افزایش آلودگی آب

ایران دارای چهار اقلیم مختلف است. مناطق کویری و نیمه کویری که تقریبا 50% از مساحت ایران را در بر گرفته و همچنین مناطق کوهستانی که نشان‌دهنده تنوع آب و هوایی اقلیمی در کشور هستند. اقلیم‌های مختلف ایران عبارتند از گرم خشک، معتدل و مرطوب، سرد و کوهستانی و گرم و مرطوب. در اقلیم معتدل و مرطوب مهمترین مشخصه در این مناطق بارش باران در بیشتر فصل‌های سال است.

در مناطق گرم و خشک اختلاف دما در روز و شب بسیار زیاد است. بادهای خشک و بارندگی‌های کم نیز از دیگر مشخصه‌های این مناطق هستند. ازطرفی دیگر مهمترین خصوصیات مناطق سرد و کوهستانی دمای بسیار پایین در فصل زمستان و هوای مطلوب و معتدل در تابستان است. و در آخر اقلیم گرم و مرطوب است که به دلیل بارش کم باران در فصل‌های مختلف به خصوص در فصل تابستان میزان پوشش گیاهی در آن کم بوده و آب‎‌های زیر زمینی در این مناطق اغلب شور هستند. (1)

همانطور که گفته شد بیش از نیمی از کشور را مناطق بیابانی تشکیل داده است که نشان دهنده آسیب‌پذیر بودن و کم آب بودن آن است. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد ایران، سهم آب شیرین کمتری نسبت به بقیه مناطق جهان را به خود اختصاص داده است؛ این سهم از آب شیرین تنها 3/. درصد است. (2)

از طرفی مواردی مانند افزایش و رشد سریع جمعیت و الگوی نامناسب استقرار آن، روش‌های غیر اصولی در کشاورزی و همچنین عطش توسعه (در صورت عدم مدیریت صحیح) به هر چه کمتر شدن منابع آبی کمک خواهند کرد. (3)

اهمیت آب سالم برای انسان و محیط زیست

همانطور که پیشتر گفته شد در کشوری زندگی می‌کنیم که نیمی از آن را مناطق گرم و خشک تشکیل داده است به همین منظور آب و چگونگی مصرف آن در صنعت، کشاورزی، مصارف خانگی و ... همواره مورد توجه بوده است. در راستای همین موضوع علاوه بر منابع آب، سالم بودن آن نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

رودخانه‌ها، نهرها و تالاب‌ها مهمترین منابع زمین هستند؛ آن‌ها به جریان زندگی در کره زمین کمک می‌کنند. این منابع برای آیندگان، گیاه‌ها، حیوانات و انسان‌ها بسیار مهم هستند. آب برای محیط زیست مقوله‌ای مهم برای اطمینان از بقا و زندگی است. همچنین آب آشامیدنی سالم برای انسان بسیار با اهمیت است.

با توجه به اینکه بیشتر از %60 از بدن انسان را آب تشکیل داده است و از آنجایی که در اندام‌ها و سلول‌های ما جریان دارد، باید عاری از بیماری، فلزات و هرگونه ناخالصی و آلودگی باشد.

یکی از مهمترین عوارض آب ناسالم، اسهال است که اگر درمان نشود برای جان انسان خطر آفرین بوده و حتی در اغلب موارد به مرگ فرد نیز منجر خواهد شد.

اهمیت آب سالم از آنجا نشات می‌گیرد که در طول تاریخ موارد بسیاری وجود داشته که صدها هزار نفر جان خود را به علت سالم نبودن آب مصرفی از دست داده‌اند چرا که میکروب‌های بیماری‌زا توسط یک منبع آلوده بین انسان‌ها گسترش پیدا می‌کردند.

امروزه یکی از دلایلی که این اتفاق‌ها کمتر رخ می‌دهد به این دلیل است که جوامع بشری از قابل شرب بودن آب و بی‌خطر بودن آن اطمینان حاصل پیدا می‌کنند و در حقیقت آن را تصفیه می‌کنند. علاوه بر این آب سالم برای طبیعت نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

از آنجایی که انسان کارخانجات صنعتی زیادی را احداث کرده اگر پسماندهای شیمیایی خود را در دریاها و یا رودخانه‌ها جاری سازد برای حیواناتی که از آب این رودخانه‌ها استفاده می‌کنند و یا آبزیان، خطرات جبران‌ناپذیری به بار خواهد آورد. (4)

کاربرد آب و نقش آن در صنعت

صنایع تولیدی و سایر صنایع در طول فرآیند تولید، از آب استفاده می‌کنند، همچنین غالب تجیهزات خنک کننده موارد مصرفی‌شان آب است. بر اساس مطالعات انجام شده، آب صنعتی برای ساخت، پردازش، شستشو، خنک کننده و یا حمل و نقل یک محصول استفاده می‌شود. همچنین آب توسط پالایشگاه‌های نفتی و صنایع تولید محصولات شیمیایی، مواد غذایی و محصولات کاغذی نیز استفاده می‌شود. (5)

