سیره اجتماعی امام علی (ع) در ماه رمضان (بخش سوم)

موضوع های اقتصادی از مؤلفه های مهم اجتماعی هستند و بی توجهی به آنها ممکن است با وجود همه تدابیر و فعالیت های دینی، به نابودی جامعه منجر شود.
 

موسم رمضان، صرف نظر از تکالیف و ضوابط شرعی و فقهی، دارای اهداف و مقاصد عرفانی، کلامی و اخلاقی است. پرداختن به شرایط درستی و بطلان تکالیفی چون نماز و روزه و مستحباتی چون ذکر و تلاوت قرآن، نباید سالکان را از دست یابی به مراتب اعتقادی، عرفانی و اخلاقی باز دارد. این گروه از موضوع ها را با مراجعه به نفس می توان سنجید، اما در رفتارها و شعائر عمومی، کمتر می توان آنها را راست آزمایی کرد و حتی شاید بیش از تکالیف و ضوابط فقهی، آسیب پذیر هستند و فراموش می شوند.

امیرالمؤمنین حضرت علی در خطبه ای، ماه رمضان را ماه باز شدن درهای آسمان و دربند شدن شیاطین می داند.[52] و با تکیه بر سیره پیامبر، دهه آخر رمضان را فرصتی برای اعتکاف در مساجد و شب زنده داری اعلام می دارد.[53] امیرالمؤمنین حضرت علی تحمل گرسنگی و تشنگی را کمترین و ساده ترین تکالیف این ماه[54] و خود داری از خوردن و آشامیدن را زمانی که منجر به پرهیز از حرام های دیگر شود، سودمند می دانست.[55]

در روایتی دیگر امیرالمؤمنین حضرت علی با تکیه بر سخنان پیامبر، روزه را از نخستین عبادات و میراث آن را حکمت و میراث حکمت را معرفت و میراث معرفت را یقین معرفی می کند. در این حدیث، یقین به عنوان بالاترین مراتب کمال و قرب الهی تعریف شده است، به گونه ای که پس از مرگ در مرتبه ای قرار می گیرد که دیگر، میان او و خداوند حجابی نیست و در آن حال، خداوند مشتاق وی خواهد بود.[56] حضرت در احادیث دیگری، عموم مردم را به مراقبت بر اعضا، جوارح، رفتار و کردار در ماه رمضان سفارش می کند و عبادات و تکالیفی را در هر شب و روز رمضان[57] و یا بر برخی از مناسبت های این ماه مانند شب قدر،[58] شب اول رمضان یا شب عید فطر[59] تأکید می نماید. هم چنین، حضرت، مردم را در ماه رمضان به استغفار و دعا که دفع کننده بلا و از بین برنده گناهان است، فرا می خواند.[60]
 

مراسم و موسم های فراگیر با خاستگاه های متنوع ملی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و مذهبی، هر کدام اثر و هدف خاصی را پی گیری می کنند، اما عواملی چون مرور زمان، اثرگذاری عوامل پیرامونی، خرافه ها، انحراف ها و مصلحت اندیشی موجب می شود که اهداف و پی آمدهای اصلی و اولیه این مناسبت ها و مراسم فراموش شود و حتی نتیجه عکس دهد. به گونه ای که ممکن است مراسمی ملی، تهدیدی ملی باشد و آیینی فرهنگی به معضلی فرهنگی تبدیل گردد. نکته دیگر این که امروزه برخی آیین ها و مناسک دینی و مذهبی، چنان دچار تحریف و انحراف شده اند که نه تنها عالمان، بلکه عموم متدینان از آن بیزاری می جویند. در این میان، مصلحت اندیشی، اجتهاد در مقابل نص، عرفی زدگی و سهل گیری در احادیث و دلایل سنن، همگی بسترساز ظهور و بروز بدعت ها و انحراف ها در آیین ها و شعائر دینی خواهند بود.

با مطالعه سیره حضرت امیرالمؤمنین علی به ویژه دوره پس از تشکیل حکومت، درمی یابیم که به دلیل فراهم آمدن برخی لوازم و زمنیه های امر به معروف و نهی از منکر، پاره ای اصلاحات در امور اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و قومیتی در کوفه و دیگر سرزمین های اسلامی رخ داده است اما در امور و موسم های اجتماعی، اصلاحات کمتری صورت گرفته است. شیخ طوسی در نقل حدیثی از امام صادق می گوید: آن هنگام که امیرالمؤمنین حضرت علی به کوفه وارد شد، فرزندش حسن را فرمان داد که مردم را از نماز مستحبی به صورت جماعت (تراویح)[61] در ماه رمضان نهی کند، اما مردم مقاومت کردند و فریاد واعمراه سر دادند.[62]

