تربیت اجتماعی در آیه 90 سوره نحل (بخش سوم)

اهمیت آیه در اصلاح اجتماعی
شاید یکی از بهترین مفسّرانی که به این آیه نگاهی جامع و اجتماعی داشته است ، علامة طباطبایی (ره)است.
از نظر علامة طباطبایی(ره)، مهمترین هدف اسلام، اصلاح جامعه است و اصلاح جامعه، ارتباط مستقیمی با اصلاح فرد دارد . علامه(ره) بر این اساس، مهمترین حکمی که اساس اجتماعی بشر بر آن استوار است را سه حکم عدل ، احسان و ایتاء ذی القربی می داند و از لحاظ اهمیّت هم بر همین ترتیب قائل می باشند.
انسان چون فطرتاً میل به زندگی اجتماعی دارد، اصلاح جامعه منجر به اصلاح فرد نیز می شود؛ به همین جهت اسلام در مقام اصلاح جامعه برآمده تا فرد را در پرتو آن نیز اصلاح کند و این نکته ایست که هیچ نظام غیر اسلامی بدان توجه نکرده و به اهمیّت آن پی نبرده است.
 «ابتدأ سبحانه بهذه الأحکام الثلاثة التی هی بالترتیب أهم ما یقوم به صلب المجتمع الإنسانی لما أن صلاح المجتمع العام أهم ما یبتغیه الإسلام فی تعالیمه المصلحة فإن أهم الأشیاء عند الإنسان فی نظر الطبیعة و إن کان هو نفسه الفردیة، لکن سعادة الشخص مبنیة على صلاح الظرف الاجتماعی الذی یعیش هو فیه، و ما أصعب أن یفلح فرد فی مجتمع فاسد أحاط به الشقاء من کل جانب.
و لذلک اهتم فی إصلاح المجتمع اهتماما لا یعادله فیه غیره و بذل الجهد البالغ فی جعل الدساتیر و التعالیم الدینیة حتى العبادات من الصلاة و الحج و الصوم اجتماعیة ما أمکن فیها ذلک، کل ذلک لیستصلح الإنسان فی نفسه و من جهة ظرف حیاته».[1]
پس از بیان معنای واژگان مشکل این آیه از کتاب مفردات راغب اصفهانی ، علامه(ره) قایل می شود، از میان معانی لغوی که برای این واژگان می توان انتخاب کرد، باید به معنایی توجه کرد که به بُعد اجتماعی آیه ناظر است و تمام معانی، قابل توجه نیست؛ این نکتة‌ بسیار مهمی در تفسیر قرآن برای انتخاب معنای واژگان است تا به اشتباه ه معنایی را برای هر واژه ای قبول نکرده و به تاویل آیه منجر نشود.

معنای عدل
نویسندة کتاب، در معنای عدالت به بیان نظر قول راغب اصفهانی پرداخته و پس از تحلیل معنای این واژه از نظر راغب اصفهانی، نظر خود را بیان می دارد.
راغب اصفهانی قائل است که عدل بر دو قسم است:‌
«و العدل ضربان: مطلق یقتضی العقل حسنه، و لا یکون فی شی‏ء من الأزمنة منسوخا و لا یوصف بالاعتداء بوجه نحو الإحسان إلى من أحسن إلیک و کف الأذى عمن کف أذاه عنک، و عدل یعرف کونه عدلا بالشرع و یمکن أن یکون منسوخا فی بعض الأزمنة کالقصاص و أروش الجنایات و أصل مال المرتد، و لذلک قال: «فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ»، و قال: «وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها» فسمی اعتداء و سیئة.»[2]
نتیجه سخن راغب اصفهانی که توسط علامه طباطبایی (ره) نقل شده این است که عدل بر دو قسم می باشد: عدلی که عقل حسن و نیکی آن را می فهمد و دسته ای دیگر عدلی است که عقل توان درک آن را ندارد و باید دین در این مورد قدم به میان گذاشته و آن را تبیین کند و ممکن است در زمانی آن را نسخ کرده و حکم آن را بردارد .
راغب در بیان مثالی از آیات قرآن برای معنای دوم، به آیة مورد بحث ما – آیة 9 سورة نحل- اشاره کرده و عدل در این آیه را به معنای همان عدلی دانسته که عقل توان درک آن را ندارد و شرع به کمک آن می آید. 
علامه(ره) در جمع بندی سخن مفردات راغب ، عدالت را میانه روی و اجتناب از دو سوی افراط و تفریط در هر امری می داند. [3]
و نهایتاً ایشان عدالت را بر دو قسم می دانند : عدالت انسان نسبت به خودش (عدالت فردی )[4] و عدالت نسبت به دیگران (عدالت اجتماعی).
ایشان مراد از عدالت در آیه را عدالت اجتماعی دانسته و آن را اینگونه تعریف می کند:
« لکن ظاهر السیاق أن المراد به فی الآیة العدل الاجتماعی و هو أن یعامل کل من أفراد المجتمع بما یستحقه و یوضع فی موضعه الذی ینبغی أن یوضع فیه، و هذا أمر بخصلة اجتماعیة متوجه إلى أفراد المکلفین بمعنى أن الله سبحانه یأمر کل واحد من أفراد المجتمع أن یأتی بالعدل، و لازمه أن یتعلق الأمر بالمجموع أیضا فیکلف المجتمع إقامة هذا الحکم و تتقلده الحکومة  بما أنها تتولى أمر المجتمع و تدبره.»[5]

