد از دیدگاه اسلام (بخش دوم)

چکیده: در بخش پیشین بیان شد که رشد از دیدگاه اسلام دارای جایگاه ارزشمندی است که از انسان خواسته می شود این رشد را در جهت تعالی و کمال خویش بپندارد. در این نوشتار به ادامه توضیحاتی در این مورد می پردازیم. با ما همراه باشید. 

تعداد کلمات 906 / تخمین زمان مطالعه 5 دقیقه

از دیدگاه اسلام همچنان که نفس و وجدان انسان، نقش و اهمیت خود را در کارهای اخلاقی حفظ می کند-علاوه بر آن و بلکه مهمتر از آن- انسانی که به رشد اخلاقی دست پیدا کرده باشد، در تمام کارها و حتی نیتها و مقاصد، خدا را حاضر و ناظر می داند و خود را در محضر خدا می بیند.
قرآن می فرماید: هرکجا که باشید او با شماست و او به هر چه می کنید، آگاه است.[1]
بنابراین از دیدگاه اسلام، یک فرد مسلمان در اعمال و رفتار اخلاقی خود، فقط به اجتماع و افراد انسانی نظر ندارد؛ یعنی به این دلیل که دیگران شاهد و ناظر رفتار خوب و بد او هستند یا برای آن پاداش و یا تنبیه در نظر گرفته اند، به رفتار اخلاقی دست نمی زند؛ بلکه از آن رو که خداوند در همه حال، شاهد کارها و مقاصد و نیتهای انسان است و اوست که پاداش و تنبیه واقعی را به وی می دهد (خواه دیگران شاهد و ناظر این اعمال و رفتار باشند یا نباشند) به رفتار اخلاقی دست می زند.
لقمان برای رشد و تربیت اخلاقی فرزندش می گوید: فرزندم، نیکیها اگر خردلی باشد و در خاره سنگی یا در آسمانها و یا در زمین (پنهان) باشد، خداوند آنها را (برای سنجیدن و حساب) فرا آورد که خداوند بر همه چیز توانا و آگاه است.[2]
 

اسلام برای آنکه میل به کارهای خوب را در انسان تقویت کند و او را از انجام دادن کارهای بد پرهیز دهد و موجبات رشد اخلاقی او را فراهم سازد، تأکید دارد که اصولا نفس انسانی ارزش و فضیلت و کرامت خاصی دارد.
قرآن در این باره می فرماید: ما به فرزندان آدم کرامت بخشیدیم و آنها را بر مرکب خشکی و دریا سوار کردیم و به آنها از غذاهای خوب، روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از آفریدگان خویش برتری فراوان بخشیدیم.[3]
بنابراین، انسانی که چنین کرامت، فضیلت و ارزشی دارد، نباید روح و نفس خود را به کارها و اعمال پست آلوده کند؛ او باید خود را بالاتر و برتر از آن بداند که به چنین پستی، آلوده شود.
علی (علیه السلام) در وصیت خود به امام حسن (علیه السلام) می فرماید: خود را از هر کار پستی برتر و گرامی تر بدار، هرچند تو را به خواسته ها سوق دهد؛ زیرا هیچ بهایی همتای (کالای گرانبهای) نفس خویش دریافت نخواهی کرد.[4]
بنابراین در رشد و تربیت اخلاقی، باید عزت و احترام گذاشتن به نفس را سرلوحه کار خود قرار داد؛ زیرا از کسانی می توان رفتار اخلاقی انتظار داشت که از این عزت و احترام به نفس برخوردار باشند و در مقابل، از کسانی که به حقارت و فرومایگی نفس دچار شده اند، انتظار هرگونه رفتار پست و ناروا می رود.
علی (علیه السلام) می فرماید: کسی که نفس خود را بزرگ و با کرامت بداند، زشتیها در مقابل او کوچک و حقیر است.[5]
امام هادی (علیه السلام) می فرماید: کسی که خود را کوچک و حقیر بشمارد، از شر او ایمن مباش.[6]
 

هرچند نقش شناخت در افعال اخلاقی بسیار مهم است-زیرا با شناخت است که انسان کمال را می شناسد و به مراحل آن می رسد-ولی انس و عادت نیز در انجام دادن آنها نقش مهمی دارد؛ اسلام براین مسأله تأکید دارد که در دوران کودکی و نوجوانی که انسان بیشتر براساس تقلید عمل می کند، باید در محیطی قرار بگیرد که رفتارهای اخلاقی صحیح را ببیند و از آنها تقلید کند. از این رو در احادیث گوناگون سفارش شده است که اطرافیان (خصوصا پدر و مادر) رفتار و اعمال خوب اخلاقی را در برابر کودک بسیار انجام دهند و از کارهای بد بپرهیزند و با اخلاق و کردار صحیح به تربیت عملی او اقدام کنند تا تدریجا جان او با رفتارهای صحیح و ارزشهای انسانی خو بگیرد و همین که جوانه های عقل در او ظاهر شد، آرام آرام خیر و شر اخلاقی به او معرفی شود تا قبل از این که ذهن او با افکار و ارزشهای منفی و نادرست رو به رو شود، مفاهیم و ارزشهای صحیح به او عرضه شده باشد و تلاش شود تا او آنها را درک کند.
 علی (علیه السلام) به فرزندش امام حسن (علیه السلام) می فرماید: دل نوجوان مانند زمین خالی از گیاه و درخت است، هر بذری که در آن افشانده شود، می پذیرد و در خود می پرورد. پس فرزند عزیزم، من (در آغاز جوانیت) به ادب و تربیت تو اقدام کردم پیش از آنکه قلبت سخت گردد (و حالت انعطاف و پذیرش خود را از دست بدهد) و مطالب ناصحیح، عقلت را پر کند.[7]
در سنین بزرگسالی نیز عوامل محیطی و تربیتی نقش خود را همچنان حفظ می کنند. اصل امر به معروف و نهی از منکر که دعوت دیگران به نیکیها و دور کردن آنها از بدیهاست، به عنوان یک واجب و یک وظیفه الهی به عهده هر انسان است. این بدان معناست که هر انسان علاوه بر وظایف و مسئولیتی که در قبال خود و خدای خویش دارد، در برابر کارهای خوب و بد دیگران نیز مسئول است و باید نقش اجتماعی خویش را ایفا کند؛ از این طریق خوبی کارهای خوب و زشتی اعمال بد همواره و به طور مداوم در بین مردم یادآوری می شود.

 

---