برآوردهای انجام‌شده نشان می‌دهد که میزان باروری کل کشورمان در حدود 7.7 فرزند برای هر زن در سال 1345 به 6.3 فرزند در سال 1355 کاهش یافته است؛ بعد از این کاهش اولیه موقتاً وقفه‌ای در گذار جمعیتی ایران پدید می‌آید و تحت تأثیر شرایط متأثر از رویداد انقلاب اسلامی، باروری بین سال‌های 1356 تا 1358 افزایش می‌یابد و سپس تا حوالی سال 1363 روند نسبتاً ثابتی را ادامه می‌دهد.
از سال 1363 به بعد مجدداً به‌تدریج روند کاهش باروری آغاز می‌شود و از 6.9 فرزند برای هر زن در این سال به 5.5 فرزند در سال 1367 که زمان راه‌اندازی مجدد برنامه‌های تنظیم خانواده است، می‌رسد؛ از این زمان به بعد کاهش باروری به‌سرعت روند انتقالی خود را طی می‌کند و میزان باروری کل به حدود 2.17 در سال 1379 می‌رسد.
برآوردهای اخیر نشان می‌دهد که سطح باروری از حدود 1.8 فرزند به‌ازای هر زن در سال 1390 با افزایش جزئی حدود دو فرزند به‌ازای هر زن در سال منتهی به سال سرشماری 1395 شده است؛ گزارش ملل متحد در سال 2017 به‌عنوان چشم‌انداز جمعیت جهان نیز نشان می‌دهد که نرخ باروری کل در طول 30 سال گذشته (به‌فاصله 1980 ــ 1975 تا 2015 ــ 2010) حدود 70 درصد کاهش داشته است.
روند نزولی در میزان باروری در کشور و کاهش نرخ رشد جمعیت باعث شده است که وضعیت جمعیتی کشور در آینده نزدیک به مرز هشدار برسد.
بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت؛ سلامت باروری به حالتی از تندرستی کامل جسمی، روانی و اجتماعی گفته می‌شود و تمام موضوعات مرتبط با عملکرد و فرایندهای سیستم تولیدمثل را شامل می‌شود. سلامت مادران از شاخص‌های مهم توسعه در کشورها است و مهم‌ترین هدف دیده‌بانی شاخص‌های بارداری زنان، پیشگیری از مرگ مادر است.
با توجه به اهمیت این موضوع و در راستای دیده‌بانی سلامت مادران، پژوهشگران مرکز تحقیقات سنجش سلامت پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی تهران، با انجام یک طرح تحقیقاتی برخی از شاخص‌های بارداری زنان را مورد سنجش قرار دادند. «میزان تولد زنده»، «پیامد بارداری» شامل مرده‌زایی و سقط جنین و «نوع زایمان»، شاخص‌هایی بودند که در این مطالعه بررسی شدند. «ژیلا صدیقی» و «محمود طاووسی» به همراه دیگر همکارانشان در این مرکز، پژوهشگرانی بودند که در این مطالعه مشارکت داشتند.
این مطالعه به صورت مقطعی و با استفاده از داده‌های جمع‌آوری‌شده در سال ۱۳۹۵ انجام شد و زنان متاهل ۱۵ تا ۴۹ ساله ساکن ایران مورد بررسی قرار گرفتند. علاوه بر متغیرهای اصلی؛ شامل تولد زنده، مرده‌زایی، سقط جنین و سزارین، متغیرهای سن، سن همسر، سن هنگام ازدواج، سن هنگام تولد اولین فرزند، تحصیلات، شغل، شغل همسر، درآمد، مذهب و محل سکونت (شهر/روستا) هم مورد بررسی قرار گرفتند.
برای انجام این مطالعه، با استفاده از اطلاعات مربوط به سرشماری سال ۱۳۹۰، به صورت تصادفی از هر استان دو شهر (مرکز استان و یک شهر دیگر) و یک روستا انتخاب شد و اطلاعات با مراجعه به درب منازل جمع‌آوری شد.
