نگاهی به تاریخچه اوقاف در ایران اسلامی پیش از قاجار

چند قرن پس از ظهور اسلام میزان موقوفات در کشورهای اسلامی به طور چشمگیری افزایش یافت. در ابتدا رسیدگی به امور موقوفه ها را خود واقفان به عهده داشتند و یا آن را به یکی از افراد مورد اعتماد خود می سپردند. اما با گسترش این سنت اسلامی، تشکیلات منظمی برای رسیدگی به وقف ایجاد شد.

با اینکه در ابتدا حاکمان دخالتی در اداره اوقاف نداشتند اما با افزایش موقوفه ها نقش آن ها نیز در این حوزه بیشتر شد. برای این منظور، بخش مستقلی در حکومت بنی امیه ایجاد شد که توسط قاضیان ولایات اداره می شدند. در این دوران موقوفه ها در دفتر مخصوصی ثبت می شد. در مصر نیز اداره ای به نام دیوان اوقاف به وجود آمد که وظیفه آن رسیدگی به موقوفه های مردم بود. با گذشت زمان این امر در دیگر کشورهای اسلامی نیز گسترش یافت. (1)

در دوران خلفای عباسی، میزان موقوفات و درآمد حاصل از آن به اوج خود رسید. در این دوره بسیاری از ثروتمندان و بزرگان بخش قابل توجهی از اموال و دارایی های خود را به امور خیریه اختصاص دادند. از این رو، برای نظارت بر اموال موقوفه منصب دیوانی جدیدی به نام «صدرالوقوف» ایجاد شد. (2)

تاریخچه وقف در ایران

ایرانیان از دیرباز با فرهنگ وقف آشنایی داشتند و به همین دلیل در این امر خداپسندانه پیش قدم بودند. آن ها با ابتکاراتی که در خصوص مصارف وقف از خود نشان دادند، موفق شدند تا آثار خوب آن را دو چندان کنند. وقف در دوره های تاریخی مختلف دچار فراز و فرودهایی بوده است که ادامه قصد داریم به بررسی آن ها بپردازیم.

وقف در دوره سامانیان

در عصر سامانیان، نهاد وقف تشکیلات اداری عظیمی داشت و از دیوان های مختلفی تشکیل شده بود که هر یک از آن ها وظیفه رسیدگی به یکی از موضوعات وقف را بر عهده داشت. در این دوره حکومت مرکزی به صورت مستقیم بر عملکرد تشکیلات مذهبی نظارت می کرد، در حالی که پیش از آن، وظیفه دیوان اوقاف بر عهده قضات بود. امام ابوالحسن محمد بن شعیب بیهقی (مدرس و مفتی شافعیان خراسان) که از نزدیکان ابوالفضل بلعمی بود، مدرسه ای در محله سیار نیشابور بنا نهاد و بخش قابل توجهی از اموال خود را وقف آن کرد تا در جهت اداره مدرسه و کمک به دانشجویان اختصاص یابد. (3)

در عصر سامانیان، در شهر قم نیز به جز بارگاه حضرت معصومه، مدارسی با اوقاف فراوان وجود داشته است که تولیت آن ها بر عهده علما و فقها بوده و هزینه های زندگی خود را از طریق آن ها تامین می کردند. (4)

وقف در دوره آل بویه

آثار وقفی زیادی از دوران آل بویه به جا مانده است. به عنوان مثال، ابونصر شاپور بن اردشیر وزیر شیعه بها الدوله دیلمی و برادرش شرف الدوله یک مرکز آموزشی با عنوان «دارالعلم» در محله شیه نشین کرخ در بغداد تاسیس کردند و بیش از ده هزار کتاب نفیس در زمینه های مختلف علمی وقف کتابخانه آن کردند. با اینکه مرکز سیاسی آل بویه در اصفهان بوده است اما آثار کمی از این دوره در اصفهان به جای مانده است.

با توجه به مدارک به دست آمده، قدیمی ترین مدرسه وقفی در اصفهان در قرن چهارم در محله دردشت بنا شده است و با عنوان علا الدوله کاکویه یا مدرسه علایی معروف بوده است، گفته می شود ابوعلی سینا مدت کوتاهی در آن به تدریس پرداخته است. با این حال، آل بویه املاکی را نیز تصرف کردند که اعراب اشعری قم وقف ائمه کرده بودند.