چنان که از اعتراض مردم برداشت می شود، نماز تراویح را عمر بن خطاب بنیان نهاده بود[63] و به منابع دینی مستند نیست. از این رو امیرالمؤمنین حضرت علی در ابتدای ورود به کوفه و در آغاز ماه رمضان، پیش از هر اقدامی، مردم را از استمرار این بدعت نهی فرمود. پیش از این، رسول خدا در برخورد با بدعتی مانند آنچه خلیفه دوم بنیان نهاد، فرموده بود: این گونه امور معصیت هستند. آگاه باشید که هر بدعتی هرچند در عبادات  گمراهی است و هر گمراهیای به آتش ختم می شود. سنتی کم  سهل و آسان  بهتر است برای شما از بدعتی زیاد، طولانی و سخت.[64]
 

رویکرد برخی مبنی بر نکوهش دنیا و تقابل دنیا و آخرت، آنها را بر آن داشته است که کمتر از منظر دین به لوازم و قوانین زندگی مادی بنگرند و از آن جا که درصدد تعریف فرهنگ، تمدن، هنر، صنعت، علوم انسانی و تجربی و اقتصاد برنیامده اند یا رویکرد انزوا و تحجر را در پیش می گیرند و یا ناچار به پذیرش موضوع های یاد شده از منظر مکاتب غیر دینی و یا جدا انگاری حیات مادی و معنوی و پذیرش زندگی در چنین محیطی می شوند.

موضوع های اقتصادی از مؤلفه های مهم اجتماعی هستند و بی توجهی به آنها ممکن است با وجود همه تدابیر و فعالیت های دینی، به نابودی جامعه منجر شود. توجه به این رکن از قوانین اجتماعی در بسیاری از دستورها و توصیه های تکلیفی، اخلاقی، اعتقادی و عرفانی مشاهده می شود. یکی از این موارد، سیره امیرالمؤمنین حضرت علی در ماه رمضان است. برای نمونه، حضرت با تکیه بر حدیثی از پیامبر این دعا را پیش از افطار درباره رعایت حقوق مادی در رمضان سفارش می کند: خدایا! برای تو روزه گرفتیم و بر رزقی که برای ما مقرر فرمودی، افطار نمودیم. پس، از ما بپذیر، گرسنگی مان مرتفع شد و رگ های مان پر خون و برای ما اجر باقی ماند. ان شاءالله.[65] در این دعا روزه داران بیان می دارند که بهره مندی مادی به خواست خداوند است و افزودن بر آن از هر راهی روا نیست. هم چنین رعایت حقوق و قوانین فردی و اجتماعی از اسباب تقرب به خداوند است.

یکیدیگر از رفتارهایی که امیرالمؤمنین حضرت علی در رمضان تأکید می کند، افطار بر غذایی منزه از هرگونه شبهه است. در گزارشی مشاهده می شود که حضرت بر منزه بودن افطار خود در رمضان اصرار داشت و آن را در کیسه مخصوص و بسته نگه می داشت، به گونه ای که برخی به اشتباه، آن را نشانه بخل می پنداشتند.[66] تمرین روزه داران بر استفاده از منابع مالی مشروع و به دور از هرگونه تخلف و حقوق دیگران، می تواند به کاهش معامله های غیرمشروع و تجاوز نکردن به حقوق مادی و معنوی دیگران کمک کند. این اهتمام موجب می شود افرادی که در روابط اقتصادی خود، به حقوق دیگران و ضوابط قانونی و شرعی چندان پای بند نیستند، جایگاه خویش را در میان مردم از دست دهند و به نوعی گرفتار انزوا شوند.

امیرالمؤمنین حضرت علی ضمن تأکید بر رعایت حقوق قانونی و شرعی در کسب مال و سرمایه، رویکردهایی اخلاقی اقتصادی چون قناعت را سفارش می کرد. برای مثال، حضرت در پاسخ به عدی بن حاتم که درباره علت سادگی سفره افطار ایشان پرسیده بود، قناعت را مقصود خود از این سیره بیان می دارد.[67] هم چنین، صله ارحام و رسیدگی به آنها و توصیه به اطعام نیازمندان،[68] از دیگر رفتارهایی است که امیرالمؤمنین حضرت علی در رمضان بر آنها تأکید می نمود و در سایه این حرکت، مسئولیت پذیری اجتماعی و رسیدگی به گرفتاری های اقتصادی مردم تحقق می یافت.