چگونه پسماندهای کارخانجات، آب‌ها را آلوده می‌کنند؟

با توجه به اینکه شعار امسال جهش تولید است، کارخانجات و مشاغل مختلفی که آب یکی از موارد مصرفی آن‌ها است برای محقق کردن این هدف در تلاش هستند تا تولیدات خود را به شکل قابل توجهی بالا ببرند؛ اما اگر این هدف بدون مدیریت اصولی و برنامه‌ریزی نشده باشد باعث نابودی محیط زیست خواهد شد. آلودگی‌ شیمیایی آب‌ها می‌تواند برای سلامتی بسیار خطر آفرین باشد.

زیرا معمولاً به طور مستقیم به عنوان منابع آب آشامیدنی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین نقش مهمی در نظافت، ماهیگیری و پرورش ماهی دارد. منابع آلوده شیمیایی می‌توانند از یک منبع یک نقطه، یا یک منبع غیر نقطه وارد آبراه‌ها شوند.

آلودگی منبع یک نقطه به این معنی است که آلودگی از یک منبع واحد مانند یک سایت صنعتی گسترش پیدا کند و آلودگی بدون منبع شامل بسیاری از منابع کوچک است که با هم ترکیب می‌شوندو آلودگی قابل توجهی را ایجاد می‌کنند.

همچنین کارخانه‌های تولید کاغذ و خمیر کاغذ حجم زیادی از آب را مصرف می‌کنند و مواد زائد مایع و جامد را به محیط زیست انتقال می‌دهند. از دیگر صنایعی که باعث آلودگی منابع آب می‌شوند می‌توان به مصرف مواد شیمیایی در صنعت چرم‌سازی، صنایع نساجی به دلیل تمیز کردن تجهیزات کارخانه و ضایعات موجود در کارخانجات نفت و پتروشیمی که حاوی مواد جامد معلق روغن، گریس، بنزن و... است، اشاره کرد.

آب‌های صنعتی معدن نیز یکی دیگر از منابع آلودگی به شمار می‌روند که به دلیل آماده سازی و پردازش این نوع سنگ‌ها منجر به تخلیه فلزات سمی در آب می‌شوند؛ مگر اینکه اقدامات مناسبی مانند استفاده از استخرهای رسوبی صورت بگیرد.

وجود مس در آب می‌تواند باعث خوردگی لوله‌های آب آشامیدنی شود و اگر مقادیر زیادی از مس در آب وجود داشته باشد رنگ آن را به سبز مایل به آبی تغییر داده و مزه فلز به آن می‌دهد. از دیگر روش‌هایی که منجر به آلودگی آب می‌شود زباله‌های پزشکی است.

اگر تجهیزات پزشکی شکسته شده باشند، منبع آلوده به جیوه خواهند بود. جیوه به دلیل ماهیت بسیار بی‌ثباتی که دارد اگر به رودخانه‌ها راه پیدا کنند به وسیله رسوبات زیر آب ساحلی یا عوامل دیگر، سمیت آن افزایش می‌یابد.

متیل جیوه یکی دیگر از خانوده‌های جیوه است که در زنجیره غذایی جمع شده و غلیظ می‌شود. این موضوع منجر به بیماری جدی عصبی شده و به سیستم عصبی آسیب خواهد رساند. از طرفی جیوه از طریق معادن و محوطه‌های صنعتی نیز وارد آبراه‌ها می‌شود.

کشاورزی غیراصولی و آلودگی آب

البته تنها صنایع و کارخانجات نیستند که باعث آلودگی منابع آبی می‌شوند. کشاورزی غیر اصولی یا به عبارتی استفاده از کودهای شیمیایی نیز خطر آفرین خواهند بود. مانند کودهای نیتروژن که اگر در منطقه‌ای استفاده از آن رواج داشته باشد مشکل ساز خواهد شد.

این کودها غلظت نیترات‌ها را در آب‌های زیرزمینی افزایش داده و منجر به افزایش میزان زیاد نیترات در منابع آب زیر زمینی می‌شوند که می‌تواند برای کودکان خردسال بسیار خطرناک باشد. به غیر از کودهای شیمیایی بعضی از سموم که برای دفع آفات در کشاورزی استفاده می‌شوند تا آفات موجود در خاک یا زمین را از بین ببرند، می‌توانند باعث آلودگی آب‌های زیرزمینی یا منابع دیگر از جمله آب‌های سطحی شوند.

در ادامه می‌توان به ماده فلوراید نیز اشاره کرد که یکی از موادی است که اگر در آب به مقدار زیاد وجود داشته باشد خطرناک خواهد بود. اگر چه فلوراید برای جلوگیری از پوسیدگی دندان مفید است اما اگر بیشتر از 1.5 میلی گرم در لیتر در آب آشامیدنی وجود داشته باشد باعث سوراخ شدن مینای دندان و همچنین رسوب در استخوان‌ها می‌شود.