وقف در دوره سلجوقیان

در دوران سلجوقیان زمین های نسبتا وسیعی وقف شد. خواجه نظام الملک توسی یکی از وزیران نیرومند دوره سلجوقیان، مدارس نظامیه را تاسیس کرد و موقوفات فراوانی به آن اختصاص داد. وی حمام ها، دکان ها و کاروان سراها و دیگر املاک اطراف مدارس را خریداری کرد و درآمد حاصل از آن ها جهت اداره و نگهداری از مدارس صرف کرد. (4)

وقف در دوره مغولان

در حمله مغول به ایران و به ویژه لشکرکشی هولاکوخان به بغداد، بخش زیادی از موقوفات مختلف مانند مدارس نظامیه آسیب دید. خواجه نصیرالدین توسی مشاور و وزیر هولاکوخان وظیفه سامان دادن به امور موقوفه را بر عهده گرفت. همچنین به دستور هلاکوخان اداره امور اوقاف به خواجه نصیر سپرده شد تا بر موقوفات قلمرو او نظارت داشته باشد.

به صورت کلی حکام مغول بر موقوفات نظارت می کردند، به طوری که در دوره ایلخانان برای این منظور بخشی به نام دیوان اوقاف تاسیس شد تا اصالت وقف نامه ها و دیگر اسناد و مدارک مربوط به آن را بررسی کند و به شکایت و دعاوی رسیدگی کند. (5)

مهم ترین و ارزشمندترین موقوفات در قرن هشتم هجری مربوط به غازان خان و جانشینش الجایتو و خواجه رشیدالدین فضل الله است. وقف نامه غازان خان شامل املاک مختلفی مانند مسجد، رصدخانه، بیمارستان و کتابخانه است. علاوه بر این، مبالغی نیز برای هزینه این موقوفات شامل تهیه فرش، حقوق مدرس، خطیب، امام و دیگر موارد در نظر گرفته شده است. (6)

وقف نامه خواجه رشیدالدین یکی از قدیمی ترین اسناد وقفی به زبان فارسی است و در سال 709 قمری تنظیم شده است. در این سند سهم هزینه های بیمارستان، آموزش دانش پزشکی، فقها و دانشجویان از درآمد موقوفات مشخص شده است. (7)

وقف در دوره تیموریان

در دوران تیموریان، موقوفات اهمیت زیادی برای حکومت داشت. به همین دلیل در نظام اداری آن ها مقامی به نام شیخ الاسلام وجود داشت که یکی از وظایف آن نظارت بر متولیان امور وقف بود. موقوفات بسیاری در خراسان، فارس و عراق وجود دارد که مربوط به این دوره است که از آن جمله می توان به مسجد، مدرسه و خانقاه در هرات و مسجد گوهرشاد در مشهد اشاره کرد که توسط گوهرشاد، همسر سلطان شاهرخ میرزا اشاره کرد. (8)

وقف در دوره صفویان

در عصر صفویان نهاد وقف گسترش زیادی یافت. در این دوران اداره اوقاف توسط دولت انجام می شد و به همین دلیل دچار تغییراتی با توجه به وضعیت سیاسی و مذهبی کشور شد. این تغییرات را می توان به موارد زیر تقسیم کرد.

1.دوران حکومت شاه اسماعیل اول تا شاه عباس: آغاز گسترش موقوفات

2.دوران حکومت شاه عباس: شکوفایی نهاد وقف و گسترش موقوفات شیعه

3.پس از شاه عباس تا حکومت شاه سلیمان: دوره استقرار نهاد وقف

4.از حکومت شاه سلیمان تا سقوس صفویان: آشفتگی و رکود نهاد فقر

در دوران صفویان موقوفات اصفهان وسعت زیادی داشت و از اهمیت بالایی برخوردار بود، به همین دلیل جهت اداره آن ها وزیر مخصوصی وجود داشت که به «وزیر فیض آثار» معروف بود که وظیفه نظارت و سرکشی از از زمین های کشاورزی، باغات، روستاها، قنوات، آسیاب های وقفی را بر عهده داشت و در جمع آوری عواید موقوفات و مصارف آن ها بر اساس شرایط واقف نظارت می کرد. همچنین اداره ویژه ای به نام «دفتر موقوفات» جهت حساب رسی و ممیزی متصدیان و متولیان موقوفات تاسیس شده بود. (9)

موقوفات در دوران صفویه رشد قابل توجهی داشت و به همین دلیل برای مدیریت آن یک منصب حکومتی به نام صدر ایجاد شد. در واقع مقام صدر یکی از مهم ترین درجات مذهبی بود که وظیفه اصلی آن رسیدگی به موقوفات و مصرف آن ها طبق درخواست واقفان بود. شاه برای هر ولایت نیز مستوفی مخصوصی به نام «مستوفی موقوفات» تعیین کرده بود که به موقوفات آن رسیدگی می کرد. (10)

در برخی از زمان ها، املاک وقفی از پرداخت مالیات معاف می شدند. به عنوان مثال در سال 948 قمری، فرمان معافیت مالیاتی موقوفات املاک حرم حضرت معصومه صادر شد. در زمان حکومت تهماسب اول همواره دو روحانی دارای مقام صدر بودند و وظیفه رسیدگی به موقوفات را بر عهده داشتند.