در این طرح تحقیقاتی ۱۰ هزار و ۵۴۷ زن از کل کشور ایران، بررسی شدند. میانگین سن این زنان ۳۴.۵ سال بود، میانگین سن همسرانشان ۳۹.۴ سال (حداقل ۱۷ و حداکثر ۸۶ سال) بود. میانگین سن هنگام ازدواج زنان ۲۰.۲ سال و حداقل آن ۹ و حداکثر ۴۷ سال بود. میانگین سن هنگام تولد اولین فرزند نیز ۲۲ سال بود و کمترین میزان آن ۱۰ سال و بیشترین میزان آن ۴۵ سال بود.
طبق بررسی‌ها؛ زنان به طور میانگین ۱۰ سال تحصیل کرده‌اند و حداقل آن صفر و حداکثر آن ۲۶ سال است. حدود ۱۱.۵ درصد از زنان شاغل و مابقی خانه‌دار بودند. حدود ۱.۵ درصد افراد درآمد عالی، ۲۲.۲ درصد درآمد خوب، ۶۱.۵ درصد درآمد متوسط، ۱۲.۲ درصد بد و ۲.۷ درصد درآمد خیلی بد داشتند. حدود ۶۸.۵ درصد زنان در مناطق شهری و حدود ۳۱.۵ در مناطق روستایی زندگی می‌کردند.
در کدام مناطق میزان مرده‌زایی بیشتر است؟
بررسی‌ها نشان داد که میانگین تولد زنده، به ازای هر زن ۱.۹۶ فرزند است و زنان حداقل صفر و حداکثر ۱۱ فرزند دارند. میانگین مرده‌زایی ۰.۰۶ (حداقل صفر و حداکثر پنج مرده‌زایی) بود. حدود ۹۵ درصد از زنان بدون سابقه مرده‌زایی بودند. همچنین نزدیک به ۸۲ درصد از زنان سابقه سقط جنین نداشتند.یافته‌های این مطالعه حاکی از آن است که تعداد تولد زنده، با افزایش سن زنان و سن همسران زنان افزایش یافته و با افزایش سن هنگام ازدواج زنان، سن تولد اولین فرزند و تحصیلات زنان کاهش یافته است. میانگین تولد زنده در زنان خانه‌دار و بازنشسته بیشتر از سایر گروه‌های شغلی است.
با توجه به بررسی‌های این پژوهش؛ کمترین میانگین تولد زنده در استان کردستان و بیشترین آن در استان سیستان و بلوچستان است. با توجه به اینکه هر دو استان عمدتا اهل سنت هستند، به نظر می‌رسد فرضیه تاثیر مذهب بر روی تعداد فرزندان باید با دقت بیشتر مورد بررسی قرار گیرد.
طبق ارزیابی‌ها؛ افراد کم‌درآمدتر دارای تولد زنده بیشتر بودند و تولد زنده در مناطق روستایی بیشتر از مناطق شهری بود. زنان متولد روستا با تحصیلات کمتر از دیپلم فرزندان بیشتری داشتند.
بر اساس مشاهدات پژوهشگران؛ تعداد مرده‌زایی با افزایش سن زنان و افزایش سن همسران زنان افزایش یافته است. همچنین تعداد مرده‌زایی با افزایش سن هنگام ازدواج زنان، افزایش سن هنگام تولد اولین فرزند و افزایش تحصیلات زنان کاهش یافته است.
یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که زنانی که در گروه با درآمد عالی قرار دارند، کمترین میانگین مرده‌زایی را داشتند و مرده‌زایی در مناطق روستایی بیشتر از مناطق شهری است. کمترین میانگین مرده‌زایی در استان قزوین و بیشتر میانگین مرده‌زایی در استان اردبیل است.
بیشترین میزان مرده‌زایی در بارداری سنین قبل از ۱۵ سالگی و کمترین میزان آن در سنین ۲۰ تا ۲۹ سال است. با توجه به اینکه کمترین مرده‌زایی در اولین زایمان مربوط به گروه سنی ۲۰ تا ۲۴ سال است، به نظر می‌رسد بهترین سن برای اولین باروری بین ۲۰ تا ۲۴ سال باشد.
