عبادت، زهد، بخشش، کار، تفکر و هر امری که ممکن است در حالت عادی راه سعادت و کمال دانسته شود، در صورت خروج از مسیر اعتدال و میانه روی، ممکن است به گمراهی و ضلالت برسد.
٣. خضوع، خلوص و خیرخواهی
بروز و جهت گیری فضایل اخلاقی و عرفانی در جزئی ترین رفتار و سلوک شخصی به عنوان رفتار و سیره متکی بر خاستگاه اخلاقی حضرت در رمضان یاد می شود. از مصادیق این سیره، سفره غذای حضرت در موسم رمضان است. سادگی، بی پیرایگی، سالم، بهداشتی و حلال بودن، فقط ویژگی های ظاهری سفره افطار حضرت بود. امیرالمؤمنین حضرت علی چنانچه خود به آن تصریح می کند، مراتب کمال و معرفت را حتی در فرصت هایی چون خوردن و نوشیدن جست وجو می کرد. در گزارشی، امیرالمؤمنین حضرت علی در پاسخ به اظهار شگفتی عدی بن حاتم از سادگی سفره ایشان که متشکل از آب، نان جو و نمک بود، علت ترتیب چنین غذایی را تهذیب و قانع ساختن نفس بیان می کند.[17] این نکته را نباید از یاد برد که شاید محروم نگهداشتن خود از نعمت های الهی، اصل برتر در سیره اهل بیت نیست و آنچه در این گونه، رفتارها تأکید می شود، اصل تربیت و خودسازی است. یکی دیگر از توصیه های حضرت، تکبر نداشتن و پذیرش دعوت دیگران است که با حدیثی از رسول خدا بر آن تأکید می کرد.[18]
بدین ترتیب، هر یک از این توصیه ها را باید مبتنی بر اصل مهمی در اخلاق و عرفان دانست. رفتار عبادی حضرت در این ماه حائز اهمیت است؛ چراکه ایشان افزون بر ملاحظه و رعایت تمام وظایف اجتماعی، فردی و خانوادگی، از عبادت و سلوک ویژه این ماه غافل نمی ماند. نماز توصیه شده حضرت برای هر شب از ماه رمضان، از شواهد این اهتمام است.[19] امیرالمؤمنین حضرت علی هم با عمل و هم با زبان، دیگران را بر بهره مندی از فرصت های معنوی این ماه سفارش می نمود. آن حضرت آثار ویژه دعا و استغفار در ماه رمضان را، دفع بلا و محو و بخشش گناهان بیان می کرد.[20]
نکته مهم آن است که اولیای الهی بیش از بهره مند ساختن خود در این ماه، به فراهم کردن زمینه هدایت و سعادت و دوری از جهل و ضلالت دیگران همت می گمارند. در سبک زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی در ماه رمضان، تلاش برای فراهم آوردن زمینه بهره مندی دیگران و همراه نمودن آنها، امری انکارناپذیر است. به عنوان نمونه، حضرت به هنگام حرکت برای شرکت در نماز جماعت، پس از خروج از خانه، همسایگان و خانه های در مسیر را با بانگ «یا ایها الناس الصلاة الصلاة» از برپایی نماز جماعت در مسجد آگاه می کرد.[21] یا این که ایشان با تکیه بر سیره پیامبر[22] و همکاری همسر گرامی خویش، حضرت فاطمه در ماه رمضان، مقدمات شب زنده داری فرزندان و اهل خانه را فراهم می کرد.[23]
بدین ترتیب، هر یک از این توصیه ها را باید مبتنی بر اصل مهمی در اخلاق و عرفان دانست. رفتار عبادی حضرت در این ماه حائز اهمیت است؛ چراکه ایشان افزون بر ملاحظه و رعایت تمام وظایف اجتماعی، فردی و خانوادگی، از عبادت و سلوک ویژه این ماه غافل نمی ماند. نماز توصیه شده حضرت برای هر شب از ماه رمضان، از شواهد این اهتمام است.[19] امیرالمؤمنین حضرت علی هم با عمل و هم با زبان، دیگران را بر بهره مندی از فرصت های معنوی این ماه سفارش می نمود. آن حضرت آثار ویژه دعا و استغفار در ماه رمضان را، دفع بلا و محو و بخشش گناهان بیان می کرد.[20]
