سیره شخصی امام علی (ع) در ماه رمضان (بخش اول)

حضرت علی (علیه السلام) در روایتی ، درک فضایل و عبادات ماه رمضان را در گرو رعایت سلامت و تأمین نیازهای اساسی بدن معرفی می کند.
 

به سنت و سیره شخصی و فردی امیرالمؤمنین علی نسبت به عرصه اجتماعی و سیاسی زندگی ایشان، کمتر توجه شده است. این فراموشی تنها به سبب کم کاری محققان و پژوهش گران نیست؛ چرا که شرایط زندگانی حضرت و وضعیت حاکم بر فضای سیاسی  اجتماعی عصر ایشان و پس از آن، موجب بی توجهی به سیره شخصی و فردی امیرالمؤمنین علی شده است. سعی دولت مردان هم عصر آن حضرت و پس از ایشان، در پوشیده داشتن فضایل آن حضرت و حتی الزام نخبگان بر بی زاری از ایشان،[2] پذیرش و ثبت گفتار ایشان در محدوده احادیث نبوی، تعارض و درگیری های اجتماعی و مذهبی با محوریت اعتبار و مشروعیت اجتماعی و حتی فردی حضرت پس از ماجرای قتل عثمان،[3] حکمیت،[4] حجیت نداشتن و نپذیرفتن سنت و سیره متعارض با سنت شیخین حتی از سوی هواداران،[5] برخی از عوامل مهم بی توجهی به سیره شخصی امیرالمؤمنین حضرت علی است.

با این حال، جایگاه ویژه امیرالمؤمنین حضرت علی در تعریف و نشر مبانی و آموزه های اسلامی و اثرگذاری در تاریخ اسلام، موجب شده است که نه تنها شیعیان، بلکه دیگر فرقه های اسلامی به تاریخ و زندگی آن حضرت، البته نه به صورت سیره، بلکه بیشتر به صورت سیر تاریخی توجه کنند. مطالب پیش گفته در صدد تبیین ضرورت بررسی سیره فردی و شخصی امیرالمؤمنین حضرت علی است و هدف این تحقیق، ارائه الگویی از تبیین سیره شخصی امیرالمؤمنین حضرت علی در محدوده زمانی خاصی، چون ماه رمضان، آن هم با تکیه بر منابع تاریخی و حدیثی است. بدین منظور محورهای ذیل را به عنوان برخی از مهم ترین مصداق های سیره شخصی حضرت در ماه رمضان، معرفی می کنیم.
 

نظافت و آراستگی از توصیه های عمومی در منابع اسلامی است و تأکید بر آن یا حفظ اولویت آن در مواردی که با احکام عبادی تعارض دارد، گویای اهمیت نظافت و آراستگی در سیره ائمه است. برای نمونه، امیرالمؤمنین حضرت علی در روایتی، استفاده از سرمه چشم را برای روزه داران، مجاز می داند.[6] درحالی که براساس روایت، گاه استفاده از سرمه موجب ابطال روزه شود. حضرت در روایتی دیگر، روزه داران را به مسواک زدن در صبح توصیه می کند و در پاسخ به این اشکال که ممکن است رطوبت مسواک، روزه را باطل کند، به جواز مزمزه با آب که رطوبت بیشتری ایجاد می کند، استشهاد کرده اند.[7]

بدین ترتیب مسواک زدن، فارغ از نقش مؤثر آن در بهداشت و سلامت، سهم به سزایی در زیبایی ظاهری و خوش بویی دهان و دندان دارد. توجه به این مهم، در سفارش حضرت به مسواک زدن در ابتدا و انتهای روز[8] به وسیله روزه داران مشاهده می شود.
 

تأکید بر جواز و دفاع از مسواک زدن و سرمه کشیدن روزه داران، با توجه به جنبه بهداشتی آن، به شایستگی بیان کننده جامع بودن سیره و سبک زندگی اهل بیت و چگونگی جمع میان حقوق فردی، دینی و اجتماعی است. رویکرد امیرالمؤمنین حضرت علی در تأمین پیش نیازهای محیطی و مادی برای بهره مندی معنوی در موسم ها و مراسم دینی و مذهبی، نه تنها یک تدبیر و ظرافت، بلکه از ضوابط و مبانی سیره معصومان است.

با مطالعه سیره شخصی حضرت در رمضان، می توان با وجود اهتمام ایشان به مناسک، آداب و تکالیف الزامی و ارشادی این ماه، دغدغه هایی مبتنی بر حفظ سلامتی و بهداشت را دید. یکی از مواردی که می توان از آن به عنوان سیره حضرت در رمضان با رویکرد بهداشت و سلامت یاد کرد، تأکید بر خوردن غذا در سحر و افطار است؛ زیرا در غیر این صورت ممکن بود، برخی به دلیل زهد و تقوا و برخی به دلیل بی توجهی و سستی، اهتمام چندانی به دو وعده غذایی تأکید شده؛ یعنی افطاری و سحری نداشته باشند. امیرالمؤمنین حضرت علی در حدیثی پس از تأکید بر خوردن غذا در این دو وعده، به لحاظ تبیین ضرورت، خوردن دست کم نصف خرما در افطار و جرعه ای آب در سحرگاه را لازم می داند.[9]

حضرت در روایتی دیگر، درک فضایل و عبادات ماه رمضان را در گرو رعایت سلامت و تأمین نیازهای اساسی بدن معرفی می کند و بهره مندی از برکات روزه را بسته به خوردن غذا در سحرگاه و شب زنده داری را بسته به خواب میانۀ روز می داند.[10] توصیه بر استفاده از برخی مواد غذایی مانند خرما و حلوایی متشکل از روغن و آرد گندم و جو[11] و مسواک زدن پس از خوردن غذا در سحری و پیش از خوردن غذا در افطار[12] از اموری هستند که بر تأکید امیرالمؤمنین حضرت علی بر بهداشت و سلامت در رمضان دلالت دارند.

سفارش امام به مقدم داشتن نماز به هنگام افطار، مگر در زمانی که غذا مهیا و سفره گسترانیده شده،[13] از توصیه هایی است که خاستگاه بهداشتی دارد؛ زیرا بو و غذای آماده نه تنها از میزان توجه در نماز می کاهد، بلکه ممکن است به جهت ترشح بزاق مواد هضم کننده غذا، آسیب هایی را برای بدن به دنبال داشته باشد. در حدیث یاد شده، حضرت تأخیر کردن در سحری خوردن در زمان متصل به اذان صبح و تسریع در خوردن افطار در زمان متصل به اذان مغرب را سفارش می کند.[14] به نظر می رسد سیره حضرت در استفاده از مواد غذایی چون خرما، نان جو، نمک[15] و شیر[16] در ماه رمضان دارای ملاحظه های بهداشتی است. ازاین رو می توان، نوع و کیفیت مواد غذایی را از مواردی دانست که حضرت در ماه رمضان بدان اهتمام دارد. البته نباید از یاد برد که ممکن است نوع، کیفیت و زمان استفاده از مواد غذایی و یا دیگر توصیه های بهداشتی، با ملاحظه شرایط محیطی و منطقه ای حجاز یا کوفه صورت گرفته باشد. از این رو، استخراج اصول و رویکردهای ثابت و متغیر سیره معصومان در عرصه های گوناگون محیطی و در شرایط مختلف زمانی و مکانی، موضوعی است که نیاز به پژوهشی جامع دارد.

ادامه دارد...

منبع :  نعمت الله صفری فروشانی / حامد قرائتی، تاریخ اسلام، تابستان 1393 - شماره 58