آثار اجتماعی  «احسان»
نویسندة کتاب المیزان فی تفسیر القرآن ، بیان می دارد که معنایی که در مورد عدل بیان شد که رویکرد اجتماعی در آن بود، در اینجا هم به همان گونه است و باید معنایی را انتخاب کرد که از آن احسان به غیر برداشت می شود؛ به این معنا که خیر و نفع را به دیگران برساند و خیر دیگران را به بیشتر تلافی کند و بدی ایشان را به بدی کمتر .
از جملة آثار احسان، در زندگی اجتماعی، برگشتِ آثارِ آن نیکی به خود احسان کننده است :
« و الإحسان على ما فیه من إصلاح حال من أذلته المسکنة و الفاقة أو اضطرته النوازل، و ما فیه من نشر الرحمة و إیجاد المحبة یعود محمود أثره إلى نفس المحسن بدوران الثروة فی المجتمع و جلب الأمن و السلامة بالتحبیب.»[6]

معنای واژة‌ «ایتاء ذی القربی»
علامة طباطبایی(ره)، «ایتاء ذی القربی» را یکی از مصادیق احسان می داند، چرا که جدای از احسان در اجتماع، نمی توان نسبت به این جمعه کوچک یعنی خانواده بی توجه بود و احسان در این جامعة کوچک، منجر به احسان در جامعه بزرگتر خواهد شد .
ایشان قائل هستند که ذی القربی در این موارد فرد نیست، بلکه جنس خویشاوندان است و عنوانی است عام که شامل تمامی خویشاوندان می شود ، گرچه در برخی از تفاسیر ، مراد از ذوی القربی، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و منظور از ایتاء ذی القربی ،‌دادن خمس است .[7]

معنای واژگان «فحش» ، «منکر» و «بغی »
علامه(ره) با پذیرش معنایی که راغب اصفهانی در کتاب الفاظ القرآن خویش آورده است قائل می شود که : «فحش» کردار و گفتار زشتی است که از حد خویش گذشته،‌ «منکر» آنچه در جامعه متروک است یا به خاطر زشتیش یا به خاطر جرم و گناه بودنش و کلمة «بغی» به معنای طلب است که در عرف چون طلب همراه با زور و تعدّی است و در معنا یک گونه استعلاو استکبار به دیگران در آن خوابیده است، مورد سرزنش است . [8]

آثار  «فحش» ، «منکر» و «بغی » در زندگی اجتماعی
علامه (ره) در ذیل این بخش از آیه قائل می شود که موارد سه گانه ای که در آیه مورد نهی قرار گرفته است، از لحاظ مصداق غالباً یکی است ولیکن نهی در آیه متعلق به عنوان آن شده است به خاطر هر عنوانی که به همراه خود دارند چرا که هر فعلی که یکی از سه عنوان زیر را داشته باشد در اجتماع باعث شکاف عمیق میان اعمال اجتماعی صادره از اهل اجتماع می شود و نیز باعث به هدر رفتن نیروهای اجتماعی می شود.
این اتفاق نیروهای اجتماعی را نیز از بین برده و باعث از هم گسیختگی وحدت عمل شده و اجتماع انسانی را از هم می پاشند، هر چند که در ظاهر سالم و به گونه ای بر روی پای خود ایستاده است.
« فالنهی عن الفحشاء و المنکر و البغی أمر بحسب المعنى باتحاد مجتمع تتعارف أجزاؤه و تتلاءم أعماله لا یستعلی بعضهم على بعض بغیا، و لا یشاهد بعضهم من بعض إلا الجمیل الذی یعرفونه لا فحشاء و لا منکرا و عند ذلک تستقر علیهم الرحمة و المحبة و الألفة و ترتکز فیهم القوة و الشدة، و تهجرهم السخطة و العداوة و النفرة و کل خصلة سیئة تؤدی إلى التفرق و التهلکة.» [9]

معنای «یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُون» این است که خدای متعال هر انچه که موجب سعادت انسان و نیز حیات بخشی زندگی اوست بیان داشته است . حال با این بیان، بر دوش خود انسان است که این اوامر و نواهی را پذیرفته و در جامعة خویش به کار گیرد.
آنچه از نگاه علامه (ره)می توان به دست آورد، این است که ایشان نگاه کاملاً اجتماعی به آیه داشته و این آیه را مهمترین حکم برای جامعه می داند.
 

آنچه از سخن مفسّران به دست می آید، پذیرش آن است که این آیه کارکرد اجتماعی مهمی دارد و خدای متعال در این آیه، به دو اصل مهم در پایداری جامعه اشاره کرده است .
دو اصل مهمی که یکی از آن بر اوامر الهی (عدل، احسان، ایتاء ذی القربی) اشاره دارد و دیگری بر نواهی الهی (فحشاء، منکر و بغی). به بیان دیگر، خدای متعال جامعه ای را پایدار می داند که به عدل و احسان توجه کند، هر کس به دنبال برپایی این دو باشد و آن را به عنوان یک امر الهی بر دوش خود واجب بداند تا جامعه ای سالم و صالح شکل بگیرد که کسی به دنبال ظلم به دیگری نباشد و«ایتاء ذی القربی» را به عنوان بخشی از احسان بدان توجه کند و از پدید آمدن فحشاء، منکر و بغی که موجب از بین رفتن زندگی اجتماعی و در نهایت آسیب رسانی به زندگی فردی انسان است به دور باشند.
به دور بودن هم بدین معناست که نه خود آلوده به این معاصی شوند و نه اجازه بدهند این مسائل توسط دیگران پدید آید؛ چرا که زندگی اجتماعی به هم پیوسته است و آسیب های آن همگانی سوز.

 

---