سیره اجتماعی امام علی (ع) در ماه رمضان (بخش اول)

یکی از مسئولیت های مهم اجتماعی، اهتمام به تقویت و گسترش عوامل تعالی بخش و پیش گیری از اثرگذاری زمینه های افول و انحطاط است.
 

سیره امیرالمؤمنین حضرت علی به دلیل جایگاه معنوی و به دلیل تنوع شرایط پیرامونی و اجتماعی ایشان، دارای نتایج و یافته هایی کم نظیر است. دوران زندگی پیش از بعثت، از بعثت تا هجرت، از هجرت تا رحلت رسول خدا خلافت خلفای سه گانه و دوران حکومت، همگی گستره وسیع، متنوع و سازگار با شرایط گوناگونی را به وجود می آورد که الگوگیری در مقاطع و دوره های مختلف را برای رهروان آن حضرت ممکن می سازد. در این تحقیق، سعی می شود با تکیه بر احادیث و گزارش های تاریخی، رفتار امیرالمؤمنین حضرت علی به عنوان سیره و سبک زندگی، در محدوده زمانی ماه رمضان به عنوان یک مناسبت و موسم دینی ارائه شود.
 

انواع شرایط اجتماعی که امیرالمؤمنین حضرت علی در طول عمر خود تجربه کرده بود، عبارت بودند از: محیط خانوادگی پیامبر پیش از بعثت، دوره سه ساله دعوت مخفیانه و ده ساله دعوت آشکار در مکه، معادلات داخلی قریش در رویارویی با پیامبر، تحریم اقتصادی شعب ابی طالب، هجرت پیامبر به طائف و مدینه، جنگ های متعدد با قریشیان مکه و یهودیان مدینه، فرماندهی سریه ها، رقابت های مهاجر و انصار، رقابت های داخلی مهاجر، جریان نفاق، مهجور ماندن و خانه نشینی امیرالمؤمنین حضرت علی، مشاوره دادن به خلفا، خلیفه شدن امیرالمؤمنین حضرت علی بر جهان اسلام و برخورد ایشان با جریان های افراطی و التقاطی.

این تنوع در نقش آفرینی و شرایط اجتماعی، موجب می شود که در بیشتر شرایط اجتماعی و سیاسی، چه در نقش حاکم و چه محکوم، چه پیروز و چه شکست خورده، چه مشاور و چه ناقد، چه در رویارویی با دشمن نظامی و چه دشمن عقیدتی، چه جنگ نرم و چه جنگ سخت، چه تحریم اجتماعی و چه اقتصادی به سنت و سیره ای جامع از ایشان دست یافت. با وجود فقر منابع تاریخی و حدیثی در خصوص دوره های متعددی از زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی، می توان محورهای سیره اجتماعی حضرت را در رمضان به شکل زیر ترسیم کرد.
 

در مواردی، دوری گزیدن از برخی فعالیت های اجتماعی، از توصیه های الزامی یا ارشادی دسته ای از عبادت ها است. بنابراین، ممکن است محدود شدن فعالیت ها و نشاط اجتماعی به دلیل وجود برخی احکام تکلیفی در رمضان، از لوازم چنین موسمی دانسته شود. در حالی که با مراجعه به سیره معصومان و دیگر منابع دینی، گاه به عنوان یک آسیب تلقی می شود، نه یک لزوم طبیعی. در این میان، سیره و رویکرد اهل بیت می تواند تبیین کننده روح حاکم بر تکالیف عبادی باشد و سالکان را از افراط و تفریط دور سازد.

امیرالمؤمنین حضرت علی در رمضان بر صله رحم، سرکشی به خانواده و بستگان[29] و حضور در اجتماع مردم تأکید می کرد. بنابر گزارش شیخ مفید، سیره حضرت در رمضان، سر زدن به فرزندان خود در همه شب های رمضان بوده است.[30] دید و بازدید و احوال پرسی از دیگران، برای آن حضرت در مرتبه ای از اولویت قرار داشت که ایشان با استناد به خاطره ای از رسول خدا شرکت در سفره افطار و اجابت درخواست دعوت کنندگان را مقدم بر اقامه نماز می دانست.[31]
 

محدود کردن تکالیف و وظایف به مناسک دینی و عبادات روزانه و غفلت از نقش ها و مسئولیت های اجتماعی، از مشکلات برخی جوامع اسلامی است، درحالی که جامعه انسانی، تنها با مسئولیت پذیری و نقش آفرینی سودمند و هدف مند می تواند مراتب کمال و سعادت دینی و دنیایی را بپیماید. یکی از مسئولیت های مهم اجتماعی، اهتمام به تقویت و گسترش عوامل تعالی بخش و پیش گیری از اثرگذاری زمینه های افول و انحطاط است. این اهتمام در موارد زیادی در قالب هجرت، تبلیغ و امر به معروف و نهی از منکر شکل می گیرد.