به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ «بسیاری از مرده زایی‌ها با بهبود سیستم سلامت از جمله ارتقای کیفیت مراقبت‌های قبل از زایمان و حین زایمان، قابل پیشگیری هستند. افزایش پوشش و کیفیت مراقبت‌های دوران بارداری و خدمات حین زایمان و همچنین توجه ویژه به گروه مادران پرخطر و ارتقای سطح سواد مادران می‌توانند درکاهش مرده‌زایی نقش داشته باشند».
آمار سقط جنین در ایران
طبق نتایج این مطالعه فراوانی سقط جنین ۱۸.۲ درصد بوده، تعداد سقط جنین با افزایش سن زنان، سن همسران و سن هنگام تولد اولین فرزند، افزایش یافته است. میانگین سقط جنین در سنین ۳۶ تا ۴۰ سالگی بیش از سایر گروه‌های سنی بوده است. تعداد سقط جنین با افزایش سن هنگام ازدواج زنان و سطح تحصیلات زنان کاهش یافته و در زنان دانش آموز/ دانشجو کمتر از سایر گروه های شغلی بود.
بررسی‌ها حاکی از این است که کمترین میانگین سقط جنین در استان گلستان و بیشترین آن در استان کهگیلویه و بویر احمد است.
محققان این طرح تحقیقاتی معتقدند: «برای کنترل سقط جنین عمدی نیاز به ایجاد دسترسی به اقدامات مشاوره‌ای و آموزش‌های لازم برای پیشگیری از بارداری‌های ناخواسته و همچنین ارتقای آگاهی و نگرش زنان درباره عوارض جسمی و روان‌شناختی سقط جنین و همچنین حق حیات جنین است. راهکارهایی نیز برای پیشگیری از عوارض سقط جنین مورد نیاز است و این راهکارها می‌توانند شامل انجام سقط جنین قانونی توسط ماماها و پزشکان دوره‌دیده و ارتقای مراقبت‌های پس ازسقط جنین باشد».
سقط جنین یک موضوع پیچیده است
«سقط» یعنی توقف باروری در هر مرحله از رشد جنین. این موضوع بسیار مهمی است چون بحث در مورد حذف یک موجود زنده است. به خاطر همینکه بحث یک موجود زنده مطرح است، مسائل اخلاقی، انسانی، قانونی و بسته به دین افراد، پای مسائل شرعی هم به میان می‌آید. تمام اینها موضوع سقط را به یک موضوع پیچیده تبدیل می‌کند که وجه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی را به خود می‌گیرد و مباحث زیستی، حقوقی و فقهی در آن دخیل است.در موضوع سقط، در یک سو جنبه‌های اخلاقی، انسانی، اجتماعی و شرعی قرار دارد و از سوی دیگر جنبه‌های فردی مربوط به زنی است که این جنین را باردار است؛ به همین خاطر یک تعارض پیش می‌آید و در مقابل این تصمیم فردی، به شکلی طبیعی موانع قانونی و شرعی وجود خواهد داشت. همین مسأله باعث می‌شود که درصد بالایی از این سقط به صورت غیرقانونی و مخفیانه انجام گیرد. به همین خاطر خیلی‌ها علاقه‌ای ندارند در مورد ابعاد این ماجرا صحبت کنند و از آن سر در بیاورند.
عجیب‌ترین دلیل، سقط برای تعیین جنسیت است
سازمان بهداشت جهانی در یک بررسی دلایلی که افراد به سقط روی می‌آورند را برشمرده است. حفظ جان مادر، سلامتی مادر و جنین، سلامت روحی مادر، تجاوزات جنسی و دلایل اقتصادی-اجتماعی ازجمله علت هایی است که افراد تصمیم به سقط جنین می‌گیرند. در میان این دلایل یکی از عجیب‌ترین موارد، مربوط به موقعی است که جنسیت جنین آن چیزی نیست که مطلوب پدر و مادر باشد! یعنی اگر در زمان جاهلیت، امکان تعیین جنسیت دختر قبل از تولد او وجود نداشت و بعد از دنیا آمدن زنده به‌گور می‌شد، الان شاهد وضعیتی هستیم که برخی از والدین بعد از معلوم شدن جنسیت جنین، اقدام به سقط آن می‌کنند.