منبع :  نعمت الله صفری فروشانی / حامد قرائتی، تاریخ اسلام، تابستان 1393 - شماره 58

[29] شیخ مفید، الإرشاد، قم: کنگره شیخ مفید، ١٤١٣، ج ١، ص ١٤.
[30] همان.
[31] قاضی نعمان، پیشین، ج ١، ص ٢٨٠.
[32] محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت : دار الکتب العلمیۀ، ١٤١٠ ه. ق، ج ٢، ص ١٢٨.
[33] تقی الدین احمد بن علی بن عبدالقادر مقریزی، إمتاع الأسماع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسی، بیروت: دار الکتب العلمیۀ، ١٤٢٠ ه. ق، ج ٢، ص ٩٥ - ١٠٢.
[34] همان.
[35] طبری، پیشین، ج ٣، ص ١٣٢.
[36] مقریزی، پیشین، ج ٢، ص ١٠٢.
[37] طبری، پیشین، ج ٣، ص ١٣٢.
[38] ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت : دار الکتب العلمیۀ، ١٤١٢ ه. ق، ج ٥، ص ١٧٨.
[39] بلاذری، پیشین، ج ٢، ص ٤٩٥.
[40] ابن اثیر، أسد الغابۀ، بیروت: دار الفکر، ١٤٠٩ ه. ق، ج ٣، ص ٦٦٩.
[41] همان؛ ابن جوزی، پیشین، ج ٤، ص ١٨٠.
[42] ابن اثیر، أسد الغابۀ، بیروت: دار الفکر، ١٤٠٩ ه. ق، ج ٣، ص ٦٦٩.
[43] ابن جوزی، پیشین، ج ٤، ص ١٨٠.
[44] قاضی نعمان، پیشین، ج ١، ص ١٤٩؛ مجلسی، پیشین، ج ٨٠، ص ٣٨١.
[45] عبد الرزاق صنعانی، المصنف، تحقیق حبیب الرحمن الأعظمی، بیجا: منشورات المجلس العلمی، بیتا، ج ٣، ص ١٥٢؛ بیهقی، السنن الکبری، بیروت: دار الفکر، بیتا، ج ٢، ص ٤٩٤.
[46] فضل الله راوندی، النوادر، تحقیق سعید رضا علی عسکری، قم: مؤسسۀ دار الحدیث الثقافیۀ، بیتا، ص ١٨١.
[47] محمد بن اشعث کوفی، الجعفریات، تصحیح محمد صادقی اردستانی، قم: مؤسسه الثقافۀ الاسلامیۀ لکوشانپور، ١٣٧٥، ص ١٠٦.
[48] ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی، الغارات، تحقیق جلال الدین حسینی ارموی، تهران : انجمن آثار ملی، ١٣٥٣، ج ٢، ص ٩٠١ - ٩٠٣.
[49] همان، ص ٩٠٢.
[50] همان، ص ٩٠١.
[51] همان، ص ٩٠٣.
[52] شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ترجمه حسن زاده، تهران: ارمغان طوبی، ١٣٨٣، ص ١٥٩.
[53] سیوطی، پیشین، ج ٦، ص ٣٧٦.
[54] قبانجی، پیشین، ج ٣، ص ٣٦٣.
[55] مجلسی، پیشین، ج ٩٣، ص ٢٩٤.
[56] الحسن بن محمد دیلمی، إرشاد القلوب، قم: انتشارات شریف رضی، ١٤١٥ ه. ق، ج ١، ص ١٩٩.
[57] قبانجی، پیشین، ج ٣، ص ٣٠٤.
[58] همان، ص ٣٠٥؛ أحمد بن الحسین بیهقی، شعب الإیمان، تحقیق أبی هاجر محمد السعید بن بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیۀ، ١٤١٠ ه. ق، ج ٣، ص ٣٣٧.
[59] محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسۀ فقه الشیعۀ، ١٤١١ ه. ق، ص ٨٥٢.
[60] شیخ صدوق، فضائل الأشهر الثلاثۀ، تحقیق میرزا غلام رضا عرفانیان، بیروت: دار المحجۀ البیضاء للطباعۀ والنشر والتوزیع، ١٤١٢ ه. ق، ص ٧٦.
[61] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر  دار بیروت، ١٣٨٥ ه. ق، ج ٢، ص ٣٤٠.
[62] شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، تهران: اسلامیه، ١٣٦٥، ج ٣، ص ٧٠.
[63] ابن عبدالبر، الاستیعاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت : دار الجیل، ١٤١٢ه. ق، ج ٣، ص ١٤٠٧.
[64] شیخ طوسی، پیشین، ص ٦٩ - ٧٠.
[65] کلینی، پیشین، ج ٤، ص ٩٥.
[66] شیخ طوسی، پیشین، ج ٤، ص ٢٠٠.
[67] مجلسی، پیشین، ج ٤٠، ص ٣٢٥.
[68] راوندی، پیشین، ص ١٧٥.