نکته مهم آن است که اولیای الهی بیش از بهره مند ساختن خود در این ماه، به فراهم کردن زمینه هدایت و سعادت و دوری از جهل و ضلالت دیگران همت می گمارند. در سبک زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی در ماه رمضان، تلاش برای فراهم آوردن زمینه بهره مندی دیگران و همراه نمودن آنها، امری انکارناپذیر است. به عنوان نمونه، حضرت به هنگام حرکت برای شرکت در نماز جماعت، پس از خروج از خانه، همسایگان و خانه های در مسیر را با بانگ «یا ایها الناس الصلاة الصلاة» از برپایی نماز جماعت در مسجد آگاه می کرد.[21] یا این که ایشان با تکیه بر سیره پیامبر[22] و همکاری همسر گرامی خویش، حضرت فاطمه در ماه رمضان، مقدمات شب زنده داری فرزندان و اهل خانه را فراهم می کرد.[23]
٤. اعتدال و میانه روی
عبادت، زهد، بخشش، کار، تفکر و هر امری که ممکن است در حالت عادی راه سعادت و کمال دانسته شود، در صورت خروج از مسیر اعتدال و میانه روی، ممکن است به گمراهی و ضلالت برسد. این آسیب در موسم های مذهبی نه تنها موجب دل زدگی مؤمنان، بلکه در تعارض با فلسفه و حکمت عبادات است. یکی از مواردی که از فراموشی حکمت عبادات و خروج از مسیر اعتدال حکایت می کند، پا فشاری بر موارد رخصت داده شده به وسیله خداوند است. امیرالمؤمنین حضرت علی افرادی را که روزه خود را در سفر افطار می کنند، چنین می ستاید: برگزیدگان شما، کسانی هستند که چون به مسافرت می روند، نماز را شکسته به جای می آورند و روزه را افطار می کنند.[24]
در این رویکرد، افرادی که در رمضان، روزه خود را به دلیل وجود عذری افطار می کنند، نسبت به کسانی که در هر شرایطی روزه می گیرند، مقرب تر هستند. جامع بودن در رفتار و سلوک معنوی، به معنای در نظر گرفتن همه جنبه ها و شرایط کمال و سعادت است. این جامع بودن در جزئی ترین رفتارها و کردارهای شخصی و اجتماعی جاری است. برای مثال، در سیره علوی هم بستری با همسر در شب اول رمضان، نه تنها امری منافی روح عبادت و بندگی دانسته نشده، بلکه از موارد توصیه شده است.[25]
در این رویکرد، افرادی که در رمضان، روزه خود را به دلیل وجود عذری افطار می کنند، نسبت به کسانی که در هر شرایطی روزه می گیرند، مقرب تر هستند. جامع بودن در رفتار و سلوک معنوی، به معنای در نظر گرفتن همه جنبه ها و شرایط کمال و سعادت است. این جامع بودن در جزئی ترین رفتارها و کردارهای شخصی و اجتماعی جاری است. برای مثال، در سیره علوی هم بستری با همسر در شب اول رمضان، نه تنها امری منافی روح عبادت و بندگی دانسته نشده، بلکه از موارد توصیه شده است.[25]
٥. هدف گذاری معنوی در زندگی مادی
در سبک زندگی اهل بیت بهره مندی از نعمت های دنیوی خانواده و لذت های مادی، مانعی در تعالی و سعادت معنوی نخواهد بود و با مدیریت و برنامه ریزی می توان، آنها را مقدمه ای برای دست یابی به سعادت پایدار آخرت قرار داد. بدین ترتیب مناسبت ها و موسم های دینی می توانند تعیین کننده مسیر زندگی مادی باشند. در این سبک، اموری چون تشکیل خانواده، انعقاد نطفه و حتی رابطه زناشویی نه تنها تهدید نیست، بلکه فرصتی برای رسیدن به کمال معنوی شناخته می شود. با بررسی اجمالی سیره معصومان و برای نمونه امیرالمؤمنین حضرت علی در موسم ها و مراسم دینی، در می یابیم که ایام و مناسک مذهبی به معنای دوری گزیدن از جامعه و زندگی عادی نیست، بلکه به اموری چون دید و بازدید، اطعام، صله ارحام و رسیدگی به همسر و فرزندان با دقت و حساسیتی بیشتر از دیگر ایام توجه و توصیه می شود.