یک دسته از سقط‌ها هم به خاطر حاملگی ناخواسته است. یعنی زن و شوهر، بچه نمی‌خواستند و به همین خاطر بعد از بارداری، جنین را سقط می‌کنند. سقط با هدف تنظیم خانواده، چیزی است که به هیچ‌وجه بشر و کشورها آن را نپذیرفته‌اند و نمی‌پذیرند. کنفرانس بین‌المللی جمعیت که در سال 1994 در قاهره تشکیل شد این نوع سقط را ممنوع اعلام کرد. این مسأله مهمی است که به هیچ‌وجه سقط جنین نباید مبنای تنظیم خانواده قرار گیرد. از آن طرف هم ما نباید شرایطی را فراهم کنیم که افراد برای تنظیم خانواده به سراغ سقط جنین بروند.
تبعات و عوارض سقط غیرقابل جبران است
سقط جنین غیرقانونی تبعات بسیار سنگینی دارد؛ خطر مرگ مادر، شوک عفونی، پارگی رحم، آسیب به احشاء، ناباروری و خونریزی از جمله مهم‌ترین عوارض آن در بُعد جسمی است. بسیاری از زنانی که برای درمان ناباروری به ما مراجعه می‌کنند، کسانی هستند که بواسطه اقدام به سقط دچار این مشکل شده‌اند. در بُعد روانی، احساس گناه و افسردگی شدید مواردی است که سلامت روحی مادر را تهدید می‌کند.با توجه به اینکه سقط‌های غیرقانونی طبیعتا مخفیانه انجام می‌گیرد، ما آمار دقیقی از تعداد سقط‌هایی که در جامعه انجام می‌شود نداریم و بر اساس شواهد و قرائن و بررسی، این آمار را تخمین می‌زنند. (آمار) منظور بررسی میدانی و توجه به فاکتورهای مختلفی است که در مراجعات زنان به مراکز درمانی ثبت می‌شود.
چه عواملی با افزایش میزان زایمان سزارین مرتبط است؟
در این مطالعه مشخص شد که حدود ۴۲ درصد از زنان سابقه زایمان سزارین دارند. تعداد سزارین با افزایش سن زنان، سن همسران، سن هنگام ازدواج زنان، سن هنگام تولد اولین فرزند و تحصیلات زنان افزایش یافته است. میانگین سزارین با کاهش درآمد کم‌ترمی‌شود و در مناطق شهری بیشتر از مناطق روستایی است. کمترین میزان سزارین در استان خراسان شمالی و بیشترین آن در استان مازندران است.پژوهشگران این مطالعه می‌گویند: «استفاده از زایمان سزارین غیرضروری در اغلب کشورهای دنیا از جمله در ایران، در حال افزایش است و با توجه به روند روزافزون سزارین‌های غیرضروری، به نظر می‌رسد که مداخلاتی مانند فراهم آوردن امکان زایمان طبیعی بدون درد، افزایش کیفیت خدمات زایمان طبیعی، فرهنگ‌سازی مناسب برای زنان گروه سنین باروری، افزایش آگاهی مادران از خطرات سزارین، ایجاد دسترسی به جلسات مشاوره برای مقابله با مواردی مانند ترس مادران از زایمان طبیعی و همچنین نظارت بر عملکرد متخصصان زایمان، بتوانند به کنترل این روند فزاینده، کمک کند».
چرا آمار سزارین در ایران بالاست؟
یک مقام وزارت بهداشت می‌گوید ایران رتبۀ نخست عمل سزارین را در دنیا دارد و وزارت بهداشت تلاش می‌کند تا برای ترغیب زنان به زایمان طبیعی فرهنگ‌سازی کند.
بالا‌ترین آمار زایمان به روش سزارین در ایران ۵۶ درصد بوده که این آمار از سال ۹۳ تا کنون شش درصد کاهش یافته و به ۵۰ درصد رسیده است.
سازمان بهداشت جهانی، استاندارد عمل سزارین را ۱۰ تا ۱۵ درصد اعلام کرده است.
اکنون ۵۰ درصد از زایمان‌ها در ایران به روش سزارین انجام می‌شوند و به گفته دکتر فرح بابایی، رئیس اداره مامایی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی وزارت بهداشت می‌کوشد تا در سال جاری با فرهنگ سازی و اقدام‌های ترویجی میزان عمل‌های سزارین را از ۵۰ درصد به ۴۶ درصد کاهش دهد.