هجرت چه با هدف یافتن محیط های مساعدتر برای ایجاد نظام کامل اجتماعی که مبتنی بر مبانی دینی باشد و چه با هدف گسترش قلمرو جغرافیایی اندیشه دینی، از نخستین سال های تاریخ اسلام، در اندیشه رسول گرامی اسلام بوده است. هجرت گروهی از مسلمانان به حبشه و هجرت رسول خدا از مکه به مدینه، از نوع نخست و هجرت پیامبر اسلام به طائف، هجرت مصعب بن عمیر به مدینه و هجرت دیگر مبلغان دینی به شهرها و مناطق دور دست، از نوع دوم هستند. با مطالعه زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی هر دو نوع از هجرت را می توان یافت. هجرت از مکه به مدینه برای یافتن محیط مساعدتری جهت سلوک و زندگی بر اساس آموزه های دینی و هجرت به یمن برای تبلیغ و گسترش معارف اسلامی، نمونه هایی از آنها هستند.

باید یادآور شد که تبلیغ و برخی دیگر از محورهای یاد شده در سیره و سبک زندگی حضرت، تنها مخصوص رمضان نبوده است و در دیگر ایام سال نیز کاربرد داشته است. اهمیت و اهتمام امیرالمؤمنین حضرت علی به این مسئولیت اجتماعی، به گونه ای بوده که سنت ها و مناسک متداول ماه رمضان، مانع از انجام این رسالت نبوده است.

هجرت امیرالمؤمنین حضرت علی به یمن در رمضان سال دهم هجری، یکی از این رویدادها است. وی در این هجرت، سرپرستی گروهی تبلیغی  نظامی را برعهده داشت. همراهی نیروهای نظامی به آن جهت بود که در سفرهای مشابه، قبایل مختلف، گروه های متعددی از مبلغان را قتل و غارت کرده بودند. هجرت به یمن از جنبه های گوناگون اهمیت داشت؛ زیرا یمن از دیرباز شاهد حضور مبلغان و دولت مردان یهودی و مسیحی بود. هجرت به یمن دارای حساسیت های مذهبی، سیاسی و اجتماعی بود و رسول خدا پیش از حرکت، لوایی را برای ایشان در نظر گرفت و با دست خود، عمامه ای برای امام آماده ساخت[32] و دستورالعمل و اولویت های تبلیغی  سیاسی خود را بیان کرد و فرمود: با آنها به جنگ مپرداز، مگر زمانی که با تو به جنگ پرداخته و خونی از شما ریخته شد. نخستین درخواست تو از آنها شهادت به وحدانیت خداوند باشد و اگر پذیرفتند، برپا داشتن نماز و اگر پذیرفتند، پرداخت صدقه به فقیرانی از خودشان و اگر پذیرفتند، دیگر چیزی از آنها نخواه. به خدا سوگند! اگر یک نفر به دست تو هدایت شود، برای تو بهتر است از آنچه خورشید بر آن می تابد و غروب می کند.[33]

در این سفر، امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابی طالب را سیصد سوار همراهی می کردند.[34] یکی از نتایج مهم هجرت امیرالمؤمنین حضرت علی به یمن، اسلام آوردن دسته جمعی قبیله همدان در یک روز بود.[35] رسول خدا با شنیدن این خبر، سجده شکر به جا آورد و در نامه ای، سه مرتبه بر قبیله همدان و دیگر یمنیان تازه مسلمان، سلام فرستاد.[36] این در حالی بود که در همان سال، خالد بن ولید در سفر خود به یمن نتوانسته بود توفیقی به دست آورد.[37]

ادامه دارد...

منبع :  نعمت الله صفری فروشانی / حامد قرائتی، تاریخ اسلام، تابستان 1393 - شماره 58