در این دوران درآمد روحانیون به دلیل املاک و مستغلاتی که به واسطه برخورداری از مقام صدارت و تولیت موقوفات به دست آوردند، طور چشمگیری افزایش یافت به گونه ای که جز طبفات بالای جامعه از نظر درآمد قرار می گرفتند. این موضوع به روحانیون کمک کرد تا بتوانند مکان ها، مراسم و آیین های مذهبی را گسترش دهند.

در دوران سلطنت شاه عباس اول، توسعه موقوفات شدت گرفت. وی پس از اینکه موفق شد آذربایجان را از کشور عثمانی پس بگیرد، کلیه املاک و مستغلات خود را وقف چهارده معصوم کرد. این املاک شامل بازار نقش جهان و قیصریه، کاروان سرا و حمام حوالی میدان بود که همگی وقف پیامبر اسلام شد. علاوه بر این کلیه دارایی خود را که حدود هفتصد هزار تومان به پول رایج آن زمان ارزش داشت را به چهارده بخش تقسیم نمود و همگی را وقف ائمه اطهار کرد. (11)

همان طور که گفتیم صدر در ابتدا بیشتر یک مقام مذهبی بود تا سیاسی، اما به تدریج قدرت سیاسی آن نیز گسترش یافت تا جایی که صاحبان این مقام در امور سیاسی کشور نیز دخالت می کردند. به همین دلیل شاه عباس دوم از نفوذ بیشتر این مقام جلوگیری کرد و شاه سلیمان، مقام صدر موقوفات را به دو شوهر عمه خود واگذار کرد. شاه سلیمان که از افزایش قدرت صدر بیم داشت، وظایف مقام صدر را به دو دسته صدر عامه و صدر خاصه تقسیم کرد. بر این اساس مسئولان اوقاف به پنچ دسته زیر تقسیم می شدند.

1.صدر خاصه: مسئول امور موقوفات پادشاهان

2.صدر عامه یا صدر الممالک: مسئول امور موقوفات در سراسر کشور

3.مستوفی موقوفات یا رئیس جزییات مساحت زمین ها: مسئول نظارت بر طرز کاشت، داشت و برداشت زمین ها

4.متصدی موقوفات

5.وزیر موقوفات (12)

مقام صدارت وظیفه انتخاب حکام شرع، وزرای اوقاف، ناضران، مستوفیان، مباشران اوقاف تفویضی و ریش سفیدی سادات، علما، مدرسان، شیخ الاسلام ها، پیش نمازان، قضات، متولیان و دیگر خدمه مزارات، مدارس و مساجد را به عهده داشت. در صورتی که صدر موقوفات در دسترس نبود، مستوفی موقوفات وظایف او را انجام می داد. (9)

در دوران حکمرانی شاه سلطان حسین، کلیه املاک و مستغلاتی که از نظر شرعی امکان وقف آن ها وجود داشت، در زمره موقوفات جای گرفت. از این رو، جهت پشتوانه مالی مدارس و مساجد اصفهان، زمین هایی در شهرهای دیگر مانند کاشان و یزد خریداری شد و جز موقوفات آن ها قرار گرفت. جالب است بدانید که برخی از این موقوفات هنوز هم باقی است که از آن جمله می توان به مزرعه باغ ملک در چهار محال بختیاری و مزرعه احمدآباد در کاشان اشاره کرد.

پی نوشتها

صادق عبادی، ساختار وقف در جهان اسلام
مصطفی سلیمی فر، مجموعه مقالات وقف و تمدن اسلامی، «وقف بسترساز توسعه اقتصادی»
ابوبکر محمد بن جغفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر بن محمد بن نصر قباوی
کسایی، مدارس نظامیه و تاثیرات علمی و اجتماعی آن
آ. ب پطروشفسکی و جان ماسون اسمیت، تاریخ اجتماعی- اقتصادی دوره مغول، ترجمه یعقوب آژند
آن، . لمبتون و کرک نیتون، بررسی موقوفات ایران (در قرون 6 تا 8 هجری) ، ترجمه مجتبی کیانی
رشیدالدین فضل الله همدانی، وقف نامه ربع رشیدی
علی کریمیان، اسناد موقوفات آستان قدس رضوی در هرات
محمدسمیع میرزاسمیعا، تذکره الملوک
آ. ک. س. لمبتون، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری
رابرت د. مک چسنی، وقف و سیاست ملی در دوره صفویه
انگلبرت کمپفر، در دربار شاهنشاهی ایران