یکی از رفتارهایی که به خوبی مبین این رویکرد است، نکاح و ازدواج در موسم رمضان است. برای مثال، رسول گرامی اسلام در ماه رمضان، پیوندی را که بر اساس آداب و سنن اسلامی با جشن، شادی و اطعام همراه است، برگزار کرد[26] و بنا به نقل برخی از منابع، ازدواج امیرالمؤمنین حضرت علی و حضرت فاطمه در ماه رمضان اتفاق افتاده است.[27] بنابراین، موسم رمضان در سیره معصومان ماه بهره مندی، نشاط و ساختن زندگی دنیا بر اساس باورهای معنوی است. تکیه افراط گونه بر جاذبه ها و دافعه های معنوی و غفلت از تدبیر در زندگی مادی برای بهره مندی بهتر از فضایل معنوی، موجب می شود که بستر بروز عجب در مؤمنان فراهم آید و یا تدبیر زندگی معنوی در تعارض با تدبیر در زندگی مادی معرفی گردد. از این رو می توان با به کارگیری تدابیر و رویکردهای مادی، شرایط جسمی، روحی و محیطی مناسبی را برای بهره مندی بیشتر از فضایل و برکات معنوی فراهم ساخت.
البته باید توجه داشت، دوری از اموری که ممکن است زمینه ساز محروم ماندن از رشد معنوی شود از رویکردهای اهل بیت در نظام زندگی مادی است. سبک زندگی امیرالمؤمنین علی در رمضان، متأثر از این رویکرد است؛ زیرا وی روزه دار را از اموری منع می کند که او را دچار ضعف، سستی جسمی و روحی و یا وسوسه به ترک روزه کند. حضرت در حدیثی در این باره می فرماید: سه چیز است که روزه دار باید از آن دوری گزیند: حمام، حجامت و زن [همسر] زیبا.[28]
منبع : نعمت الله صفری فروشانی / حامد قرائتی، تاریخ اسلام، تابستان 1393 - شماره 58
پی نوشت ها:
[1] احزاب (٣٣) آیه ٣٣؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، تحقیق علی أکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیه، ١٣٦٥، ج ٢، ص ٤١٥.
[2] یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت : دار صادر، بیتا، ج ٢، ص ٢٣٠.
[3] دینوری، الإمامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالأضواء، ١٤١٠ ه. ق، ج ١، ص ١٠٣.
[4] همان، ج ٢، ص ٣٣٦.
[5] محمد بن حسن طوسی، تهذیب الأحکام، تهران: اسلامیه، ١٣٦٥ ه. ق، ج ٣، ص ٧٠.
[6] عبدالله بن جعفر حمیری قمی، قرب الاسناد، تحقیق مؤسسۀ آل البیت لإحیاء التراث، قم: مهر، ١٤١٣ ه. ق، ص ٨٩.
[7] همان؛ بیهقی، السنن الکبری، بیروت: دار الفکر، بیتا، ج ٤، ص ٢٧٤.
[8] حمیری قمی، پیشین، ص ٨٩.
[9] قاضی نعمان، دعائم الإسلام، تحقیق آصف بن علیأصغر فیضی، قاهره: دار المعارف، ١٣٨٣ ه. ق، ج ١، ص ٢٧١.
[10] محمد بن نعمان مفید، المقنعة، تحقیق مؤسسۀ نشر اسلامی، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، ١٤١٠ه. ق، ٣١٧؛ محمدبن حسن فتال نیسابوری، روضۀ الواعظین، تحقیق تقدیم سید محمد مهدی سید حسن خرسان، قم: منشورات شریف رضی، بیتا، ص ٣٤١.
[11] شیخ صدوق، پیشین، ج ٢، ص ١٣٦.
[12] حمیری قمی، پیشین، ص ٨٩.