چگونه از افزایش آلودگی آب‌ها جلوگیری کنیم؟

برای کنترل آلودگی آب نیاز به اقدام در تمام سطوح است. روش ایده‌آل برای کاهش آلودگی‌های شیمیایی در منابع آب، به حداقل رساندن و یا جلوگیری از استفاده از مواد شیمیایی برای مقاصد صنعتی و یا کشاورزی است.

جایگزین کردن شیوه‌هایی مانند کشاورزی ارگانیک به جای کشاورزی با استفاده از مواد شیمیایی و همچنین مدیریت یکپارچه آفات می‌تواند به حفاظت از آبراه‌ها کمک کند. روش‌های دیگر شامل تصفیه مناسب زباله‌های خطرناک و بازیافت ظروف شیمیایی و فرآورده‌های دور ریخته شده حاوی مواد شیمیایی برای کاهش تولید ضایعات جامد و شستشوی مواد شیمیایی سمی به منابع آبی است.

راه حل‌های مختلفی برای فیلتر کردن زباله‌های شیمیایی موجود در فرآیند‌های صنعتی وجود دارد. تغییر PH فاضلاب یا افزودن مواد شیمیایی که مواد شیمیایی سمی را در آن جمع آوری می‌کنند به طوری که در استخرهای رسوبی مستقر می‌شوند یکی از روش‌های متداول است. تفکیک زباله‌ها و دفع و بازیافت آن‌ها از دیگر روش‌هایی است که برای جلوگیری از آلودگی منابع آبی می‌توان استفاده کرد. (6)

اهمیت محیط زیست و قربانی نکردن آن به خاطر بهبود شرایط اقتصادی
در سال‌های دهه 70 میلادی مسئله‌ای بین طرفداران محیط زیست در کشورهای صنعتی و توسعه یافته مطرح بود که یا باید کشورشان به سمت صنعتی پیش برود و یا باید برای حفظ محیط زیست کوشا باشند و صنایع فعالیت نداشته باشند. با گذشت زمان و پیشرفت علم و ارائه نظریه‌های مختلف انسان به این نتیجه رسید که لازم نیست یک راه را انتخاب کند و یا تنها به صنعتی شدن فکر کند. می‌توان هم به محیط زیست اهمیت داد و هم به سمت صنعت و پیشرفت حرکت کرد؛ البته این موضوع نیازمند به مطالعه، دانش و برنامه‌ریزی است.

به طور مثال اگر کارخانجات چوب‌بری بسیاری احداث شود اما بررسی نشود که منابع این حجم از چوب از کجا باید تامین شود به طبع مسئله زیان باری برای محیط زیست و درختان به وجود خواهد آمد. این نوع از بهره‌برداری که منبع تامین مواد مصرفی کارخانه مشخص نشده است اما طرح به بهره‌برداری می‌رسد، را «توسعه بی‌قاعده» می‌نامند.

اگر برای هرگونه بهره‌برداری یا احداث، برنامه‌ریزی بلند مدتی در نظر گرفته نشود و تنها اهداف کوتاه مدت مدنظر باشد، در حقیقت به آنچه که مدنظرمان بوده رسیده‌ایم اما برای آیندگان خسارات جبران ناپذیری به یادگار خواهیم گذاشت که جبران این زیان‌ها مسلما هزینه‌های زیادی را در بر خواهد گذاشت. (7)

نتیجه گیری و جمع بندی

در پایان با توجه به مواردی که گفته شد تلاش برای مواجه نشدن با کمبود آب و جلوگیری از آلودگی آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. توسعه و رونق صنعت و علم باید با حفظ محیط زیست همسو باشد. برنامه‌ریزی اصولی از ابتدای تاسیس کارخانه و در ادامه، مدیریت صحیح پسماندها و یا زباله‌های شیمیایی برای جلوگیری از آلوده نشدن منابع آبی و همچنین در بخش کشاورزی استفاده از روش‌هایی که هنگام آبیاری آب کمتری مصرف شود مانند آبیاری قطره‌ای، استفاده نکردن از کودهای شیمیایی و ... باعث حفظ محیط زیست و آلوده نشدن آب خواهد شد.

بخشی از این روش‌ها به کمک آگاه‌سازی و فرهنگ‌سازی صورت می‌گیرد؛ به طور مثال این امکان وجود دارد که یک کشاورز از روش‌های نوین کشاورزی اطلاع نداشته باشد که این موضوع را می‌توان با برگزاری دوره‌های آموزشی و یا اطلاع رسانی رایگان حل کرد.

پی نوشتها

www.archdisa.com
www.ostan-qz.ir
تحلیل وضعیت بحران آب در کشور و الزامات مدیریت آن-اسماعیل محمد جانی، نازنین یزدانیان
www.canr.msu.edu
www.cdc.gov
www.donya-e-eqtesad.com