رئیس اداره مامایی وزارت بهداشت، می‌گوید در حال حاضر محوریت اصلی این اداره کاهش آمار عمل سزارین است. سازمان بهداشت جهانی در ماه آوریل امسال با انتشار گزارشی نسبت به افزایش نرخ عمل سزارین در برخی کشورها ابراز نگرانی کرد و از دولت‌ها خواست تا برای کاهش سزارین‌های غیرضروری اقدام کنند.
سازمان بهداشت جهانی می‌گوید میزان استاندارد عمل سزارین ۱۰ تا ۱۵ درصد است. به گفته رئیس اداره مامایی وزارت بهداشت رسیدن به استاندارد تعیین شده سازمان بهداشت جهانی در ایران ۱۰ تا ۱۵ سال طول می‌کشد. به نوشته پایگاه خبری پزشکان بدون مرز در حال حاضر ۷۵ درصد از سزارین‌هایی که در ایران انجام می‌شوند غیرضروری است.
اما اصلا‌ً عمل سزارین نسبت به زایمان طبیعی چه عوارضی دارد؟ حسن نایب هاشم، پزشک عمومی مقیم وین در اتریش، می‌گوید: «سزارین برای مادر و جنین عوارض بسیاری دارد. از خونریزی گرفته تا عفونت گرفته؛ مثل هر جراحی می‌تواند بعضا‌ً چسبندگی‌هایی بوجود بیاورد برای مادر و عوارض دیررسی را دارد برای زایمان‌های بعدی. برای اینکه اگر سزارین صورت بگیرد قاعدتا‌ً عمل‌های بعدی هم باید به صورت سزارین باشد و گرنه این خطر دارد که پارگی رحم صورت بگیرد و یا ممکن است جفت در جای مناسبی قرار نگیرد. به هر حال اینها عوارضی است که می‌تواند مرگ زا شود. اینها عوارضی است برای مادر. در کودکان سزارینی هم میزان عوارض بیشتر است. ممکن است آنها به آسم و یا دیابت مبتلا شوند. به آلرژی یا چاقی بیش از حد مبتلا شوند. این را علم ثابت کرده و آمار دقیق در این ارتباط هست.»
از انگیزه‌های اقتصادی و اجتماعی مختلفی به عنوان عوامل افزایش عمل سزارین در ایران نام می‌برند. انگیزه‌های اقتصادی و اجتماعی که حسین قاضیان جامعه‌شناس در آمریکا اینگونه توضیح می‌دهد: «پزشکان در برابر تقاضا معمولا‌ً خیلی مقاومت نمی‌کنند. چون هم خودشان و هم سازمانی که در آن کار می‌کنند معمولا‌ً از این موضوع منتفع می‌شود و گاهی حتی خانم‌ها را تشویق می‌کنند. به علاوه نظام بیمه‌ای هم چون حمایت می‌کند، گویی کسی اینجا ضرر نمی‌کند. نه متقاضی، نه پزشک، نه بیمارستان. فقط این بار روی کل جامعه گذاشته می‌شود. از طرف دیگر با یک نوع پرستیژ با تاخیر روبرو هستیم. یعنی یک زمانی در غرب که منبع صدور ارزش‌هایی از این دست بوده عمل سزارین یک نوع پرستیژ به حساب آمده، به مرور به اینجا منتقل شده و هنوز که هنوز است برای عده‌ای نشانه امروزی بودن و با کلاس بودن و داشتن پرستیژ است. در حالی که در خود غرب این وضعیت ور افتاده. همانطور که ما دیر به سراغ سزارین رفتیم دیر هم از آن دست می‌کشیم. بنابراین این موج هنوز در جامعه ما مانده.»
منبع:
1. ایسنا/ در یک طرح تحقیقاتی بررسی شد/ میزان مرده‌زایی، سقط جنین و سزارین در زنان ایرانی2. الف/ آمار‌های تکان‌دهنده سقط جنین در ایران
3. تسنیم/ کاهش ۷۰درصدی "نرخ باروری ایران" طی ۳۰ سال گذشته!
4. اینفو/ چرا آمار سزارین در ایران بالاست