[13] قاضی نعمان، پیشین، ج ١، ص ٢٨٠.
[14] همان.
[15] محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، تحقیق محمد الباقر البهبودی و دیگران، بیروت: مؤسسۀ الوفاء، ج ٤٠، ص ٣٢٥.
[16] أحمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، تحقیق سید جلال الدین حسینی، تهران: دارالکتب الإسلامیۀ، ١٣٣٠ ه. ق، ج ٢، ص ٤٩١.
[17] مجلسی، پیشین، ج ٤٠، ص ٣٢٥.
[18] قاضی نعمان، پیشین، ج ١، ص ٢٨٠.
[19] سید حسن قبانجی، مسند الإمام علی، تحقیق شیخ طاهر سلامی، بیروت: مؤسسۀ الأعلمی للمطبوعات، ١٤٢١ ه. ق، ج ٣، ص ٣٠٤.
[20] شیخ صدوق، فضائل الأشهر الثلاثۀ، تحقیق میرزا غلام رضا عرفانیان، بیروت: دار المحجۀ البیضاء للطباعۀ والنشر والتوزیع، ١٤١٢ ه. ق، ص ٧٦.
[21] احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، ١٤١٧ ه. ق، ج ٢، ص ٤٩٥.
[22] جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، بیروت: دار المعرفۀ للطباعۀ والنشر، بیتا، ج ٦، ص ٣٧٦.
[23] قاضی نعمان، پیشین، ج ١، ص ٢٨٢.
[24] شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ترجمه حسن زاده، تهران: ارمغان طوبی، ١٣٨٢، ص ٩٨.
[25] کلینی، پیشین، ج ٤، ص ١٨٠.
[26] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران : اساطیر، ١٣٧٥ ه. ق، ج ٣، ص ١٠٥٠.
[27] علی بن ابی الفتح اربلی، کشف الغمۀ فی معرفۀ الأئمۀ، تبریز: بنی هاشمی، ١٣٨١ ه. ق، ج ١، ص ٣٦٤.
[28] محمد بن علی صدوق، عیون أخبار الرضا، تحقیق شیخ حسین اعلمی، بیروت : مطابع مؤسسۀ الأعلمی، ١٤٠٤ ه. ق، ج ٢، ص ٤٢.
یکی از رفتارهایی که به خوبی مبین این رویکرد است، نکاح و ازدواج در موسم رمضان است. برای مثال، رسول گرامی اسلام در ماه رمضان، پیوندی را که بر اساس آداب و سنن اسلامی با جشن، شادی و اطعام همراه است، برگزار کرد[26] و بنا به نقل برخی از منابع، ازدواج امیرالمؤمنین حضرت علی و حضرت فاطمه در ماه رمضان اتفاق افتاده است.[27] بنابراین، موسم رمضان در سیره معصومان ماه بهره مندی، نشاط و ساختن زندگی دنیا بر اساس باورهای معنوی است. تکیه افراط گونه بر جاذبه ها و دافعه های معنوی و غفلت از تدبیر در زندگی مادی برای بهره مندی بهتر از فضایل معنوی، موجب می شود که بستر بروز عجب در مؤمنان فراهم آید و یا تدبیر زندگی معنوی در تعارض با تدبیر در زندگی مادی معرفی گردد. از این رو می توان با به کارگیری تدابیر و رویکردهای مادی، شرایط جسمی، روحی و محیطی مناسبی را برای بهره مندی بیشتر از فضایل و برکات معنوی فراهم ساخت.
البته باید توجه داشت، دوری از اموری که ممکن است زمینه ساز محروم ماندن از رشد معنوی شود از رویکردهای اهل بیت در نظام زندگی مادی است. سبک زندگی امیرالمؤمنین علی در رمضان، متأثر از این رویکرد است؛ زیرا وی روزه دار را از اموری منع می کند که او را دچار ضعف، سستی جسمی و روحی و یا وسوسه به ترک روزه کند. حضرت در حدیثی در این باره می فرماید: سه چیز است که روزه دار باید از آن دوری گزیند: حمام، حجامت و زن [همسر] زیبا.[28]
منبع : نعمت الله صفری فروشانی / حامد قرائتی، تاریخ اسلام، تابستان 1393 - شماره 58
پی نوشت ها:
[1] احزاب (٣٣) آیه ٣٣؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، تحقیق علی أکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیه، ١٣٦٥، ج ٢، ص ٤١٥.
[2] یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت : دار صادر، بیتا، ج ٢، ص ٢٣٠.
[3] دینوری، الإمامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالأضواء، ١٤١٠ ه. ق، ج ١، ص ١٠٣.
[4] همان، ج ٢، ص ٣٣٦.
[5] محمد بن حسن طوسی، تهذیب الأحکام، تهران: اسلامیه، ١٣٦٥ ه. ق، ج ٣، ص ٧٠.
[6] عبدالله بن جعفر حمیری قمی، قرب الاسناد، تحقیق مؤسسۀ آل البیت لإحیاء التراث، قم: مهر، ١٤١٣ ه. ق، ص ٨٩.
[7] همان؛ بیهقی، السنن الکبری، بیروت: دار الفکر، بیتا، ج ٤، ص ٢٧٤.
[8] حمیری قمی، پیشین، ص ٨٩.
[9] قاضی نعمان، دعائم الإسلام، تحقیق آصف بن علیأصغر فیضی، قاهره: دار المعارف، ١٣٨٣ ه. ق، ج ١، ص ٢٧١.
[10] محمد بن نعمان مفید، المقنعة، تحقیق مؤسسۀ نشر اسلامی، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، ١٤١٠ه. ق، ٣١٧؛ محمدبن حسن فتال نیسابوری، روضۀ الواعظین، تحقیق تقدیم سید محمد مهدی سید حسن خرسان، قم: منشورات شریف رضی، بیتا، ص ٣٤١.
[11] شیخ صدوق، پیشین، ج ٢، ص ١٣٦.
[12] حمیری قمی، پیشین، ص ٨٩.
[13] قاضی نعمان، پیشین، ج ١، ص ٢٨٠.
[14] همان.
[15] محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، تحقیق محمد الباقر البهبودی و دیگران، بیروت: مؤسسۀ الوفاء، ج ٤٠، ص ٣٢٥.
[16] أحمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، تحقیق سید جلال الدین حسینی، تهران: دارالکتب الإسلامیۀ، ١٣٣٠ ه. ق، ج ٢، ص ٤٩١.
[17] مجلسی، پیشین، ج ٤٠، ص ٣٢٥.
[18] قاضی نعمان، پیشین، ج ١، ص ٢٨٠.
[19] سید حسن قبانجی، مسند الإمام علی، تحقیق شیخ طاهر سلامی، بیروت: مؤسسۀ الأعلمی للمطبوعات، ١٤٢١ ه. ق، ج ٣، ص ٣٠٤.
[20] شیخ صدوق، فضائل الأشهر الثلاثۀ، تحقیق میرزا غلام رضا عرفانیان، بیروت: دار المحجۀ البیضاء للطباعۀ والنشر والتوزیع، ١٤١٢ ه. ق، ص ٧٦.
[21] احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، ١٤١٧ ه. ق، ج ٢، ص ٤٩٥.
[22] جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، بیروت: دار المعرفۀ للطباعۀ والنشر، بیتا، ج ٦، ص ٣٧٦.
[23] قاضی نعمان، پیشین، ج ١، ص ٢٨٢.
[24] شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ترجمه حسن زاده، تهران: ارمغان طوبی، ١٣٨٢، ص ٩٨.
[25] کلینی، پیشین، ج ٤، ص ١٨٠.
[26] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران : اساطیر، ١٣٧٥ ه. ق، ج ٣، ص ١٠٥٠.
[27] علی بن ابی الفتح اربلی، کشف الغمۀ فی معرفۀ الأئمۀ، تبریز: بنی هاشمی، ١٣٨١ ه. ق، ج ١، ص ٣٦٤.
[28] محمد بن علی صدوق، عیون أخبار الرضا، تحقیق شیخ حسین اعلمی، بیروت : مطابع مؤسسۀ الأعلمی، ١٤٠٤ ه. ق، ج ٢، ص ٤٢.
